ગુજરાતના ચાહક–અભ્યાસી ફાર્બસનું એકે સ્મારક ગુજરાતમાં નથી
પણ મુંબઈમાં તેમના નામની સંસ્થા આજે ય અડીખમ ઊભી છે
અમને ખબર છે, સુજ્ઞ વાચકો જરૂર તેમના સવાલના જવાબની રાહ જોતા હશે : “ગયે અઠવાડિયે ‘ફોર્બ્સ ફોર્બ્સ’ કર્યા કરતા હતા, તો એ અંગ્રેજ સાહેબ હતા કોણ?”
ઔપચારિક જવાબ તો બે-ચાર શબ્દોમાં આપી શકાય : એલેક્ઝાન્ડર કિનલોક ફોર્બ્સ હતા એક અંગ્રેજ સનદી અધિકારી. આજના વાતાવરણથી ટેવાયેલા કેટલાક વાચક મનોમન બોલશે : અચ્છા અચ્છા! એટલે અંગ્રેજ સરકારને રાજી રાખવા એક સંસ્થા સાથે તેમનું નામ જોડી દીધું. આજે જેમ કોઈ સંસ્થા સાથે રાતોરાત અલાણા-ફલાણા નેતાનું નામ જોડાય છે, દરેક સરકારી જાહેર ખબરને તેમના ફોટા શોભાવે છે, તેમ. પણ એવું નહોતું. ગુજરાત અને તેની સંસ્કૃતિ, ઇતિહાસ, ભાષા, સાહિત્ય વગેરેના પરમ ચાહક હતા, એ સાહેબ. અભ્યાસી હતા. ગુજરાતી સરસ રીતે વાંચી-બોલી શકતા. અંગ્રેજી ભાષામાં ગુજરાતના ઇતિહાસનું પહેલવહેલું પુસ્તક બે દળદાર ભાગમાં તેમણે લખેલું. આટલું જાણ્યા પછી આ ફોર્બ્સ સાહેબ વિષે વધુ જાણવાનું મન થયું ને? તો હવે વાંચો આગળ.
એલેક્ઝાન્ડર કિનલોક ફોર્બ્સ
આખું નામ એલેક્ઝાન્ડર કિનલોક ફોર્બ્સ. પણ કવિ દલપતરામ તેમને ફાર્બસ કહેતા એટલે ગુજરાતીઓ તેમને ‘ફાર્બસ’ તરીકે વધુ ઓળખે. જન્મ લંડન શહેરમાં ૧૮૨૧ના જુલાઈ મહિનાની સાતમી તારીખે. જોન ફોર્બ્સ-મિચેલ અને એન પોવેલને કુલ છ સંતાનો. તેમાં એલેક્ઝાન્ડર સૌથી નાના. યુવાન વયે તેમની આંખોમાં સ્થાપત્ય વિશારદ થવાનું સપનું અંજાયું હતું. પ્રખ્યાત અંગ્રેજ સ્થપતિ બસેવી પાસે તેમણે આઠેક મહિના અભ્યાસ પણ કર્યો. પણ પછી બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની નોકરીમાં જોડાવાનું પસંદ કર્યું. તે માટે ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કોલેજમાં જોડાવાનું જરૂરી હતું.
૧૮૪૧ના જાન્યુઆરીની ૭, ૮, અને ૯ તારીખે લેવાયેલી પ્રવેશ પરીક્ષામાં ફાર્બસ બેઠા અને બીજા સોળ પરીક્ષાર્થીઓ સાથે એ કોલેજમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. પછીથી તેઓ કંપનીની સિવિલ સર્વિસમાં જોડાયા અને હેલબરી અને ઈમ્પિરિયલ સર્વિસ કોલેજમાં અભ્યાસ કર્યો. અહીંના અભ્યાસકાળ દરમ્યાન તેઓ પ્રખ્યાત ઇન્ડોલોજિસ્ટ સર વિલિયમ જોન્સનાં પુસ્તકોના પરિચયમાં આવ્યા. અગાઉ સ્થાપત્યકલાનો ભલે થોડો, પણ અભ્યાસ કર્યો હતો, અને હવે આ પુસ્તકો દ્વારા તેઓ ભારતનાં ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિના પરિચયમાં આવ્યા. હિન્દુસ્તાનમાંના લાંબા વસવાટ દરમ્યાન તેનાં ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ, ભાષા, અને સાહિત્યમાં જે ઊંડો રસ ફાર્બસે લીધો તેનાં મૂળ આ બે ઘટનામાં શોધી શકાય.
તાલીમ પૂરી થયા પછી બોમ્બે પ્રેસિડન્સીની સિવિલ સર્વિસમાં ફાર્બસ ૧૮૪૨ના ડિસેમ્બરની ૩૦મી તારીખે જોડાયા. ત્યારે તેમની ઉંમર હતી ૨૧ વર્ષ. પણ તે પછી લગભગ એક વર્ષે, ૧૮૪૩ના નવેમ્બરની ૧૫મી તારીખે તેમણે પહેલી વાર હિન્દુસ્તાનની ધરતી પર – મુંબઈના બારામાં — પગ મૂક્યો. આપણે ત્યાં અભ્યાસ કે સંશોધનના ક્ષેત્રે કેવી કેવી વેઠ ઉતારાય છે તેના દાખલા ફાર્બસ વિષે જે લખાયું છે તેમાંથી મળે છે. એક ‘અભ્યાસી’એ ફાર્બસ પરના લેખમાં લખ્યું છે કે ગુજરાતનાં ઇતિહાસ, ભાષા, સાહિત્ય, સંસ્કૃતિ વગેરે વિષે ફાર્બસ આટલું કામ કરી શક્યા એનું કારણ એ હતું કે તેમણે લગ્ન કર્યાં નહોતાં. પહેલી વાત તો એ, કે લગ્ન કર્યાં હોય તો આવાં કામ થઈ જ ન શકે એવી વાત જ વાહિયાત છે. પણ હકીકતમાં ફાર્બસે તો લગ્ન પણ કર્યાં હતાં. આપણા આ મુંબઈમાં જ ૧૮૪૬ના માર્ચની પચ્ચીસમી તારીખે માર્ગારેટ મોઇર ફોર્બ્સ-મિચેલ સાથે ફાર્બસનાં લગ્ન થયાં. લાંબા લગ્ન જીવન દરમ્યાન તેમને છ સંતાનો થયાં. તેમાં એલેક્ઝાન્ડર સૌથી નાના. સરકારી નોકરીમાંથી રજા લઈ ફાર્બસ થોડા વખત માટે સ્વદેશ પાછા ગયેલા તે સમય ગાળાને બાદ કરતાં જિંદગીનાં બાકીનાં બધાં વર્ષો તેમણે હિન્દુસ્તાનમાં, બલ્કે બોમ્બે પ્રેસિડન્સીમાં જ વિતાવ્યાં હતાં.
ફોર્બ્સનાં પત્ની માર્ગારેટ (પાછલી વયે)
હિન્દુસ્તાનની ધરતી પર પગ મૂક્યા પછી ફાર્બસે પહેલું કામ કર્યું તે હિન્દુસ્તાની ભાષા શીખવાનું. આ માટે તેમને અહમદનગર મોકલવામાં આવ્યા. ૧૮૪૩ના નવેમ્બરની ૨૦મી તારીખે તેઓ અહમદનગર પહોંચ્યા તે પછી બે મહિનાના ટૂંકા ગાળામાં તેમણે હિન્દુસ્તાની ભાષાની પરીક્ષા આપી અને તેમાં પાસ થયા. ત્યાર બાદ અહમદનગરના થર્ડ આસિસ્ટન્ટ કલેકટર તરીકે તેમની નિમણૂક થઈ. ૧૮૪૪ના ઓક્ટોબરની ૧૦મી તારીખે ફાર્બસે મરાઠી માટેની પરીક્ષામાં પણ સફળતા મેળવી. પરિણામે ૧૮૪૪ના નવેમ્બરની આઠમીથી તેમને બઢતી મળી, અને ખાનદેશના ‘સેકન્ડ આસિસ્ટન્ટ કલેકટર’ તરીકે નિમણૂક થઈ. ૧૮૪૬ના એપ્રિલ સુધી તેઓ આ પદે રહ્યા.
એ વર્ષના એપ્રિલની છઠ્ઠી તારીખે ફાર્બસની નિમણૂક મુંબઈની સદર અદાલત(બોમ્બે હાઈ કોર્ટની પુરોગામી અદાલત)ના એક્ટિંગ ડેપ્યુટી રજિસ્ટ્રાર તરીકે થઈ. પણ બે જ દિવસ પછી, આઠમી એપ્રિલે, તેમની નિમણૂક અમદાવાદના અસિસ્ટન્ટ જજ તરીકે થઈ. જો કે એ વર્ષના નવેમ્બર સુધી તેઓ મુંબઈમાં જ રહી સદર અદાલતનું કામ કરતા રહ્યા. એ પછી નવેમ્બર મહિનામાં તેઓ અમદાવાદ ગયા. અને ત્યારથી તેમના ગુજરાત સાથેના પરસ્પર હિતકારી સંબંધની શરૂઆત થઈ. ફાર્બસે પોતાની આસપાસ જે જોયું તેનાથી એક વાત તેમના મનમાં ઠસી ગઈ: આ સમાજને અર્વાચીનતા તરફ લઈ જવા માટે કામ કરવાની જરૂર છે. શરૂઆત ભલે ગમે તેટલી નાની હોય, પણ શરૂઆત કરવી તો પડશે જ. પણ લોકોની ભાષા – ગુજરાતી – જાણ્યા વગર આ દિશામાં ઝાઝું કામ થઈ શકે નહિ એ હકીકતથી પણ ફાર્બસ સભાન હતા.
ભોળાનાથ સારાભાઈ અમદાવાદની દીવાની અદાલતમાં મુનસફ હતા અને તેમની સાથે ફાર્બસને સારો પરિચય હતો. આથી ગુજરાતીના કોઈ સારા શિક્ષકનું નામ સૂચવવા ફાર્બસે ભોળાનાથભાઈને વિનંતી કરી. અગાઉ કવિ દલપતરામ પાસે ભોળાનાથભાઈ પિંગળ ભણ્યા હતા, અને તેમને દલપતરામનો સારો પરિચય હતો. ભોળાનાથભાઈની સૂચનાથી ફાર્બસે વઢવાણથી કવિ દલપતરામને મળવા બોલાવ્યા. પહેલી વાર બંને મળ્યા તે જ દિવસથી દલપતરામ ફાર્બસના ગુજરાતીના શિક્ષક તરીકે જોડાયા, પણ પછી ગુજરાત અંગેના સંશોધનમાં તેમના મદદનિશ બની રહ્યા. અને અમુક અંશે બંને વચ્ચે મૈત્રીસંબંધ પણ બંધાયો. ફાર્બસ ગુજરાતી બોલતાં-વાંચતાં તો જલદી શીખી ગયા. તેઓ અંગ્રેજીમાં ગુજરાતનો ઇતિહાસ લખવા ધારતા હતા. એ માટેની કાચી સામગ્રી એકઠી કરવાનું કામ તેમણે દલપતરામને સોંપ્યું. દલપતરામ પ્રવાસ ખેડીને જરૂરી હસ્તપ્રતો મેળવતા કે તેની નકલ કરાવી લેતા. ફાર્બસે આ કામ માટે પોતે પણ પ્રવાસ કર્યા હતા અને દલપતરામ ઉપરાંત બીજાઓની મદદ પણ લીધી હતી.
કેટલાક અંગ્રેજ અધિકારી મિત્રોની એક સભા ફાર્બસે ૧૮૪૮ના ડિસેમ્બરની ૨૬મી તારીખે અમદાવાદમાં બોલાવી. એ સભામાં ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ સ્થાપવાનું ઠરાવ્યું. ૧૯મી સદીમાં ગુજરાતનાં ભાષા, સાહિત્ય, સંસ્કૃતિ, વગેરેના અભ્યાસમાં આ સોસાયાટીએ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો. આજના ગુજરાતીભાષી પ્રદેશમાંથી પહેલું અખબાર અને પહેલું સામયિક આ સંસ્થાએ શરૂ કર્યું. ઘણાં પુસ્તકો પ્રગટ કર્યા. સરકારી નોકરીમાં બદલીઓ થતી રહી. જ્યાં ગયા ત્યાં ફાર્બસે ગુજરાતી સંસ્કૃતિ અંગેનું કોઈ ને કોઈ કામ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો.
સરકારી નોકરીમાંથી રજા લઈને ફાર્બસ અને તેમનાં પત્ની ૧૮૫૪ના માર્ચની ૨૮મી તારીખે મુંબઈથી જહાજમાં સ્વદેશ જવા રવાના થયાં. હસ્તપ્રતો અને બીજી સામગ્રી એકઠી કરી હતી તે બધી પોતાની સાથે લઈ ગયા. આ સામગ્રી અને બીજાં કેટલાંક પુસ્તકોને આધારે તેમણે ‘રાસમાળા’ નામના બે દળદાર ભાગમાં ગુજરાતનો ઇતિહાસ પહેલી વાર અંગ્રેજીમાં લખીને પોતાને ખર્ચે પ્રગટ કર્યો. ૧૮૫૬માં ‘રાસમાળા’ પુસ્તક પ્રગટ થયું તે પછી ફાર્બસ હિન્દુસ્તાન પાછા આવ્યા અને નોકરીમાં ફરી જોડાયા. ફરી બદલીઓ. ૧૮૬૧માં તેમની નિમણૂક મુંબઈની સદર અદાલતના જજ તરીકે થઈ. આ સદર અદાલત એટલે બોમ્બે હાઈ કોર્ટની પુરોગામી અદાલત.
બોમ્બે હાઈ કોર્ટની સ્થાપનાની જાહેરાત કરતો બ્રિટનનાં મહારાણીનો ઢંઢેરો
૧૮૬૨ના જૂન મહિનાની ૨૪મી તારીખે બોમ્બે હાઈ કોર્ટની સ્થાપના કરતું હુકમનામું ગ્રેટ બ્રિટનનાં મહારાણીએ બહાર પાડ્યું. તેમાં બોમ્બે હાઈ કોર્ટમાં કુલ છ ન્યાયાધીશોની નિમણૂંક કરવામાં આવી. આ છમાંના એક હતા એલેક્ઝાન્ડર ફાર્બસ. આમ, તેઓ બોમ્બે હાઈ કોર્ટના પહેલવહેલા છ ન્યાયાધીશોમાંના એક બન્યા. બોમ્બે હાઈ કોર્ટની સત્તાવાર વેબ સાઈટ પર લખવામાં આવ્યું છે: “મિસ્ટર જસ્ટિસ એલેક્ઝાન્ડર કિન્લોક ફાર્બસ આઈ.સી.એસ. હિન્દુસ્તાનની સનદી સેવાના સભ્ય હતા અને ૧૮૬૨માં બોમ્બે હાઈકોર્ટની સ્થાપના થઈ ત્યારે જે પહેલા છ ન્યાયાધીશોની નિમણૂંક થઈ તેમાંના તેઓ એક હતા. તેઓ પોતાના જમાનાના એક ઉમદા ન્યાયાધીશ હતા. આ દેશ વિષે તેઓની ઊંડી જાણકારી, હિન્દુસ્તાનની ભાષાઓ, તેના રીતરિવાજો પશ્ચિમ ભારતનું લોકસાહિત્યની જાણકારી વગેરેને લીધે તેઓ હિન્દુસ્તાનીઓમાં પણ ખૂબ લોકપ્રિય બન્યા હતા. તેમના સ્વભાવમાં એક ‘સંતનાં લક્ષણો’ જોવા મળતાં હતાં.”
મુંબઈ આવ્યા પછી થોડા વખતમાં તેઓ બોમ્બે બ્રાંચ ઓફ ધ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીના ઉપપ્રમુખ બન્યા, યુનિવર્સિટી ઓફ બોમ્બેના વાઈસ ચાન્સેલર બન્યા, સર જે જે સ્કૂલ ઓફ આર્ટ્સના પ્રમુખ બન્યા. ૧૮૬૫માં તબિયત બગડતાં ડોક્ટરોની સલાહથી હવાફેર માટે પૂના ગયા. પણ ત્યાં તબિયત વધુ બગડી. અને માત્ર ૪૩ વરસની વયે ૧૮૬૫ના ઓગસ્ટની ૩૧મી તારીખે ફાર્બસનું પૂનામાં અવસાન થયું.
ફાર્બસના અવસાન પછી તેમનું વસિયતનામું લંડનની રજિસ્ટ્રીમાં પત્ની અને પુત્રોએ ૧૮૬૯ના જુલાઈની ૨૪મી તારીખે રજિસ્ટર કરાવ્યું હતું. આ અંગેની નોંધમાં વસિયતનામામાંની કુલ મિલકત એક સો પાઉન્ડ કરતાં ઓછી હોવાનું જણાવ્યું છે. એ જમાનામાં પણ આ રકમ ઘણી નાની ગણાય. આજે ફાર્બસ ફરી ગુજરાતમાં આવે તો આજના ગુજરાતને ઓળખી શકે? કદાચ ના. અને ગુજરાતે તો ફાર્બસને ક્યારનાયે વિસારે પાડી દીધા છે. પોતાની જિંદગીનાં ઉત્તમ વર્ષો જેમણે ગુજરાતને, ખાસ કરીને અમદાવાદને, આપી દીધાં એ ફાર્બસનું ભલે નાનકડું, પણ એક્કેય જાહેર સ્મારક અમદાવાદમાં નથી. હા, મુંબઈમાં તેમની યાદગીરી સાચવતી સંસ્થા આજે ય અડીખમ ઊભી છે. બીજા કેટલાક ભારતપ્રેમી અંગ્રેજો અંગેની વાત હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 25 ફેબ્રુઆરી 2023
1947માં દેશનું વિભાજન થયું. પાકિસ્તાન પૂર્વ પાકિસ્તાન અને પશ્ચિમ પાકિસ્તાન એમ બે ભાગમાં વહેંચાયું. બન્ને પાકિસ્તાન ભાષા, સંસ્કૃતિ અને રહેણીકરણીની રીતે ઘણાં જુદાં હતાં. એટલે પાકિસ્તાને ઉર્દૂને રાષ્ટ્રભાષા જાહેર કરી ત્યારે બંગાળીભાષી પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં તેનો વિરોધ થયો. ધીરેન્દ્રનાથ દત્તના નેતૃત્વમાં આંદોલન શરૂ થયું. સરકાર દમન પર ઊતરી આવી, વિદ્રોહ ઉગ્ર બન્યો. 1952ની 21મી ફેબ્રુઆરીએ પોલિસે એક સરઘસ પર ગોળીબાર કર્યો જેમાં પાંચ યુવાનો માર્યા ગયા. અનેક ઘાયલ થયા. વિરોધ અટકવાની જગ્યાએ વધુ ઉગ્ર બન્યો, છેવટે સરકારે બંગાળી ભાષાને સત્તાવાર દરજ્જો આપવો પડ્યો. માતૃભાષા માટે લોકોએ જીવન આપ્યાં હોય તેવો દાખલો ઇતિહાસમાં દુર્લભ છે. ત્યારથી બાંગલા દેશમાં 21 ફેબ્રુઆરી નેશનલ હોલિડે અને શોકદિન છે. 1998માં કેનેડાવાસી બાંગલાદેશીઓ રફિક-ઉલ-ઇસ્લામ અને અબ્દુસ્સલામે યુ.એન. સેક્રેટરી જનરલ કોફી અન્નાનને પત્ર લખી વિશ્વની ભાષાઓને મરતી બચાવવા એક આંતરરાષ્ટ્રીય ભાષાદિન ઘોષિત કરવાની વિનંતી કરી અને ઢાકાના શહીદોને અંજલિ આપવા માટે એ દિન 21 ફેબ્રુઆરીએ ઊજવાય એવો પ્રસ્તાવ મૂક્યો.