ધર્મસ્વાતંત્ર્ય નવેસર તપાસ માંગે છે

સરવાળે સવાલ એ છે કે સત્તાપક્ષ હોય કે વિપક્ષ, જે જોસ્સાથી મત માગે છે તેટલા જ જોસ્સાથી મતઘડતરની જવાબદારી ક્યારે ય સ્વીકારતા નથી, એવું કેમ.

પ્રકાશ ન. શાહ

પંજાબના મુખ્ય મંત્રી માને આપ શ્રેષ્ઠી અરવિંદ કેજરીવાલ અને સાથીઓ કરતાં સમાન નાગરિક કાયદાને મુદ્દે જુદો સૂર ઉચ્ચાર્યો છે. શિરોમણી અકાલી દળ સૂચિત સમાન નાગરિક કાયદા ઝુંબેશ બાબતે વિરોધી મત ધરાવે છે એ સંજોગોમાં માને જે મતબિરાદરીનું રખોપું કરવું રહે છે તે જોતાં આપના વિધિસર મત કરતાં જુદા પડવું એ એમની વ્યૂહાત્મક જરૂર હશે તેમ સમજાય છે.

આપ પ્રવક્તાઓએ કેજરીવાલ અને માન તત્ત્વતા જુદી ભૂમિકાએ નથી એવું સમજાવવાની કોશિશ જરૂર કરી છે, પણ માન માટે પંજાબના શીખ માનસની રીતે કશીક આઘાપાછી અનિવાર્ય હોય એમ જણાય છે. જો કે, એમણે સમાન નાગરિક ધારા(ખરું જોતાં કુટુંબ કાયદા)ના ખયાલને પડકારતાં જે રીતે વાત મૂકવાની કોશિશ કરી છે તે કાબિલે દાદ છે. એમણે કહ્યું છે કે, બગીચો તો રંગબેરંગી ફૂલો હોય તો શોભી રહે છે. જેમ એક જ રંગનાં ફૂલ ઇષ્ટ નથી તેમ નાગરિક ધારામાં પણ વૈવિધ્ય હોય એમાં ખોટું શું છે.

નાગરિક ધારો એકસરખો કરવા સામેની મુશ્કેલીઓનો જે દાખલો એમણે આપ્યો છે એમાં જો કે દમ નથી. જેમ કે, શીખોમાં બપોર પહેલાં લગ્નની પ્રણાલિકા છે તો હિંદુઓ મધરાતે ફેરા ફરે છે. આવા દાખલા ભાગ્યે જ કોઈ ગંભીર દલીલ તરીકે સ્વીકાર્ય બને. માને, બીજી બાજુ આદિવાસી પ્રણાલિકાની રીતે પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો છે એમાં વજૂદ હોઈ શકે છે તે હમણાં ખુદ ભા.જ.પ.ના સુશીલ મોદીએ પણ કરેલી ટીકાઓ જોતાં સમજાય છે.

અલબત્ત, ભા.જ.પ.ની દૃષ્ટિએ મુખ્ય મુદ્દો અગર નિશાન જરી જુદી દિશામાં છે તે આપણને સમજાવું જોઈએ. ‘એક દેશ, એક કાયદો’ તે પ્રકારનાં એકતાસૂચક સૂત્રો એનો સતત અભિગમ રહ્યો છે. વળી સમાન નાગરિક કાયદાની આગ્રહી ભલામણ બંધારણના ઘડવૈયાઓએ 44મી કલમરૂપે અંકિત કરી છે. તેનો એ આ સંદર્ભના ગાઇવજાડીને ઉલ્લેખ કરે છે.

અહીં જરી પોરો ખાઈને સમજવાનું વાનું એ છે કે બંધારણ સભામાં લાંબી ચર્ચાવિચારણા પછી મૂળભૂત પ્રકારના અધિકારો વિશે અનિવાર્ય અને અનિવાર્ય નહીં એવું વિભાજન કરવામાં આવ્યું હતું. અનિવાર્ય એટલે જે મુદ્દે તમે કાનૂનન ન્યાયિક પ્રક્રિયામાં જઈ શકો તે, જસ્ટિસ્યેબલ એથી ઊલટું, સમાન નાગરિક કાયદાને માર્ગદર્શક એટલે સરવાળે નોન-જસ્ટિસ્યેબલ ખાતામાં નખાયેલ છે.

બંધારણ સભાની આ અંગેની પેટા સમિતિ પર, સમાન નાગરિક કાયદા બાબતે પોતપોતાને છેડેથી ભીમરાવ આંબેડકર, કનૈયાલાલ મુનશી ને મીનુ મસાણી આગ્રહી હતા. પણ ગૃહમાં બહુમતી વલણ એને માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોમાં મૂકવા તરફ હતું. અલબત્ત, મીનુ મસાણી, હંસા મહેતા, રાજકુમારી અમૃત કૌર વગેરે એને જસ્ટિસ્યેબલ બનાવવાના મતના હતાં.

સ્વરાજ પછી છેક અમૃતકાળ લગી તે દિશામાં ઠોસ કંઈ ન થઈ શક્યું એવી લાગણી ધરાવતો એક મત છે, તો સત્તાપક્ષને માટે એની પોતાની સમજ મુજબ કલમ 370, રામમંદિર અને સમાન નાગરિક કાયદા સહિતનો જે હિંદુત્વ એજન્ડા મિશ્ર સરકારની રાજનીતિમાં પાછળ રાખ્યો હતો, ‘બેક બર્નર’ પર હતો તેમાં આગળ વધવાનો છે. એમાં પણ ચાર પત્નીની છૂટ આપતો મુસ્લિમ નાગરિક કાનૂન (કુટુંબ કાયદો) એને સારુ સ્વાભાવિક અંશો ધરાવતા મુસ્લિમ કુટુંબ કાયદાની મર્યાદા તેમ જ મુસ્લિમ ઓળખનું ધર્મકોમ આધારિત રાજકારણ શાહબાનુ ઘટના સાથે જે રીતે બહાર આવ્યું એને વિશે ફરિયાદને અવકાશ છે તે હકીકત છે. 

ધર્મકોમની રાજનીતિના ધંધાદારીઓથી વિપરીત, નાગરિક છેડેથી હિંદુ-મુસ્લિમ-શીખ-ઇસાઈ-પારસી સૌએ આ મુદ્દે ‘ઝડપી પણ ધીમી’ ગતિનો વ્યૂહ અપનાવતે છતે એક પાયાની બાબત સમજી લેવી રહે છે કે સામાજિક સુધારાની પ્રક્રિયામાં ધર્મસ્વાતંત્ર્ય બાધક ન બની શકે. આ અઘરું છે એ સમજી માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોનો આશ્રય લેવાયો, પણ જો હિંદુ કુટુંબ કાયદામાં સુધારને અવકાશ હોય ને ઇસ્લામમાં, ખ્રિસ્તમતમાં કે બીજે કેમ ન હોઈ શકે ? 21મા લૉ કમિશને વ્યાપક અભિગમપૂર્વક ‘કન્સલ્ટેશન પેપર’ રજૂ કર્યું હતું. મત માગનારાઓ ધોરણસર મતઘડતરની જવાબદારી ક્યારે સ્વીકારશે ?

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 05 જુલાઈ 2023

The Law Commission’s notification and Mr. Modi’s strong advocacy for UCC has revived the debate around UCC yet again. As such UCC has been part of BJP’s elections Manifestoes all through. Its 1996 manifesto mentioned UCC under Nari Shakiti. Despite that it has never worked for the content of the draft. What will the laws of divorce, alimony, inheritance rights and custody of children be has not been delineated. The major reaction so far to it has been from Muslim personal Law Board and other sundry Muslim organizations in opposing it. This time around the UCC proposal is facing opposition from Adivasis groups, Sikh groups among others.

Santosh Tirkey a functionary of Kendriya Sarna Samiti stated that. “It (UCC) would infringe upon our customary laws of marriage, divorce, inheritance and transfer of land…” Another Adivasi group leader Ratan Tirke of Jharkhand stated that ““We will not only register our protest by sending emails to the law
commission but also stage a protest on the ground. Meetings are being planned to chalk out our strategies. The UCC will dilute the provisions of Fifth and Sixth Schedule of the Constitution…”

One of the Constituents of NDA and some BJP leaders from North East stated that they will stand to oppose it. To cap it all, Sushil Modi from BJP, Chairman of standing Committee of Law, has questioned the feasibility of UCC in tribal areas, including those in North East (IE, July 4, 2023).

As per Sikhs, Shiromani Akali Dal (SAD) has expressed their opposition to the Uniform Civil Code (UCC) and Akali leader Gurjeet Singh Talwandi has called upon Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee (SGPC) not to dismiss the UCC as such but to initiate a dialogue with the law commission.  Progressive Muslim groups like ‘Indian Muslims for Secular Democracy’, have called for religion neutral personal Laws.

The personal laws, family laws are different than the Civil and criminal laws which are uniform all over. The personal laws were formulated by British in consultation with the clerical elements of those religions. Among Hindus also there was no uniformity as Mitakshra and Dayabhag streams of laws were prevalent. The First Prime Minister, Jawaharlal Nehru, concerned about the inherent gender injustice within the personal laws called upon Ambedkar to begin with reforming the code for Hindus.  Muslim personal law was not taken up for reform immediately after Partition; as in the shadow of the Partition riots, Government did not want to appear to thrust its will on the minority community. Later, some codification of Muslim laws was undertaken, and a reform in the Muslim law of declaring instant triple talaq as unconstitutional, was also done. It is true that the criminal provision was introduced to polarize the people and make the Muslims appear like law-breakers.

Ambedkar in all his fairness and longing for equality saw that Hindu personal laws are riddled with total subjugation of women through these laws. The opposition to the laws formulated in Hindu Code Bill by Ambedkar, based on gender equality, was so massive that the Bill had to be diluted and introduced in stages. The conservative section of Hindus, well backed up by the Hindu nationalist forces called for resignation of Ambedkar, who anyway was pained at this response and resigned from the Cabinet. The opposition to Hindu Code bill in its original form was articulated by Kalyan Magazine of Gita press, which has been awarded Gandhi Peace Prize by the present dispensation. “Until now, the Hindu public was taking his words seriously, but now it is confirmed that the Hindu Code Bill, introduced by Ambedkar, is the most important part of his conspiracy to destroy Hindu dharma. It would be a matter of great humiliation, shame for the Hindus and a blot on Hindu dharma if a man like him remains their law minister.”

The demand for UCC did come from the upcoming women’s movement, which came forth strongly particularly after Mathura rape case in early seventies. The presumption was uniformity will bring justice. Golwalkar, second Sarsanghchalak of RSS, in an interview given to K.R. Malakani of Organiser had opposed the idea of UCC due to diversity of the country. (23 August 1972) As such the argument proffered that UCC will strengthen National unity holds no water. Let’s have a look at America with fifty states, which have diverse laws! Most of the women’s groups also gradually started talking about Gender Justice rather than UCC. Can there be gender justice in matters of divorce, inheritance, custody of children by imposing any law, which is culled out from diverse existing codes?

Can a UCC be imposed just by a fiat? Can customary practices be done way by imposing UCC? This is the million rupee question. What is needed is to work for reform within the communities and strive for gender justice. It is true that the so called spokespersons of diverse communities may not be reflecting the opinion of the community as a whole and in particular, opinion of the women of the communities. It is men who have assumed upon themselves the role of leadership of the community, this also needs to be questioned. The simmering of women within different communities needs to be upheld and valued and has to be the central determinant factor in modifying and changing existing laws.

The very fact that BJP’s claims of empowering the women through UCC, are hollow.  During nine years of its rule it could very well have initiated the process within different communities for such reforms. Many a women from within the community have been flagging these issues with little impact. To cap it all, the rising insecurity among minorities leads to the increasing communitarian power of the conservative elements.

BJP has the goal to polarize the communities along religious lines, so the present talk of bringing in UCC. A sincere effort will call for twin efforts to take to community along reform and to ensure that gender justice is kept at the center of the whole debate. There is a need to call for the draft of UCC, rather than saying yes or no to it. One hopes that saner voices among the Muslim community in particular will prevail and rather than blindly opposing it, they will call for the draft of UCC.

Surely BJP, which can give Gandhi Prize to organization like Gita Press is not at all interested in empowering the women, but knows well that Muslim fundamentalist organizations will cry hoarse to oppose the UCC, and help in the design of polarizing the communities in the forthcoming elections to benefit BJP electorally. All political forces in unison need to stand together and ask for the draft of UCC before offering and opinion on it.

https://www.newsclick.in/uniform-civil-code-question-indians-must-ask-where-draft

ગોળવલકર ગુરુજીના પુસ્તક ‘વી ઓર અવર નેશનહુડ ડિફાઈન્ડ’ અને દીનદયાલ ઉપાધ્યાયના ‘એકાત્મ માનવવાદ’ને સાથે અને સામસામે મૂકીને કોઈ તપાસે ત્યારે આ પક્ષે કાપેલું અને નહીં કાપેલું અંતર આપમેળે સમજાઈ રહેશે

પ્રકાશ ન. શાહ

નવા સંસદભવન અને સાવરકર જયંતીના જોગાનુજોગને પડછે આ દિવસોમાં, જુલાઈ 2023માં, એમ જ થઈ આવેલું સ્મરણ બરાબર સુડતાલીસ વરસ પરનું છે : અમે સૌ વડોદરા જેલમાં મિસાબન્દી હતા, સંસ્થા કાઁગ્રેસ, જનસંઘ, સમાજવાદી પક્ષ અને મારા જેવા જેપી સૈનિકો. ઉપરાંત, આર.એસ.એસ. અને જમાતે ઈસ્લામી જેવી પ્રતિબંધિત સંસ્થાઓના મિત્રો પણ ખરા. જયપ્રકાશજીના આંદોલન સાથે સત્તાપક્ષ સામે એક નવા, કંઈક સહિયારા કથાનક(નેરેટિવ)ની શક્યતાએ ભરેલું કટોકટીકાળના કારાવાસનું એ મળતાં મળેલું સહજીવન હતું.

એ મહિનાઓમાં અમે પરસ્પર વિચારવિમર્શના અવસરો શોધતા અને ઠમઠોરતા. જુલાઈ 1976માં એવું કયું નિમિત્ત મળી આવે? મને સૂઝેલું નિમિત્ત બારમી જુલાઈનું હતું. 1948ના ફેબ્રુઆરીની ચોથી તારીખે સરદાર પટેલ હસ્તકના ગૃહ મંત્રાલયે ‘દ્વેષ અને ધિક્કાર તેમ જ હિંસાનાં પરિબળોનાં નિર્મૂલન વાસ્તે’ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘને પ્રતિબંધિત સંસ્થા જાહેર કરી હતી, અને આશરે અઢાર મહિનાના અંતરાલ પછી 1949ની બારમી જુલાઈએ (અગિયારમી જુલાઈની મધરાતે) પ્રતિબંધ ઉઠાવી લીધો હતો.

મારી દૃષ્ટિએ સૂચિત વિમર્શનો મુખ્ય મુદ્દો, જેની ફરતે ઊહ ને અપોહ શક્ય બને, એ હતો કે 1948-49માં પ્રતિબંધ વખતે તમે (સંઘ) લગભગ એકલા પડી ગયેલા જેવા હતા, જ્યારે 75-76માં તમે એકલા નથી. આ કેવી રીતે બન્યું, એ તપાસવું રહે છે.

પ્રથમ પ્રતિબંધ પછી સંઘ વર્તુળોમાં શરૂ થયેલી ચર્ચા, એમનાં પ્રારંભિક પચીસ વરસથી વિપરીત રાજકીય પ્રવેશબારી માટેની હતી. સંગઠનબદ્ધ, શિસ્તબદ્ધ, ચોક્કસ અર્થમાં ‘બંધ’ જેવી દુનિયા અને સ્વરાજના ખુલ્લા વિશ્વ વચ્ચે જીવંત આપલે સારુ નિયંત્રિત ડોકાબારીની નહીં પણ વિધિવત્ ખુલ્લાં દ્વારની જરૂર હતી.

બીજે છેડેથી, છેક જ એવું નહીં તો પણ ઠીક ઠીક એકલાપણું અનુભવતી તે વખતની એક નોંધપાત્ર રાજકીય હસ્તી હતી – શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી. હિંદુ મહાસભાના નેતા. ભારતનું પ્રથમ પ્રધાનમંડળ નકરું કાઁગ્રેસબદ્ધ ન હોય એવી ગાંધીસલાહ પ્રમાણે નેહરુપટેલે જે રચ્યું એમાં મુખર્જી અને આંબેડકર આદિનો પણ સમાવેશ થયો હતો. પાછળથી પૂર્વ પાકિસ્તાન (હાલના બાંગ્લાદેશમાંથી હિંદુ લઘુમતીની હિજરત દમનરાજને કારણે ચાલુ રહી ત્યારે મુખર્જીએ પ્રધાનમંડળ છોડ્યું, પણ એ હિંદુ મહાસભામાં પુન: સક્રિય થવા રાજી નહોતા; કેમ કે સ્વતંત્ર ભારતમાં કોઈ પક્ષ કોઈ એક જ ધર્મકોમ સારુ ખુલ્લો હોય એ એમને સ્વીકાર્ય નહોતું.

શ્યામાપ્રસાદ મુર્ખરજી

મને યાદ છે, મુખર્જીનું નિધન થયું ત્યારે મોહનલાલ મહેતા – ‘સોપાને’ એમને અંજલિ આપતાં લખ્યું હતું કે રાષ્ટ્રવાદીઓ વચ્ચે કોમવાદી જણાતા મુખર્જી કોમવાદીઓ વચ્ચે રાષ્ટ્રવાદી વરતાતા. આ સંભારું છું ત્યારે જરી ફંટાઈને મને બંગાળી ભદ્રલોકની તાસીર ઉકેલવાનું મન થઈ આવે છે. 1905નો બંગભંગ સામેનો બંગાળના જનસાધારણનો ઉદ્વેક મુલ્કમશહૂર છે. આ જ ભદ્ર નેતૃત્વની પરંપરામાં શ્યામા પ્રસાદ 1941માં ફઝલૂલ હકના નેતૃત્વ હેઠળની મિશ્ર સરકારમાં જોડાયા હતા. હકે 1940માં મુસ્લિમ લીગના લાહોર અધિવેશનમાં પાકિસ્તાનનો ઠરાવ પાઈલટ કર્યો’તો એનો એમને ખટકો નહોતો. ‘હિંદ છોડો’ ચળવળ શરૂ થયા પછી પણ એ એમાં ચાલુ રહ્યા હતા. મોડેથી અલબત્ત એમણે છોડવાપણું જોયું હતું, પણ તે પૂર્વે એક તબક્કે અંગ્રેજ સરકાર જ્યારે યુદ્ધયત્નમાં હોય ત્યારે આંદોલનથી એને નડતર ઊભું કરનારાઓ સાથે એણે કેવી રીતે કામ લેવું જોઈએ એવી લેખી સલાહ પણ આપી ચૂક્યા હતા.

જ્યારે ભાગલાની વાત આવી ત્યારે મુખર્જીએ લોર્ડ માઉન્ટબેટનને લખ્યું હતું કે ભારતના ભાગલા પડે કે ન પડે, બંગાળના પડે તે જરૂરી છે, જેથી અમે (બંગાળી હિંદુઓ) મુસ્લિમ બહુમતીના ત્રાસથી છૂટીએ.

ગમે તેમ પણ, હવે મુખર્જી છડા હતા અને સંઘની પ્રવેશશોધ પાકી ગઈ હતી. એટલે એ નેતા અને એમને સંઘની કાર્યકર ભેટ, આમ ભારતીય જનસંઘ, શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી, બલરાજ મધોક ને દીનદયાલ ઉપાધ્યાય એમ ત્રણ સ્થાપક સભ્યો સાથે ચિત્રમાં આવ્યો. સિદ્ધાંત-માવજત અને તડજોડની રાજનીતિ કરતે કરતે એ જેપી જનઆંદોલનમાં જોડાઈ નવી સ્વીકૃતિ પામ્યો. જુલાઈ 1949 અને જુલાઈ 1976 વચ્ચે આ ગુણાત્મક પરિવર્તન હતું.

મને યાદ છે, નવી દિલ્હીના આંબેડકર સ્ટેડિયમમાં માર્ચ 1975માં જનસંઘના અધિવેશનને જયપ્રકાશ નારાયણે એમની વ્યાપક ભૂમિકાએથી સંબોધ્યા પછી આભારવચનો ઉચ્ચારતાં અટલબિહારી વાજપેયીએ કહ્યું હતું કે હમારા ચરિત્ર બદલ રહા હૈ. મધ્યમવર્ગી કાર્યકરો જનઆંદોલન જોડે જોડાય છે ત્યારે એમની માનસિકતા અને સમજમાં ચોક્કસ પરિવર્તન આવે છે, એ મતલબની વાજપેયીની થીસિસ હતી.

આ સુવાણમાં આગલા દસકામાં જે થોડા મહિના બિનકાઁગ્રેસ સરકારોમાં હિસ્સેદારીના રહ્યા એનો સહેજસાજ હિસ્સો હશે. પણ સવિશેષ હિસ્સો તો 1965માં જનસંઘના વિજયવાડા અધિવેશને જેના પર મહોર મારી તે ‘એકાત્મ માનવવાદ’ના દીનદયાલ ઉપાધ્યાયના પ્રબંધનો હતો. જનસંઘ જ્યારે જનતા અવતાર છોડી 1980માં ભા.જ.પ. બન્યો ત્યારે પણ એણે પક્ષના બંધારણની ત્રીજી કલમમાં પક્ષના પાયાના વૈચારિક અભિગમ તરીકે એકાત્મ માનવવાદનો વિધિવત્ સ્વીકાર કરેલો છે. અહીં આ વિચારની સમજૂતમાં નહીં જતાં એટલું જ કહીશું કે સંઘ પરંપરાના જડબેસલાક રાષ્ટ્ર કૈવલ્યવાદમાં નહીં ગંઠાતી એવી એક વ્યાપક ભૂમિકા હતી. ગોળવલકરના પુસ્તક ‘વી ઓર અવર નેશનહુડ ડિફાઈન્ડ’ અને દીનદયાલના ‘એકાત્મ માનવવાદ’ને સાથે અને સામસામે મૂકીને કોઈ તપાસે ત્યારે આ પક્ષે કાપેલું જણાતું કે કાપવું રહી ગયેલું અંતર સમજાશે.

ગમે તેમ પણ, 2016માં દીનદયાલ શતાબ્દીનો તાકડો સાધી ઘટતા અવાજો કર્યા બાદ જે રીતે સાવરકરને આગળ કરાતા જણાય છે એ સંઘ શતાબ્દીનાં ઉંબર વરસોમાં 1925ના મુંજે-હેડગેવાર-બાબારાવ દિવસોમાં પાછા જવાનાં ચિહ્નો તો નથી ને.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 05 જુલાઈ 2023