કુદરતી આફતની વાત આવે ત્યારે ભારતનો પ્રતિભાવ આફત નિવારવાને બદલે કટોકટી ટાણે વ્યવસ્થા ખડી કરવાનો જ રહ્યો છે. આગ લાગે ત્યારે જ કૂવો ખોદવાનું આપણી સરકારોને માફક આવે છે. 

ચિરંતના ભટ્ટ

દર વર્ષે આપણને ચોમાસાનાં બેવડા સ્વભાવનો અનુભવ થાય છે. એક સ્વભાવ છે જીવન આપનાર અને બીજો છે જીવન ખોરવી નાખનાર, નષ્ટ કરનાર. આ ઓગસ્ટમાં, પંજાબે આ વિરોધાભાસનો ભાર વેઠ્યો. વરસાદ અને ડેમમાંથી છોડાયેલાં પાણીએ 1,400 ગામોને બેટમાં ફેરવી દીધા, 3.5 લાખ લોકોને વિસ્થાપિત કર્યા, અને લગભગ 1.8 લાખ હેક્ટર પાક પાણીમાં ડૂબાડી દીધો. અત્યાર સુધીમાં, 35થી વધુ લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા છે. રાજ્ય સરકારે તમામ 23 જિલ્લાઓને “આપત્તિ-ગ્રસ્ત” જાહેર કર્યા છે, જે વિનાશની ભયંકરતાનો આકરો સ્વીકાર છે. 

મુખ્ય મંત્રી ભગવંત માને આ પૂરને 1988ના પૂર કરતાં પણ વધુ ભયાનક ગણાવ્યું છે, અને વધુ વળતર તથા બાકી રહેલા કેન્દ્રીય ભંડોળને મંજૂર કરવાની માંગ કરી છે. પરંતુ, કામચલાઉ આશ્રયસ્થાનોમાં ફસાયેલા લોકો અથવા પોતાના પાકને સડતો જોનારાઓ માટે, આ માત્ર કુદરતનો પ્રકોપ નથી. કારણ કે તેમણે આ બધામાંથી એકથી વધુ વાર પસાર થવું પડ્યું છે. આ એક સતત પુનરાવર્તિત થતી બેદરકારી, નબળાં આયોજન, અને આવી આફત માટે પહેલેથી તૈયાર થવાને બદલે દુર્ઘટના પછી માત્ર પ્રતિક્રિયા આપતી સરકારની ગાથા છે.

સતલજ, રાવી, અને બિયાસ નદીઓમાં આવેલાં પૂર, સાથે ભાખરા, પોંગ, અને રણજિત સાગર ડેમમાંથી અચાનક છોડાયેલાં પાણીએ રાજ્યની નબળી પૂર સંરક્ષણ વ્યવસ્થાને તારાજીથી છલકાવી દીધી. રસ્તાઓ તૂટી પડ્યા, ટેલિકોમ નેટવર્ક નિષ્ફળ ગયું, અને ગ્રામીણ વિસ્તારો જળ બંબાકાર થઇ ગયા અને જાણે જેલમાં જ ફેરવાઈ ગયા. રાહત કાર્ય બહુ ધીમું રહ્યું છે. ખેડૂતો મોડા મળનારા વળતર, અપૂરતી ડૉક્ટરી સંભાળ, અને પીવાનાં પાણીના અનિયમિત પુરવઠાની ફરિયાદ કરી રહ્યા છે. ભગવંત માને દિલ્હી સરકારને-કેન્દ્ર સરકારને પાકના નુકસાન માટે પ્રતિ એકર ₹ 50,000ના વળતરની વિનંતી કરી છે—જે અત્યારે મળનારા વળતર કરતાં કરતાં સાત ગણું છે—અને મૃત્યુ વળતરમાં બમણો વધારો કરવાની માંગ પંજાબના મુખ્ય મંત્રીએ કરી છે. છતાં, દરેક આપત્તિ પછી સહાય માટે વિનંતી કરવાની આ પ્રક્રિયા આપત્તિને મામલે મેનેજમેન્ટ કરવાને મામલે આપણા દેશનું તંત્ર કેટલું રેઢિયાળ છે તે સાબિત કરે છે. 

પંજાબની દુર્દશા એક અલગ કટોકટી નથી, પરંતુ એક એવી રાષ્ટ્રીય પેટર્ન છે જે ચિંતાજનક છે. આ ચોમાસાએ દર્શાવ્યું છે કે કેવી રીતે વિવિધ ભૌગોલિક વિસ્તારોમાં અનેક રાજ્યો, આ પ્રકારની મોસમી આફતો સામે ટકી જવા માટે, આકરી પરિસ્થિતિઓ માટે જરા ય તૈયાર નથી, સજ્જ નથી. મહારાષ્ટ્રની વાત કરીએ તો કોંકણ અને વિદર્ભનાં ગામો પાણીમાં ડૂબી ગયાં છે. એક અઠવાડિયામાં આઠ લોકોના જીવ ગયા, સેંકડો લોકોનું સ્થળાંત કરાયું, અને લાખો હેક્ટર ખેતીની જમીનને નુકસાન થયું. દેવાથી પીડાતા નાના ખેડૂતો માટે, વરસાદ વિનાશમાં ફેરવાઈ ગયો છે. આસામ અને પૂર્વોત્તર પ્રદેશો માટે પણ આ વાર્ષિક પડકાર છે. ત્યાંની તો જાણે કોઇને પરવા જ નથી. દર વર્ષે, બ્રહ્મપુત્રાના છલકાયેલા કિનારાઓને કારણે લાખો લોકો વિસ્થાપિત થાય છે. છતાં અહીંના પૂરમાં ટકી જવા માટેની નીતિની નિષ્ફળતાને બદલે આ મોસમમાં તો આવું થાય એ બાબતને સામાન્ય બનાવી દેવાઇ છે. 

હિમાલયન બેલ્ટની વાત કરીએ તો—હિમાચલથી ઉત્તરાખંડ સુધી—અહીં પણ ભેખડો ધસી પડવાના બનાવો, તૂટી પડતા પુલો, અને ખતરાના નિશાન ઓળંગતી નદીઓનાં દૃશ્યો સર્જાઇ રહ્યાં છે. દિલ્હીની યમુના નદીની સપાટી પણ આ અઠવાડિયે જોખમી રીતે ઉપર આવી અને તેણે નીચાણવાળી વસાહતો અને હાઈવેને ડૂબાડી દીધા. ગુજરાતને પણ એલર્ટ પર મૂકવામાં આવ્યું છે. આઈ.એમ.ડી.એ સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છમાં અત્યંત ભારે વરસાદની ચેતવણી આપી છે. ગયા વર્ષના વિનાશને યાદ કરીએ જેમાં ડઝનેક લોકોના જીવ ગયા અને રાજકોટ અને વડોદરા જેવાં શહેરો પાણીમાં ડૂબી ગયાં, તાજી છે. સુરતમાં, વર્કશોપ અને ઘરો રાતોરાત ડૂબી જવાનો ડર લોકોના મનમાંથી ક્યારે ય જતો નથી. 

ભારતમાં કહેર મચાવતી ચોમાસાની આપત્તિઓ પાકિસ્તાનના 2022ના વિનાશક પૂરથી લઈને જર્મનીના 2021ના વિનાશકારી પૂર સુધી, અને લ્યુઇસિયાનાના વાવાઝોડાની મોસમો—આ તમામ એ બાબતનો પુરાવો છે કે આખા વિશ્વમાં વાતાવરણ પર તણાવ વધી ગયો છે. ક્લાઇમેટ ચેન્જને હળવાશથી લેવાની ભૂલ ક્યાં સુધી કરાશે એ તો ભગવાન જાણે પણ જો આમ જ ચાલ્યું તો ધરા રસાતાળ થતાં વાર નહીં લાગે. બીજા બધા રાષ્ટ્રોમાં સજ્જતા સંપૂર્ણ હોય છે એવું નથી પણ ભારત કરતાં તો સારી જ હોય છે. કુદરતી આફતની વાત આવે ત્યારે ભારતનો પ્રતિભાવ આફત નિવારવાને બદલે કટોકટી ટાણે વ્યવસ્થા ખડી કરવાનો જ રહ્યો છે. આગ લાગે ત્યારે જ કૂવો ખોદવાનું આપણી સરકારોને માફક આવે છે. 

દર વર્ષે આ નિષ્ફળતા શા માટે? દર વર્ષે જે સમસ્યા આવે જ છે તેને માટે આપણી માનસિકતા પ્રતિક્રિયાત્મક છે. પૂર નિયમિતપણે આવે છે, છતાં ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર—ડ્રેનેજ સિસ્ટમ્સ, કિનારા, બંધ બધું જ—અપેક્ષા મુજબ ભાગ્યે જ જાળવવામાં આવે છે. બધી સરકારો માત્ર પાણી વધ્યાં પછી જ ગભરાઈને સાબદી થાય છે. સ્ટેટ ડિઝાસ્ટર રિસ્પોન્સ ફંડ (SDRF) જેવા આપત્તિ ભંડોળ જૂના માપદંડો સાથે કામ કર્યા કરે છે, એટલે જે વળતર મળે છે નજીવું અને નામનું જ લાગે છે. પંજાબનો ખેડૂત કે આસામની ગ્રામીણ વ્યક્તિ એક ચેકથી પોતાનું જીવન ખડું નથી શકતાં કારણ કે આ ચેક તેમને થયેલા નુકસાનનો માત્ર એક અંશ કદાચ સાચવી લેતો હશે પણ બાકીની ખોટ પુરવાને મામલે આ ટેકો બોદો સાબિત થાય છે.

દરેક આફત ભારતની કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્ય સરકારો વચ્ચે એકના એક વિવાદો ખડા કરે છે. પંજાબની રાજ્ય સરકાર દિલ્હીની કેન્દ્ર સરકારને ભંડોળ અટકાવવા માટે દોષ આપે છે, કેન્દ્ર સરકાર રાજ્ય સરકારને ગેરવહીવટ માટે દોષ આપે છે. જવાબદારી પૂરના પાણી સાથે ધોવાઈ જાય છે. મુંબઈથી અમદાવાદ સુધીના શહેરો દર વર્ષે ડૂબી જાય છે કારણ કે ડ્રેનેજ સિસ્ટમ્સ જૂની થઈ ગઈ છે અથવા ખદબદે એ રીતે ભરાયેલી છે. શહેરી પૂર હવે અપવાદ નથી; તે ચોમાસાના કેલેન્ડરનો એક હિસ્સો છે.  પૂર પરંપરાગત અર્થમાં “કુદરતી આપત્તિઓ” બનવાનું બંધ થઈ ગયું છે. પૂર એ માનવ-નિર્મિત કટોકટીઓ છે, જે વહીવટી નિષ્ક્રિયતા અને રાજનૈતિક સ્તરે ટૂંકા-ગાળાની વિચારસરણીથી જન્મેલી છે.

પંજાબમાં જેવો પડકાર છે તેવો તો ગુજરાતના હિસ્સાઓએ પણ ભોગવ્યો છે. આપણે ત્યાં સૌરાષ્ટ્રના ખેડૂતોને વરસાદની અનિયમિત પેટર્નથી કપાસ અને મગફળીના પાક ગુમાવવાનો સતત ફફડાટ હોય છે. સુરતમાં, હીરાના કારીગરો જાણે છે કે એક રાતનું પૂર તેમની વર્કશોપને નષ્ટ કરી શકે છે. અમદાવાદમાં, જ્યારે પણ ડ્રેનેજ ઉભરાય ત્યારે રહેવાસીઓ કમ્મર સુધીનાં પાણીમાંથી ચાલ્યા હોય, વિસ્તારોમાં વૉટર લૉગિંગ થયું હોય તે આપણે જોયું જ છે. વડોદરાના મગરો પણ પાણીની સપાટીઓની મદદ લઇ શહેરમાં લટાર મારી લેતા હોય છે.

પંજાબનું નુકસાન માત્ર પંજાબનું નથી. તે આખા ભારતીય ઉપખંડમાં ફેલાયેલા શાસન માળખાની નબળાઈ છતી કરનારું છે. જ્યારે એક રાજ્ય ડૂબે છે, ત્યારે સમગ્ર શાસન પ્રત્યેની વિશ્વસનીયતા તેની સાથે ડૂબી જાય છે. જે અર્થતંત્રમાં 600 મિલિયન લોકો જૂન અને સપ્ટેમ્બર વચ્ચે આવતા ચોમાસાના વરસાદ પર નિર્ભર છે, તે માટે આ વાર્ષિક અરાજકતા માત્ર માનવતાવાદી કરુણા નથી—તે આર્થિક આત્મહત્યા છે.

ભારત દરેક પૂરને એક અલગ ઘટના તરીકે માની શકે તેમ નથી. આપણા દેશને હવે એક વ્યાપક રાષ્ટ્રીય પૂર સ્થિતિસ્થાપકતા યોજના(National Flood Resilience Plan)ની જરૂર છે, જેનો આધાર હોય નેધરલેન્ડ્સની સફળ પૂર વ્યવસ્થાપન પ્રણાલી અને યુ.કે.ની પર્યાવરણ એજન્સીના મોડલની સમજ. આ યોજનામાં પ્રારંભિક ચેતવણીનું તંત્ર, સચોટ, હાઇપર-લોકલ આગાહી અને સંદેશાવ્યવહાર નેટવર્ક્સ જે માત્ર શહેરી કેન્દ્રો સુધી નહીં, પરંતુ આંતરિયાળ વિસ્તારો સુધી પહોંચતા હોવા જોઇએ. નદી કે દરિયા કાંઠાની જાળવણી, ડ્રેનેજ સિસ્ટમ્સ, અને ડેમની નિયમિત સાચવણી અનિવાર્ય છે—માત્ર ભંગાણ પછી કામચલાઉ સમારકામથી આપણે લાંબો વખત કંઇ ચલાવી નહીં શકીએ. 

આપણને જરૂર છે આખા વર્ષના રોકાણની, ચોમાસા વખતે ડરને માર્યે થયેલો ખર્ચો આનો ઉપાય ન હોઇ શકે. ખેડૂતોના પાક માટે વીમા, પૂર-પ્રતિરોધક ઘરોની બાંધણી, પુનર્વસન કાર્યક્રમો પણ વાતાવરણની અસ્થિરતાને ગણતરીમાં લે તે રીતે બનવા જોઇએ. આવા માળખાગત સુધારાઓ વિના, રાહત પેકેજો અને રાજકારણીઓ દ્વારા કરાતો હવાઈ સર્વે દેખાતો રહેશે તો એ તો માત્ર દેખાડો હશે જેનાથી કોઇ બદલાવ નહીં જ આવે.

બાય ધી વેઃ 

દરેક ચોમાસામાં, સામાન્ય નાગરિકો—ખેડૂતો, કારીગરો, દાડિયા મજૂરો—સંસ્થાકીય નિષ્ફળતાની કિંમત ચૂકવે છે. દુર્ઘટના એ નથી કે ભારે વરસાદ આવે છે. દુર્ઘટના એ છે કે સરકારો, દાયકાઓથી ચેતવણીઓ છતાં, નાગરિકોને નેવે મૂકે છે. પંજાબની હાલત યાદ અપાવે છે કે ભારત ઉધાર લીધેલા સમય પર જીવી રહ્યો છે, અને ક્લાઇમેટ ચેન્જ અને શાસન નિષ્ફળતાના બોધને અવગણી રહ્યું છે. આપણે એ સવાલ કરવાની જરૂર છે કે આ જે થઇ રહ્યું છે તે “કુદરતી આપત્તિઓ” છે કે રાજકીય? જે બેદરકારી, વિલંબિત કાર્યવાહી, અને શબ્દરમતને કારણે વારંવાર લોકોને માથે ઝિંકાય છે. જ્યાં સુધી આ પ્રશ્નનો જવાબ પ્રામાણિકતા અને સંસ્થાકીય સ્તરે હિંમતથી નહીં અપાય ત્યાં સુધી દરેક ચોમાસુ જીવ આપનારા મોસમ બનીને નહીં રહે પણ છાજિયાં લેવડાવનારો મોસમ પણ બની રહેશે. 

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 07 સપ્ટેમ્બર 2025

રમેશ ઓઝા

ગયા સપ્તાહના મારા લેખમાં, મેં કનૈયાલાલ મુનશીના લેખમાંથી એક નાનકડું અવતરણ ટાંક્યું હતું અને એમ કહ્યું હતું કે જો ગાંધીજીએ વિકસાવેલો સર્વસમાવેશી મધ્યમમાર્ગ અને નેહરુસરદારની પરસ્પર પૂરકતા જળવાઈ રહેશે તો ભારતનાં લોકતંત્ર પર કોઈ જોખમ નહીં આવે. એ કથન વાંચીને કેટલાક વાચકોના મનમાં પ્રશ્ન થયો હશે કે શું હતી નેહરુ-સરદારની પરસ્પર પૂરકતા, એનું સ્વરૂપ કેવું હતું અને એ જળવાઈ કેમ નહીં? બીજો પ્રશ્ન ગાંધીજીએ વિકસાવેલો સર્વસમાવેશી મધ્યમમાર્ગ અર્થાત્ સુવર્ણ-મધ્ય (જેને મુનશી કેન્દ્ર Center તરીકે ઓળખાવે છે.) જળવાયો કે નથી જળવાયો અને જો નથી જળવાયો તો તેની સાથે ચેડાં કોણે કર્યા? મને એમ લાગે છે કે અહીં એ વિષે થોડી વાત થવી જોઈએ. 

અહીં સંક્ષેપમાં નેહરુ-સરદારના વિચાર અને અભિગમમાં જે ફરક હતો એ સમજી લઈએ. જવાહરલાલ નેહરુ ડાબેરી સમાજવાદી વિચારધારા પ્રત્યે પક્ષપાત ધરાવતા હતા અને સરદાર પટેલ જમણેરી મૂડીવાદ તરફ. નેહરુ સમાજિક સુધારાઓની બાબતે ઉતાવળા હતા (જો કે ડૉ. આંબેડકર, સમાજવાદીઓ અને બીજા લોકોને એમ લાગતું હતું કે નેહરુ જોઈએ એટલી તત્પરતા નથી ધરાવતા. આને કારણે તો ડૉ. આંબેડકરે નેહરુના પ્રધાનમંડળમાંથી રાજીનામું આપી દીધું હતું.) તો સરદાર ધીરે ધીરે આગળ વધવામાં માનતા હતા. નેહરુ પ્રખર સેક્યુલારિસ્ટ હતા તો સરદારને એમ લાગતું હતું કે ગૈરહિંદુ ધર્મઝનૂનીઓ સેક્યુલરિઝમનો દુરઉપયોગ ન કરે એના પર ચાંપતી નજર રાખવી જોઈએ અને કડક હાથે કામ લેવું જોઈએ. નેહરુ પ્રમાણમાં વધારે વૈશ્વિક હતા અને સરદાર પ્રમાણમાં વધારે ભારતીય હતા. મજબૂત કેન્દ્ર અને રાજ્યની વધારે પડતી તાકાત પ્રજાના અધિકારોનું અને સંઘભાવનાનું હનન કરે છે એટલે તે મર્યાદિત હોવું જોઈએ જ્યારે સરદાર તેમનાથી ઊલટું વિચારતા હતા. એમ પણ કહેવાય છે કે નેહરુ સપનાં જોનારાં સ્વપ્નીલ હતા અને સરદાર વ્યવહારુ. 

મુનશી એ લેખમાં લખે છે કે ગાંધીજીએ વિકસાવેલું સુવર્ણ-મધ્ય અને નેહરુ-સરદારની પરસ્પર પૂરકતા જળવાઈ રહેશે તો ભારતનાં લોકતંત્ર પર કોઈ જોખમ નહીં આવે. જો એ નહીં જળવાય તો સામ્યવાદીઓ હાવી થઈ જશે અને એ સંજોગોમાં સામ્યવાદીઓને પરાસ્ત કરવામાં રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ મદદરૂપ થઈ શકે છે. અને જો એ જળવાઈ રહેશે તો સામ્યવાદીઓને કોઈ સફળતા નહીં મળે અને એ સંજોગોમાં આર.એસ.એસ.ની કોઈ પ્રાસંગિકતા જ નહીં રહે અને તેણે પણ ટકી રહેવા માટે છેવટે મધ્યમમાર્ગ અપનાવવો પડશે. કદાચ એવું પણ બને કે ગાંધીજીનો મધ્યમમાર્ગ અને નેહરુ-સરદાર વચ્ચેની પરસ્પર પૂરકતા ન જળવાય તો આર.એસ.એસ.ને સફળતા મળે અને લોખંડી ફાસિસ્ટ રાજ્ય અસ્તિત્વમાં આવે, પણ એવી શક્યતા નહીંવત્ છે. મુનશીએ આ શબ્દો સાથે લેખ પૂરો કર્યો હતો. 

નેહરુ અને સરદાર વચ્ચેના અભિગમમાં જે અંતર ઉપર ગણાવ્યાં એ ઉપરાંત એક મોટું અંતર આ હતું. નેહરુને સામ્યવાદ કરતાં આર.એસ.એસ.ના ફાસીવાદનો ડર વધુ લાગતો હતો અને સરદારને આર.એસ.એસ.ના ફાસીવાદ કરતાં સામ્યવાદનો ડર વધુ લાગતો હતો. નેહરુને એમ લાગતું હતું કે ઇતિહાસમાં સતત પરાજિત હિંદુઓના દૂઝતા ઘાવનો અને તેમની અંદર વિકસેલી લઘુતાગ્રંથિનો ઉપયોગ કરીને હિન્દુત્વવાદીઓ પોતાની જગ્યા બનાવી શકે છે. તેઓ હિંદુ માનસમાં ખોટો ભય પેદા કરી રહ્યા છે અને એટલી જ ખોટી બહાદુરી અને મિથ્યાભિમાન. આ સિવાય હિંદુ સમાજ ઊંચનીચની શ્રેણીથી ગ્રસિત છે જેમાં આધુનિક મૂલ્ય વ્યવસ્થાને કારણે જેમણે સામાજિક વર્ચસ ગુમાવ્યું છે એ લોકો અને સામંતી વ્યવસ્થાની જગ્યાએ સમાનતા આધારિત નવી વ્યવસ્થામાં આર્થિક-રાજકીય વગ ગુમાવનારા રાજવીઓ અને જમીનદારો આધુનિકતાના દુ:શ્મનો છે અને તેઓ હિન્દુત્વવાદીઓને મદદ કરી શકે છે. 

બીજી બાજુ સરદારને અને તેમના અનુયાયીઓને એમ લાગતું હતું કે દેશ પર મોટો ભય સામ્યવાદનો છે. તેઓ સંગઠિત છે, તેમની પાસે કેડર છે, તેઓ સાધનશુદ્ધિમાં મનાતા નથી, હિંસા કરી શકે છે, તેમને રશિયા અને ચીનની મદદ મળી રહી છે, સામ્યવાદ આખા વિશ્વમાં ફેલાઈ રહ્યો છે વગેરે વગેરે. મૂડીવાદી દેશોએ પણ અબજો રૂપિયા ખર્ચીને સામ્યવાદવિરોધી પ્રોપેગેન્ડા કરીને એક નેરેટિવ વિકસાવ્યું હતું અને હાઉ ઊભો કર્યો હતો. ઓછામાં પૂરું ૧૯૫૭ની ચૂંટણીમાં સામ્યવાદીઓએ કેરળમાં સરકાર બનાવી. એ પછી તો સરદારના અનુયાયીઓ અને જમણેરીઓ સામ્યવાદના ભયથી આતંકિત હતા. તેઓ વધારે ને વધારે આર.એસ.એસ. તરફી થવા લાગ્યા. તેમને એમ લાગતું હતું કે આ ધરતી પર સૌથી વધુ વિવધતા ધરાવતા દેશમાં કોઈ એક પ્રજાનું રાજ્ય શક્ય જ નથી. હિન્દુત્વવાદીઓ ઘેલા છે, પણ સામ્યવાદને ખાળવા માટે આપણા માટે કામના છે.

નેહરુ અને સરદારના અભિગમમાં જે અંતર હતું એ કોઈ આઝાદી પછી વિકસ્યું નહોતું. ગાંધીજીની હયાતીમાં જ હતું. ગાંધીજીની જે દિવસે હત્યા કરવામાં આવી એ જ દિવસે સરદાર ગાંધીજીને મળવા ગયા હતા અને મતભેદના કારણે સરકારમાંથી રાજીનામું આપવાની ગાંધીજી પાસે રજા માગી હતી. દેશમાં સુવર્ણ-મધ્ય વિકસાવનારા ગાંધીજીએ સરદારને સમજાવ્યા હતા કે તેમની વચ્ચેની પરસ્પર પૂરકતાની પણ દેશને જરૂર છે. સાંજે ગાંધીજીની હત્યા કરવામાં આવી. ગાંધીજીના મૃતદેહ પાસે લોર્ડ માઉન્ટબેટનની હાજરીમાં સરદારના ખોળામાં માથું મૂકીને નેહરુ રડ્યા હતા અને ક્યારે ય એકબીજાનો સાથ નહીં છોડવાનું બન્નેએ માઉન્ટબેટનને વચન આપ્યું હતું. આ ઘટના ૧૯૪૮ના જાન્યુઆરી મહિનાની છે અને ૧૯૫૦ના ડિસેમ્બરમાં સરદાર અવસાન પામ્યા. બે અભિગમો વચ્ચે પરસ્પર પૂરકતા વિકસાવવા માટે જોઈએ એટલો સમય ન મળ્યો. 

વિભિન્ન અભિગમો વચ્ચે પરસ્પર પૂરકતાનો ગાંધીજીનો પ્રયોગ એટલો જ મૌલિક હતો જેટલો સુવર્ણ-મધ્ય વિકસાવવાનો હતો. ગાંધીજી અનેક રીતે પોતાના યુગને અતિક્રમતો મહામાનવ છે એમાં આ એક મોટું કારણ છે. પોતાનું સત્ય એ જ અંતિમ સત્ય એમ માનીને માનસિક અને શારીરિક રીતે હિંસક બનવા સુધી જે માણસ ન જતો હોય એની વચ્ચે પરસ્પર પૂરકતા શક્ય છે. તેમણે એ બતાવી આપ્યું હતું અને જિંદગીના છેલ્લા દિવસે નેહરુ અને સરદારને એ બતાવી આપવાની સલાહ આપી હતી.

પણ સરદારના અનુયાયીઓ સરદાર નહોતા. મુનશીએ ૧૯૪૯માં લખેલા લેખમાં પરસ્પર પૂરકતાની જરૂર પર ભાર મૂક્યો છે, પરંતુ તેઓ પોતે જ એ નહોતા જાળવી શક્યા. સી. રાજગોપાલાચારી અને તેમના જેવા બીજા કાઁગ્રેસીઓ પણ એ નહોતા જાળવી શક્યા. આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે કાઁગ્રેસની અંદર રહેલા કાઁગ્રેસીઓ પણ એ નહોતા જાળવી શક્યા. તેઓ નેહરુનો હળવો સમાજવાદી અભિગમ નહોતા ખમી શકતા. જમીન સુધારા, જમીન ટોચમર્યાદા, અમર્યાદિત સંપત્તિના અધિકાર પર નિયંત્રણ તેમના માટે અસહ્ય હતાં. તેમને નેહરુની આધુનિકતા, આધુનિક મૂલ્યો અને જીવનદૃષ્ટિ માટેનો આગ્રહ સ્વીકાર્ય નહોતો. તેમને નેહરુની સહિષ્ણુતામાં નબળાઈ નજરે પડતી હતી. અલગ અલગ લોકોના અણગમાનું પ્રમાણ અલગ અલગ હતું. પણ અણગમો તો હતો જ. નેહરુના અનુયાયીઓની વાત કરીએ તો મોટાભાગના લોકોને સત્તામાં જ રસ હતો અને બાકીના લોકોનો જમણેરીઓ માટેનો અણગમો જમણેરીઓનો જેવો ડાબેરીઓ માટે હતો એવો જ હતો. પણ એમાં એવું કશું જ નહોતું કે રસ્તા ફંટાય. કામ અઘરું હતું, પણ અશક્ય નહોતું. ગાંધીજી કહીને ગયા હતા કે પોતાનું સત્ય એ જ અંતિમ સત્ય એમ માનીને હિંસક બનવા સુધી જે માણસ ન જતો હોય એની વચ્ચે પરસ્પર પૂરકતા શક્ય છે. નેહરુ-સરદારની પરસ્પર પૂરકતા વિકસી હોત તો આજના માઠા દિવસો ન જોવા મળત. મુનશીએ ફાસિસ્ટ સ્ટેટનો ભય બતાવ્યો હતો એને સાચો ઠેરવવામાં એ લોકોએ જ ફાળો આપ્યો હતો. 

અંતે લેખ પૂરો કરતાં પહેલાં અહીં બે જણને યાદ કરવા જોઈએ. એક છે, ડૉ. અશોક મહેતા અને બીજા વિનોબા ભાવે. ૧૯૫૨ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં સમાજવાદીઓનો કારમો પરાજય થયો એ પછી સમાજવાદીઓ હતાશ થયા હતા અને નેહરુ-કાઁગ્રેસની સામે આક્રમક વલણ અપનાવવાની વાતો થવા લાગી હતી. ડૉ. રામ મનોહર લોહિયા આક્રમકતાના પુરસ્કર્તા હતા. આની સામે ડૉ. અશોક મહેતાએ ‘Compulsion of backward economy and areas of cooperation નામની થિસીસ રજૂ કરી હતી. ભારત જેવા ગરીબ અને સમસ્યાગ્રસ્ત દેશમાં કાઁગ્રેસ અને સમાજવાદીઓએ પરસ્પર પૂરકતા વિકસાવવી જોઈએ. સંઘર્ષ અને આક્રમકતા અંતિમવાદી પરિબળોને તાકાત આપશે. ડૉ. લોહિયાએ તેમની વાત સ્વીકારી નહોતી અને સરદારના અનુયાયીઓની માફક તેમણે પણ સંઘને આંગળી ધરી. વિનોબા ભાવેએ કહ્યું હતું કે જે દેશે ઇતિહાસમાં આ પહેલાં આસેતુહિમાલય રાજકીય અખંડતા જોઈ જ નથી એ દેશે રાજકીય એકતા જાળવી રાખવી હોય તો સામાજિક એકતા વિકસાવવી જોઈએ. હજુ તો સ્વતંત્ર ભારત નામનું બાળક ઘોડિયામાં છે ત્યારે વિચારધારાઓની મલ્લીનાથી, આક્રમકતા અને અથડામણનો માર્ગ અપનાવવામાં જોખમ છે. વિનોબા ભાવેને પણ નેહરુની માફક સામ્યવાદ કરતા હિંદુ ફસીઝ્મનું જોખમ વધારે મોટું નજરે પડતું હતું.

કનૈયાલાલ મુનશી અને બીજાઓ ધારતા હતા કે નેહરુ-સરદારની પરસ્પર પૂરકતા જાળવી રાખીને તેઓ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘને અપ્રાસંગિક બનાવી દેશે અને સંઘે પ્રાસંગિક બનવા માટે મધ્યમ માર્ગ સ્વીકારવો પડશે. બન્યું એનાથી ઊલટું જેનો તેમણે ભય વ્યક્ત કર્યો હતો. 

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 07 સપ્ટેમ્બર 2025

મુંબઈના કર્ણાક બંદરે વળાવવા આવેલા જનસમૂહને ગાંધીજીએ કહ્યું, ‘મારા આદર્શો અને મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને કોઈ સીમા નથી. હું જેમ જેમ મૃત્યુ તરફ જઈ રહ્યો છું તેમ તેમ મારી મહત્ત્વાકાંક્ષા વધુ વિશાળ અને ઉચ્ચ થતી જાય છે. મારા દરેક કાર્યમાં હું સત્ય અને કર્તવ્યધર્મ પ્રત્યેના પ્રેમથી દોરવાઉં છું. કચ્છી ભાઈઓનો પ્રેમ મને ત્યાં જવા ખેંચી રહ્યો છે.’

કચ્છ જિલ્લો ગુજરાતનો જ નહીં, ભારતનો પણ સૌથી મોટો જિલ્લો છે. 45,674 ચોરસ કિલોમીટરના તેના કુલ વિસ્તારમાં 4,000 કિલોમીટરનું રણ છે અને 406 કિલોમીટરનો દરિયાકિનારો છે. કચ્છ, પ્રાચીન સિંધુ સંસ્કૃતિનો ભાગ છે. ભૌગોલિક, ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક રીતે વિશિષ્ટ છે એવાં કચ્છનાં અભયારણ્યો, ખનિજ સંપત્તિ, મીઠા ઉદ્યોગ, શિપિંગ, કઠિન જીવન અને ખડતલ-ખુમારીભરી પ્રજા ધ્યાન ખેંચનારાં છે. 

આ કચ્છની મુલાકાત મહાત્મા ગાંધી 1925માં 21 ઓક્ટોબરથી 4 નવેમ્બર એમ બે સપ્તાહ માટે લીધી હતી. સાથે સરદાર પટેલ, મહાદેવભાઇ પણ હતા. બિહારની થકવી દેનારી યાત્રા પછી તરત તેઓ મુંબઈના કર્ણાક બંદરેથી સ્ટીમરમાં કચ્છ આવેલા. ભુજ ઊતરી ત્રણ દિવસ ત્યાં રહ્યા. ત્યાંથી પાંચછ ગામ થઈ કોઠારા, ડુમરા, ગોધરા, માંડવી, મુંદ્રા, અંજાર આમ કુલ 15 ગામ ગયા. ઠેકઠેકાણે જાહેરસભા યોજાઈ, માનપત્રો અપાયાં, મહારાવ ખેંગારજી સાથે મુલાકાત થઈ, વૃક્ષારોપણ થયાં, અંત્યજ શાળાનો પાયો નખાયો, સંવાદો અને ભાષણો થયાં. આ બધી વિગત મહાદેવભાઈની ડાયરી ભાગ 8માં નોંધાયેલી છે. 4 નવેમ્બરે તેઓ તુણા બંદરેથી સ્ટીમરમાં જામનગર આવવા નીકળ્યા. 

શેઠ કાનજી જાદવજીએ મહાત્મા ગાંધીના કચ્છ પ્રવાસ માટે બોમ્બે સ્ટીમ નેવિગેશનની સ્ટીમર એસ.એસ. રૂપાવટી ભાડે રાખી હતી. મુંબઈના કર્ણાક બંદરે વળાવવા આવેલા જનસમૂહને ગાંધીજીએ કહ્યું, ‘હું મૃત્યુની નજીક જઈ રહ્યો છું પણ મારા આદર્શો અને મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને કોઈ સીમા નથી. હકીકતે તો હું જેમ જેમ મૃત્યુ તરફ જઈ રહ્યો છું તેમ તેમ મારી મહત્ત્વાકાંક્ષા વધુ વિશાળ અને ઉચ્ચ થતી જાય છે … મારા દરેક કાર્યમાં હું સત્ય અને કર્તવ્યધર્મ પ્રત્યેના પ્રેમથી દોરવાઉં છું. કચ્છી ભાઈઓનો પ્રેમ મને ત્યાં જવા ખેંચી રહ્યો છે.’  કચ્છમાં તેમને સારા અને કડવા બંને પ્રકારના અનુભવો થયા. એક પ્રસંગે તેમણે કહેલું, ‘ચરણસ્પર્શથી હું અસ્પૃશ્ય રહેવા ઈચ્છું છું. મારા પ્રત્યે માન હોય તો મારામાં જે સારું હોય તેનું અનુકરણ કરજો.’ 

ગાંધીજીની કચ્છયાત્રાના આ શતાબ્દીવર્ષે ‘એ મહામાનવનું સ્મરણ કરીએ, આ નિમિત્તે થનારા કાર્યક્રમો દ્વારા બાળકો-યુવાનો સુધી પહોંચીએ અને આજના સંદર્ભમાં ગાંધી અને ગાંધીકાર્યોનો નાગરિકો સાથે વિમર્શ કરીએ’  આ ભાવ સાથે વરિષ્ઠ ગાંધીજન અને કર્મશીલ રમેશભાઈ સંઘવી અને એમના 11 સાથીઓની બનેલી શતાબ્દી ટીમની રાહબરી નીચે જુલાઈથી ડિસેમ્બર 2025 દરમિયાન શાળા-કોલેજોમાં સંમેલનો, ગાંધીગીતો, ગાંધીપ્રસંગો વગેરેની વિવિધ રીતે પ્રસ્તુતિ, વ્યાખ્યાનો, વૃક્ષારોપણ, યુવા શિબિરો, સાયકલયાત્રા, પ્રદર્શનો, દસ્તાવેજી ફિલ્મનિર્માણ, સંગીતયાત્રા વગેરે વિવિધ કાર્યક્રમો યોજાઈ રહ્યા છે. ચિરંતન ગાંધી વિદ્યા કેન્દ્ર દ્વારા ‘કચ્છમાં ગાંધીજી’ નામના સુંદર પુસ્તકનું પ્રકાશન થયું છે. 19 ઑગસ્ટથી 11 સપ્ટેમ્બર દરમિયાન પદયાત્રા યોજાશે. ભુજથી શરૂ થઈ, 22 ગામ આવરી લઇ આ પદયાત્રાનું સમાપન આદિપુર ગાંધીજીની સમાધિ પાસે થશે. 

કચ્છયાત્રા પહેલા ‘નવજીવન’ 23-8-1925 અંકમાં કચ્છયાત્રાની પોતાની અપેક્ષા વિષે ગાંધીજી લખે છે, ‘અખિલ ભારતીય દેશબંધુ રેંટિયા સ્મારકને સારું દ્રવ્ય એકઠું કરવાનું છે, તેમાં કચ્છ પાસેથી મોટી આશા રાખીશ. ખાદી વિનાનું બીજું કપડું પહેરેલું કોઈપણ મારી નજરે ન ચડે એ આશા રાખીશ. અંત્યજ પ્રત્યેનો તિરસ્કાર સર્વથા નીકળી જવાની આશા રાખીશ. હિન્દુ-મુસલમાન વચ્ચે સંપની આશા રાખીશ. હિન્દુઓમાં ઘેરઘેર રામનામ અભિયાનની આશા રાખીશ. રાજાપ્રજા વચ્ચે પ્રેમભાવની અને પ્રજાને સુખી જોવાની આશા રાખીશ. બહેનોને શુદ્ધ ખાદી પહેરેલી અને સીતામાતા જેવા હૃદયભાવવાળી જોવાની આશા રાખીશ.’ કચ્છ આવ્યા બાદ તેમણે સ્વચ્છતા, વૃક્ષારોપણ અને ગોસેવા પર પણ ઘણો બહાર મૂક્યો હતો. 

યાત્રાસમાપન પછી ‘નવજીવન’ 22-11-1925 અંકમાં ગાંધીજી લખે છે, ‘જે સવાલનો વિચાર કચ્છની મુસાફરી દરમ્યાન કરવો પડ્યો તેમાં વૃક્ષરોપણ અને વૃક્ષસંરક્ષણ પણ હતો. કચ્છને કોઈ નદીનો આશરો નથી. ઝાડપાન નથી. વરસાદ અનિયમિત અને બહુ ઓછો પડે છે. વારંવાર દુષ્કાળ પડે છે. પાણીની ખેંચ તો રહ્યા જ કરે છે. જો કચ્છમાં નિયમસર અને ખંતપૂર્વક વૃક્ષો રોપવામાં આવે તો કચ્છમાં વસાદ વધારી શકાય અને તેથી મુલક વધારે ફળદ્રુપ થાય. આ દૃષ્ટિએ જયકૃષ્ણ ઇન્દ્રજી મહાપ્રયાસ કરી રહ્યા છે.’

આ કાર્યક્રમોમાં ‘એમ.કે. ગાંધી હાજીર હો’ નામનું નાટક ભજવાયું જેણે અનેક રીતે ધ્યાન ખેંચ્યું. આ નાટકનો વિષય ગાંધીજી સાથે જોડાયેલા એવા વિવાદો છે, જેને ઉછાળવા એક આખી લોબી કામ કરી રહી છે. ઈન્ટરનેટ પર ખૂબ ખોટું મુકાય છે. લોકો પણ અપપ્રચારમાં આવી જાય છે. સત્ય શોધવાની મહેનત કરવાની ભાગ્યે જ કોઇની તૈયારી હોય છે. આવા વિષય પર નાટક લખવા ને ભજવવામાં હિંમત જોઈએ.  

ઉપક્રમ એવો છે કે એક વકીલ એક એક વિવાદ પર સવાલ પૂછે અને ગાંધીજી પોતે જ તેના જવાબ આપે. બ્રહ્મચર્યના પ્રયોગો, પાકિસ્તાને 55 કરોડ કેમ અપાવ્યા, ભાગલા કેમ પડવા દીધા, ભગતસિંહને ફાંસી કેમ થવા દીધી, સરદારને વડા પ્રધાન કેમ ન બનાવ્યા જેવા સવાલો છેડાયા અને તેના સંશોધિત અને શ્રદ્ધેય જવાબો વિષયની ગંભીરતા જાળવીને છતાં નિખાલસતાથી અપાયા. 

રમેશભાઈ સંઘવી

ગાંધી 150માં આ નાટકનો પહેલો પ્રયોગ થયો હતો. ત્યાર પછી તે ઘણી જગ્યાએ ભજવાયું છે. ગાંધી 150માં આ નાટકનો પહેલો પ્રયોગ થયો હતો. રફીક વડનગરી અને દીપક અંતાણી તેના દિગ્દર્શકો છે. લેખક અને ગાંધીની ભૂમિકા કરનાર પણ દીપક અંતાણી છે. ‘ગાંધી એન્ડ ગોડસે’ ફિલ્મમાં ગાંધી બનનાર દીપકભાઈએ ગાંધીની ભૂમિકા સૌથી વધારે વાર ભજવવા માટે લિમ્કા બુક ઑફ વર્લ્ડ રેકોર્ડમાં સ્થાન મેળવ્યું છે.

‘કચ્છમાં ગાંધીજી’ પુસ્તક ‘એક તિનકા ભી યહાં બના સકતા હૈ માર્ગ નૂતન, તીર પર કૈસે રુકું મૈં આજ લહરોં મેં નિમંત્રણ’ પંક્તિઓ સાથે ‘ગાંધી પંથે ચાલવા ઈચ્છનાર પથિકો’ને અર્પણ થયું છે. સંપાદક રમેશભાઈ સંઘવી પ્રસ્તાવનામાં લખે છે, ‘ગાંધીજીની કચ્છયાત્રા અનોખી હતી … સો વર્ષ પૂર્વેનું એ કચ્છ! રૂઢિચુસ્ત અને સંકુચિત માનસ, અમાનવીય હદે અસ્પૃશ્યતા, અધિકારી વર્ગની જોહુકમી-ભ્રષ્ટાચાર, પ્રજાને ભોગવવી પડતી ખૂબ હાલાકી, વારંવાર પડતા દુષ્કાળ – આ બધા વિષે ગાંધીજીએ પ્રેરણાદાયક વાતો કરી … એવું લાગે છે કે કચ્છની પ્રજા ગાંધીજીને સત્કારવા, અભિનંદવા તૈયાર હતી પણ તેમના વિચારોના અમલ માટે નહીં … કચ્છમાં તેઓ સમુદ્ર ખેડીને આવેલા અને કચ્છથી વિદાય પણ સમુદ્ર માર્ગે લીધી. બાપુનું જીવન પણ સમુદ્ર જેવું … કચ્છમાં જે પણ ઘટ્યું તે મહાત્માના સાગરપેટમાં સહજ સમાઈ રહ્યું … ગાંધીજી તેમ જ સાથીદારોની આ કચ્છયાત્રા ભાવિ વિકાસનાં દ્વાર ખોલી આપે છે.’  

પ્રસ્તાવનાના અંતમાં રમેશભાઈ સંઘવીએ કવિ દુષ્યંતકુમારની પંક્તિઓ મૂકી છે, ‘સિર્ફ હંગામા ખડા કરના  મેરા મકસદ નહીં, મેરી કોશિશ હૈ કિ યે સૂરત બદલની ચાહિયે’ શતાબ્દી સમિતિના કાર્યક્રમો પાછળ ધ્યેય એ છે કે વૃક્ષારોપણ, વૃક્ષઉછેર, વૃક્ષમંડળ, વરસાદી પાણી સંગ્રહ, ગોપાલન, સજીવ ખેતી, સૂર્યઊર્જા-પવનઊર્જાનો યોગ્ય ઉપયોગ, પર્યાવરણ સંરક્ષણ, યુવકમંડળો, સેવાલક્ષી-સંસ્કારલક્ષી કાર્યો, ગ્રામસેવા, સ્વચ્છતા, ખાદી, ગ્રામોદ્યોગ, ચિત્તશુદ્ધિ કાર્યક્રમો, કચ્છના વનસ્પતિશાસ્ત્રી જયકૃષ્ણ ઇન્દ્રજીની યાદમાં વાટિકા આ બધું ગામેગામ ગ્રામજનોની ભાગીદારીથી થાય અને સાતત્યપૂર્વક થતું રહે. ગાંધીવિચાર અને ગાંધીકાર્યોનો પ્રસાર ચાલુ રહે અને લોકોનું જીવન સાચી દિશામાં પ્રગતિ કરે. 

આ સંદર્ભે દુષ્યંતકુમારની જ પંક્તિઓ યાદ આવે છે, ‘કૌન કહતા હૈ આસમાન મેં સુરાખ હો નહીં સકતા, એક પથ્થર તો તબિયત સે ઉછાલો યારો, દર્દ-એ-દિલ વક્ત કો પૈગામ ભી પહૂંચાયેગા, યે જો શહતીર હૈ પલકોં પે ઊઠા લો યારોં’ શહતીર એટલે છતને આધાર આપતું લાકડું. એ બરાબર ન હોય તો છત તૂટી જાય. છે ને વિચારવા જેવી વાત? 

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 17 ઑગસ્ટ  2025

છબિ સૌજન્ય : રમજાનભાઈ હસણિયા