સમાજશાસ્ત્રના નિવૃત્ત પ્રાધ્યાપક, સંશોધક અને સંશોધન-માર્ગદર્શક ડૉ. ઍડવિન મસીહીનું તા. ૬-૬-૨૦૧૭ના રોજ ૮૪ વર્ષે ટૂંકી માંદગી  બાદ અચાનક દેહાવસાન થયું છે. તેઓના પિતા અને સસરા બંને પાદરી હતા. તેઓએ સામાજિક વિજ્ઞાનમાં સર્વોચ્ચ ડિગ્રી મેળવી શિક્ષણક્ષેત્રે કારકિર્દી બનાવી કુટુંબમાં જુદો ચીલો પાડ્યો હતો. તેઓએ ‘Trade Union Leadership in India’ પર મહાનિબંધ લખીને ડૉ. તારાબહેન પટેલના માર્ગદર્શન હેઠળ ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી હતી અને બી.એ. અને એમ.એ.ની ડિગ્રી બરોડાની એમ.એસ.યુનિવર્સિટીમાંથી મેળવી હતી.

સાડા ત્રણ દાયકા સુધી જૂનાગઢ, બરોડા, નવસારી અને ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં સમાજશાસ્ત્ર વિષયનું અધ્યયન-અધ્યાપન અને સંશોધન કર્યું. આ ગાળા દરમિયાન રાજ્ય અને રાષ્ટ્રકક્ષાનાં સંશોધનો કરતાં રહેલા. ૧૯૮૨થી તેઓને પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક તરીકે માન્યતા મળી હતી. ડૉ. મસીહીસાહેબે ગુજરાત સમાજશાસ્ત્ર પરિષદનું પ્રમુખપદ પણ શોભાવ્યું છે અને અજાતશત્રુ એવા મસીહી સાહેબે આ પરિષદ અન્વયે અને અન્ય શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં અભ્યાસપૂર્ણ વ્યાખ્યાનો પણ આપ્યાં છે.

તેમના સંશોધન-લેખો અને અન્ય લેખો Sociological Bulletin, અર્થાત્‌ સમાજકારણ, પર્યાય, વિશેષણ, વિદ્યા વગેરે જેવા વિષયના અને અન્ય સામયિકોમાં અંગ્રેજી અને ગુજરાતી ભાષામાં પ્રકાશિત થતાં રહ્યા છે અને કેટલાંક રિવ્યૂઝ તેમ જ અનુવાદો પણ પ્રકાશિત થયા છે. આ ઉપરાંત જુદાં-જુદાં સામયિકોમાં સાંપ્રતપ્રવાહોને અનુલક્ષીને તેઓનાં લેખો અને મંતવ્યો પણ છપાતાં રહ્યાં છે. તેઓનો પીએચ.ડી.નો વિષય ઔદ્યોગિક સમાજશાસ્ત્ર પર આધારિત હતો અને દિલ્હીના અજન્તા બુક ઇન્ટરનેશનલે એ વિષય પરનું તેમનું પુસ્તક પણ પ્રકાશિત કર્યું છે, પરંતુ ખરેખર તો તેઓ સમાજના હાંસિયામાં ધકેલાયેલા વર્ગો પર પદ્ધતિસરના અભ્યાસમાં સવિશેષ રસ ધરાવતા હતા, પછી એ મજૂર હોય કે મહિલા, દલિત હોય કે દારૂનાં ભોગ બનનારા હોય.

૧૯૯૩માં ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાંથી પ્રોફેસર તરીકે નિવૃત્ત થયા, પરંતુ વાસ્તવમાં તેઓ જીવનના અંતિમ અઠવાડિયા સુધી સતત કાર્યરત રહ્યાં હતા. નિવૃત્તિ પછી તુરત જ Institute of Social Research and Development (ISRD) નામની સંસ્થા શરૂ કરી. તેઓ સ્વભાવે શિક્ષક અને અદના સમાજશાસ્ત્રી હોવાની સાથે વિષય-વાચનમાં વિદ્યાર્થી જેવી તલપ ધરાવતા હોવાથી પોતાની સંસ્થા અન્વયે સંશોધક-માર્ગદર્શક બની રહ્યા. તેઓ પોતે તો સંશોધનો કરતાં રહ્યા, પરંતુ એ ઉપરાંત સંશોધન-વાંચ્છુઓ, વિદ્યાર્થીઓ અને નવ્ય અધ્યાપકોને એ બાબતે માર્ગદર્શન પણ આપતાં રહ્યા છે. તેઓની ખૂબી એ હતી કે તેઓ પોતાની પાસે આવતા યુવા-સંશોધકો કે વિદ્યાર્થીની કક્ષા મુજબ તેને માર્ગદર્શન કે પ્રોત્સાહન અને જરૂર પડ્યે પૂરતો સમય પણ આપતા, ગુજરાતની જુદી-જુદી યુનિવર્સિટીઝના પીએચ.ડી. કે એમ.ફિલ.ના કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ પણ સંશોધન માટે માર્ગદર્શન લેવા તેઓ પાસે આવતા. મહત્ત્વનું એ હતું કે કેટલાક નિયુક્ત માર્ગદર્શક-પ્રોફેસરો પણ ‘ડૉ. મસીહી પાસેથી ઘણું શીખી શકાશે’ એવું કહીને તેઓ પ્રત્યે આદર વ્યક્ત કરતા અને ડૉ. મસીહી પાસે આવતા પોતાના વિદ્યાર્થી માટે કંઈક અંશે નિશ્ચિંત પણ રહેતા, કેમ કે ડૉ. મસીહી વિદ્યાર્થીની આળસ કે બેદરકારી ચલાવી ન લેતા. કાર્યમાં ગુણવત્તાનો આગ્રહ રાખતા, આથી તેમની પાસે માર્ગદર્શન લેવા જનારે પોતાના પ્રશ્નની સ્પષ્ટતા અને કઠોર પરિશ્રમ કરવાની પૂર્વતૈયારી રાખવી પડતી. સાંપ્રતસમયમાં યુવા સંશોધકો કે વિદ્યાર્થીના પુરુષાર્થના સંસ્કારો સિંચનારા અધ્યાપકો કે સંશોધન-માર્ગદર્શકો સમાજમાં પ્રમાણમાં ઓછા જોવા મળે છે, તેવા સંજોગોમાં મસીહીસાહેબની અનંતયાત્રાથી સાંપ્રત સમાજને મોટી ખોટ પડી છે, તેવું હું માનું છું.

તેઓ વ્યક્તિગત રીતે તેમ જ પોતાની સંશોધન-સંસ્થા ISDR અન્વયે અન્ય સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ સાથે પણ સંકળાયેલા હતા. આ સંસ્થાઓને તેઓ સંશોધન-કાર્યમાં અહેવાલ-લેખનમાં કે અનુવાદ કરી આપવામાં મદદ કરતાં રહ્યા છે. સ્વૈચ્છિક સંસ્થાનાં કેટલાંક સંશોધનો તેઓએ સ્વતંત્ર રીતે તો કેટલાક જે તે સંસ્થાની સંશોધન ટીમ સાથે જોડાઈને કર્યાં છે. ક્યારેક તેઓએ સંસ્થાના નિયુક્ત સંશોધકને માર્ગદર્શન પૂરું પાડીને પણ મદદ કરી છે. આ રીતે તેઓએ સમાજ શાસ્ત્રના સંનિષ્ઠ પ્રાધ્યાપક અને સમાજશાસ્ત્રીય સિદ્ધાંતના પ્રખર અભ્યાસુ ઉપરાંત એક ‘કર્મશીલ સંશોધક’ તરીકેની ઓળખ પણ મેળવી છે.

તેઓ હંમેશાં પડદા પાછળ રહીને કામ કરતાં રહ્યા છે. પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી લેવાની કે લોકો વચ્ચે છવાઈ જવાની એષણા તેઓનામાં ક્યારે ય જોવા મળી નથી. કપરાં સાંપ્રતસમયમાં પણ તેઓએ પોતાનું આંતરિક સત્ત્વ જાળવી રાખ્યું. ‘Simple Living and high thinking’ને ચરિતાર્થ કર્યું, બાકી અંગ્રેજી ભાષા પરની પકડ અને સામાજિક સંશોધન અંગેની ઊંડી સમજણ ધરાવતા હોવાથી તેઓએ ધાર્યું હોત, તો ઘણી કમાણી કરી શક્યા હોત, પણ વધારે કમાણી કરી લેવાની પળોજણમાં પડ્યા વગર પોતાની સંસ્થાના બૅનર હેઠળ, પોતે નક્કી કરેલાં સિદ્ધાંતો અને મૂલ્યોમાં બાંધછોડ કર્યા વગર સામાજિક સંશોધનનાં કાર્યો કરતાં-કરાવતાં રહ્યા. જીવનના અંતિમ કાળ સુધી તેઓ પ્રખર-પ્રામાણિક પરિશ્રમ સાથે કાર્યરત રહ્યા અને સંશોધકો, અધ્યાપકો કે વિદ્યાર્થીઓને મદદ કરતા રહ્યા. તેમની છેલ્લી માંદગી સમયે પણ તેમના વિદ્યાર્થીઓ જ સતત તેમની સાથે રહ્યા હતા.

તેઓની કુટુંબ-વત્સલતા પણ અનેરી હતી. તેઓની વિદાયથી તેમનાં પત્ની, પુત્ર અને પુત્રવધૂ પર વજ્રાઘાત થયો છે. ઈશ્વર તેઓને આવી પડેલી આપત્તિ સહન કરવાની અને તેમાંથી બહાર આવવાની શક્તિ આપે એ પ્રાર્થના છે.

સાદગી, સાલસતા, સ્વાશ્રય, સમયપાલન અને સમયદાન એ તેમના જીવનમંત્રો હતા. સાંપ્રતસમયનો અધ્યાપક ખાસ કરીને સમાજશાસ્ત્રનો અધ્યાપક મંત્રોને વધતે-ઓછે અંશે પણ અપનાવશે, તો તેઓની આપેલી સાચી શ્રદ્ધાંજલિ બની રહેશે.

પૂર્વ અધ્યક્ષ, સમાજશાસ્ત્ર વિભાગ, શ્રી હ.કા. આટ્‌ર્સ કૉલેજ, અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 નવેમ્બર 2017; પૃ. 07

જાહેર ગ્રંથાલય સપ્તાહની ઉજવણી ચૌદમી નવેમ્બરથી શરૂ થતી હોય છે…

મોતીભાઈ અમીને (૧૮૭૩-૧૯૩૯) ગુજરાતનાં આઠસો ગામડાંમાં જાહેર ગ્રંથાલયો શરૂ કરાવ્યાં. વાચન અને શિક્ષણના પ્રસારક મોતીભાઈની એક અજોડ અને અજાણી સેવાપ્રવૃત્તિને તેમના એક જીવન ચરિત્રકાર ઇશ્વરભાઈ પટેલ ‘પગરખાંની પરબ’ તરીકે ઓળખાવે છે. મહિલાઓ માટેની આ પરબો તેમણે વર્ષ ૧૯૧૫-૧૬ના અરસામાં શરૂ કરી હતી. એ જમાનામાં ચરોતરની એક પ્રમુખ કોમમાં મલાજા તરીકે બહેનોને પગરખાં નહીં પહેરવા દેવાની નીચ કુરુઢિ હતી. બહેનોને હટાણે કે કાણમોકાણે જવાનો સમય બપોરનો હોય. કેટલીક બહેનો રેલવેમાં જતી. ઇશ્વરભાઈ નોંધે છે : ‘ઉનાળાના બપોરે બાર વાગ્યે, એ સેવકનાં બે કાર્યસ્થળ – આણંદ અને વસો સ્ટેશને ગાડીઓ પહોંચતી. સ્વયંસેવકો પગરખાંની થેલી લઈ ત્યાં ઊભા રહેતા. ઉઘાડપગી બહેનને ચંપલની જોડ આપતા. ગાડીમાંથી ઊતરેલ સ્ત્રીમંડળ એ પગરખાંથી સજ્જ થઈ ગામ ભણી જતું. પેલા સ્વયંસેવકો ય સાથે ચાલતા. ગામભાગોળ આવતાં મંડળી થોભતી અને પગરખાં પાછાં થેલીમાં સ્થાન પામતાં, ને બીજી ગાડીની બહેનોની સેવામાં પહોંચી જતાં.’

આ ‘કરુણ દૃષ્ટાંત’ નોંધતાં અગ્રણી બૌદ્ધિક ડૉ. સુમન્ત મહેતાએ ‘સમાજ દર્પણ’ સંગ્રહના એક નિબંધમાં મોતીભાઈને ‘સમાજસેવાના શિરોમણી’ ગણાવ્યા છે. 

નારી સન્માનની આ જે તીવ્ર ભાવના મોતીભાઈમાં  હતી, તેનો વધુ સંઘર્ષમય કિસ્સો તેમની મોડી શરૂ થયેલી કારકિર્દીની શરૂઆતમાં શિક્ષક તરીકેની નોકરીમાં નોંધાયો છે. મોતીભાઈ 1902માં પાટણમાં શિક્ષક તરીકે જોડાયા. વિદ્યાર્થીઓને પુસ્તકો અને અખબારો વાંચતાં કરનાર ઉત્સાહી ‘અમીન માસ્તર’ ઠીક જાણીતા થયા. ગામમાં એક કુરિવાજ તેમને ખૂબ ખટક્યો. હોળી પર શેરીએ શેરીએ સ્ત્રીનું એક નગ્ન પૂતળું ઊભું કરી તેની આસપાસ ઘેરૈયા બિભત્સ ચેષ્ટાઓ કરતા. બીજા વર્ષે પોલીસે ‘ઇલાજી’ નામની આ બદી અટકાવી દીધી, તેનું કારણ મોતીભાઈની તજવીજ હોવાની લોકોને ખબર પડી.

‘વાતાવરણ એટલું ગરમ બનેલું કે અમીન માસ્તર કેટલાક દિવસ સુધી ઘરની બહાર નીકળી શક્યા (નહોતા) … પાછળથી હોળીનાં તોફાનો સામે પ્રતિબંધ મૂકતો કાયદો આખા રાજ્યને લાગુ કરવામાં આવ્યો’, એમ પુરુષોત્તમ રસિકલાલ શાહ ‘મોતીભાઈ અમીન : જીવન અને કાર્ય’ (૧૯૪૧) નામના સાતસો પાનાંના જીવનચરિત્રમાં લખે છે. પત્ની રૂપબાને ખોળે પુત્ર ન જન્મતો હોવાથી, પ્રચલિત રિવાજ મુજબ મોતીભાઈને બીજાં લગ્ન કરવાનો આગ્રહ કરવામાં આવ્યો હતો. તેમના માતુશ્રીના નિધન પછી રોવા-કૂટવાનું બંધ રાખ્યું હતું, વરસીની રકમ કર્મકાંડને બદલે ધર્મશાળાની મરામતમાં વાપરી હતી. પત્નીનાં અવસાન પછી પણ ફક્ત ભજનકીર્તન માત્ર એક દિવસ માટે રાખ્યાં હતાં. બાળલગ્ન, પરઠણ, બારમાનું જમણ, રોવુંકૂટવું જેવા  કુરિવાજોની સામે લડત આપવા તેમણે વિદ્યાર્થીઓને પણ પ્રેર્યા.

હજારો વિદ્યાર્થીઓને મોતીભાઈએ ઘડ્યા, એટલે તે ચરોતરમાં શિક્ષણના એક પ્રણેતા ગણાય છે. ગામડાંમાં શિક્ષક બનવાના સાફ ધ્યેયથી એમણે 1902માં વડોદરા રાજ્યની નોકરી છોડી હતી. પાટણ અને પેટલાદમાં શિક્ષક તરીકે જાણીતા બન્યા પછી એમણે વસોમાં પ્રાથમિક શાળા અને હાઇસ્કૂલ સ્થાપ્યાં. ક્રમશ: ચરોતર એજ્યુકેશન સોસાયટીની સ્થાપનામાં પહેલ કરી. પેટલાદમાં તેમણે મેટ્રિકનું ધોરણ બિનસરકારી રીતે શરૂ કર્યું. ચરોતરનું પહેલું બાળમંદિર તેમણે વસોમાં શરૂ કર્યું. છાત્રાલય પ્રવૃત્તિની જરૂર અને મહત્ત્વ બંને સમજનાર મોતીભાઈએ પેટલાદ, આણંદ અને વસોમાં બોર્ડીંગ્સ શરૂ કરી. આવાં કામો નિ:સ્વાર્થ  નિષ્ઠા અને કુનેહથી સતત કરતા રહેવાને કારણે મોતીભાઈ વડોદરા રાજ્ય પાસેથી સહાય અને લોકો પાસેથી સખાવતો પણ મેળવી શક્યા. એમણે વિદ્યાર્થીઓને એવી રીતે ઘડ્યા કે તેઓ જાતે જ  છાત્રાલયોનું સંચાલન કરી શકે.

મોતીભાઈ પ્રેરિત શાળાઓ અને છાત્રાલયો બંને ગ્રામીણ વિસ્તારો માટે ઔપચારિક શિક્ષણ ઉપરાંત અભ્યાસ મંડળો, ગ્રંથાલય પ્રવૃત્તિ, સુવાચન, સુલેખન, ચર્ચા, રમતગમત, પૂર્વ વિદ્યાર્થી મંડળ, સમાજસેવા અને સમાજસુધારાનાં કેન્દ્રો બન્યાં. ઈન્દુલાલ યાજ્ઞિકે મોતીભાઈને  ‘ગ્રામશિક્ષણ અને ગ્રામસેવાના ગુરુપદે’ સ્થાપ્યા હોવાનું તેમની આત્મકથાના પહેલા ભાગમાં વાંચવા મળે છે. બીજા ભાગમાં ઈન્દુલાલે  તેમને ‘સ્વપ્ન દૃષ્ટા’, ‘નિ:સ્વાર્થી અને વ્યવહારકુશળ કાર્યકર’, ‘સાધુચરિત ગુરુ’, અને ‘તીર્થરૂપ વસતીગૃહના ઉત્પાદક’ કહ્યા છે. તેમણે ૧૯૨૦-૨૧નાં વર્ષોમાં એમ પણ લખ્યું છે કે : ‘વસોમાં મોતીભાઈ અમીનની નવી ગુજરાતી શાળા મેં જોઈ ત્યારથી તેવી જ આદર્શ પ્રાથમિક શાળા અમદાવાદમાં સ્થાપવા હું આતુર થયો.’

અલબત્ત, ઇન્દુલાલ મોતીભાઈને ૧૯૧૫માં પહેલવહેલા મળ્યા, તે ‘પુસ્તકાલય પ્રવૃત્તિના પ્રણેતા’ તરીકે. એ તેમની વ્યાપક ઓળખ છે. વસોની અંગ્રેજી માધ્યમની શાળામાં ચાલતાં ‘વિદ્યાર્થી મંડળ’ થકી અને ગામના શિક્ષિત પરિવારોમાંથી આવતા ત્રણેક મિત્રો થકી પુસ્તકોમાં રસ ઊભો થયો. તે વડોદરા હાઇસ્કૂલમાં વૃદ્ધિ પામ્યો. પોતાની ખિસ્સાખર્ચીના પૈસાથી ખરીદેલાં અને સંબંધીઓ પાસેથી એકઠાં કરેલાં પુસ્તકો તેમ જ મિત્રોનો સાથથી વડોદરામાં ‘સ્ટુડન્ટ્સ્ લાઇબ્રેરી’ કરી હતી. શિક્ષક તરીકે વિદ્યાર્થીઓને પુસ્તકાલયનો રંગ લગાડ્યો. પુસ્તકાલયને ‘લોકશિક્ષણની પાઠશાળા’ માનતા મોતીભાઈએ સ્વયંભૂ રીતે ગામે ગામ જાહેર ગ્રંથાલયો શરૂ કરવાનું ઊપાડ્યું.

તેમના કામની સુવાસ સયાજીરાવ ગાયકવાડ સુધી પહોંચી. રાજાએ તેમને પુસ્તકાલય પ્રવૃત્તિના નાયબ વડા તરીકે આમંત્રીને વડોદરા રાજ્યનાં પ્રાથમિક શાળા ધરાવતાં ગામોમાં પુસ્તકાલય સ્થાપવાની જવાબદારી સોંપી. એ તેમણે ખૂબ સક્ષમ રીતે બજાવી. પુસ્તકાલયનું કાર્ય પુસ્તકોની આપ-લે ઉપરાંત વ્યાખ્યાનો, મહિલા ઉત્કર્ષ, વાચન-લેખન સ્પર્ધાઓ જેવી અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ થકી વિસ્તાર્યું. સરકારી ખાતામાં તેમના વડા અને તેમને ગ્રંથાલય શાસ્ત્રની તાલીમ આપનાર અમેરિકન જાણકાર વિલિયમ ઍલન્સન બૉર્ડને ૧૯૧૩ના જૂનના એક પત્રમાં તેમને ‘લાઇબ્રેરી મિશનરી’ તરીકે બિરદાવ્યા. તેમના પછી આવેલા એન.એમ. દત્તે બાર વર્ષ પછી એક પત્રમાં લખ્યું છે કે ‘વડોદરા રાજ્યને દેશવિદેશમાં ખ્યાતિ અપાવનાર ગ્રામીણ ગ્રંથાલય પ્રવૃત્તિ એ લગભગ પૂરેપુરું મોતીભાઈ અમીનનું સર્જન છે.’

મોતીભાઈની ક્ષમતાનો વધુ લાભ લેવા સયાજીરાવે તેમની નિવૃત્તિવય બે વર્ષ વધારી. પણ તેના પગાર તરીકે માટે મોતીભાઈએ પેન્શન જેટલી જ રકમ સ્વીકારી હતી. રાજ્ય પાસે દોઢ હજારની થેલી સ્વીકારી હતી પણ સમારંભ માટે રાજાએ માણસો મોકલ્યા હોવા છતાં તે  દરબારમાં ગયા ન હતા. લોકોએ આપેલા સન્માનપત્રોનો પણ તેમણે બંને વખત ઇન્કાર કર્યો હતો. દલિતો માટે કેટલાંક કામ કરનાર તેમ જ હાથશાળનાં કપડાં અને દેશી વસ્તુઓ જ વાપરનાર મોતીભાઈએ બીજી બે બાબતોનો પણ ઇન્કાર કર્યો હતો. એક લાંબા પત્રમાં તેમણે લખ્યું છે : ‘મારું વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય હું  કોઈપણ ભોગે સાચવવા ઇચ્છું છું … એ ખાતર હું અસહકારની પ્રવૃત્તિમાં નથી જોડાયો …. સૂતરને તાંતણે સ્વરાજ હું નથી સ્વીકારી શક્યો.’

નિવૃત્તિ પછી મોતીભાઈએ ‘પુસ્તકાલય’ ત્રિમાસિક, પુસ્તકાલય પરિષદ અને પુસ્તકાલય સહાયક સહકારી મંડળી એવા ઉપક્રમો થકી તેમણે જાહેર ગ્રંથાલય પ્રવૃત્તિનું વિસ્તરણ કર્યું. નિષ્ણાતોને સાંકળીને તેમણે ‘પુસ્તકાલય સર્વસંગ્રહ’ અને ‘આઠ હજાર પુસ્તકોની નામાવલિ’  ઉપરાંત પુસ્તકાલયશાસ્ત્રનું સાહિત્ય વિકસાવ્યું. અખિલ હિન્દ ગ્રામ પુસ્તકાલય પરિષદે ૧૯૩૩માં ચેન્નાઈમાં તેમને ‘ગ્રંથાલય ઉદ્યમ પિતામહ’ તરીકે નવાજ્યા. તે પહેલાં એક વાર સયાજીરાવે તેમને એક મુલાકાતમાં પૂછ્યું હતું : ‘હૅવ આઇ ડેકોરેટેડ યુ ?’ એટલે કે ‘શું મેં તમને માનથી નવાજ્યા છે ?’ જાહેર ગ્રંથાલયોની પ્રવૃત્તિ બહુ ઓછી હોય તેવા ગુજરાતમાં મોતીભાઈ અમીનની કદર બાબતે સયાજીરાવનો પ્રશ્ન સાંસ્કૃિતક રીતે આજે પણ પ્રસ્તુત છે.

++++++

૮ નવેમ્બર ૨૦૧૭

e.mail sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 10 નવેમ્બર 2017

સાતમી સપ્ટેમ્બર સરદાર સરોવર બંધનું સમારંભપૂર્વક કરવામાં આવેલું લોકાર્પણ સફળ ગણાય કે નિષ્ફળ? આ સવાલનો જવાબ અલગ-અલગ હોઈ શકે. સમારંભમાં ગુજરાત સિવાય બીજાં કોઈ રાજ્યનાં મુખ્યમંત્રી હાજર ન હતા, એ હકીકત પણ આ સવાલના જવાબ પર અસર પાડનારી બને. બીજા કેટલાક લોકો આ સમારંભને નબળો ગણે, કારણ કે તેમાં વારાણસીના બે હજાર સાધુઓ આવવાના હતા, જે ન આવ્યા. વળી, કેટલાક આ સમારંભને સફળ એટલા માટે ગણે કારણ કે એના સમાચાર મોટા છાપાના પહેલા પાને ઝળક્યા હતા. એ જે હોય તે, પણ વડાપ્રધાને ડભોઈમાં જે સભા કરી તેમાં હાજરી પાંખી હતી. હકીકતે, એવા કેટલા ય નિર્દેશકો છે, જે આપણને એ સવાલનો જવાબ મેળવવામાં મદદ કરે કે રાષ્ટ્રને શું અર્પણ કરવામાં આવ્યું – યોજના કે પછી બંધની દીવાલ?

પહેલી વાત તો એ કે જે યોજના દેશને અર્પણ કરવાની છે, તે પૂરી તો થયેલી હોવી જોઈએ કે નહીં અને જ્યારે આ યોજના એક બંધની હોય, ત્યારે તેમાં ફક્ત નિયોજિત ઊંચાઈ જેટલી દીવાલ જ બાંધવામાં આવે એવું ચાલે કે પછી નહેરો પણ બાંધવાની હોય? ગુજરાતની ફક્ત ૩૩ ટકા નહેરો જ બાંધવામાં આવી છે. બંધની ૧૩૮.૬૮ મીટર ઊંચી દીવાલની અસર ઉપરવાસ અને હેઠવાસના દસ લાખ લોકો તેમ જ આખી ય ઇકોસિસ્ટમ પર થવાની છે. આ પ્રચંડ અસરને, બંધ અર્પણ કરનારે અને બંધ જેને અર્પણ થઈ રહ્યો છે, તે રાષ્ટ્રે ધ્યાનમાં જ નહીં લેવાની? રાષ્ટ્રને ખુદને એનો ખ્યાલ નહીં હોય કે તેને શું સમર્પિત થઈ રહ્યું છે! પણ ટૂંક સમયમાં એને ખ્યાલ આવશે કે જે અર્પણ થયું, તે એ પોતાની સાથેનો વિશ્વાસઘાત હતો.

સરદાર સરોવર યોજનાનું આયોજન ૫૬ વર્ષ પહેલાં થયું હતું, એવો નરેન્દ્ર મોદી સરકારનો દાવો છે. પણ વાસ્તવમાં એનું આયોજન ૧૯૭૯માં નર્મદા ટ્રિબ્યૂનલે તેનો ચુકાદો જાહેર કર્યા પછી થયું હતું. જે બંધનો પાયાનો પથ્થર જવાહરલાલ નેહરુએ ૧૯૬૧માં મૂક્યો હતો તે અલગ યોજના હતી. એ યોજનામાં બંધની ઊંચાઈ ૧૬૨ ફૂટ એટલે કે ૪૯.૩૭ મીટર હતી, તેમાં કોઈ વિવાદ ન હતો. સમાજ કે પર્યાવરણ પર કોઈ અસર પડવાનો સવાલ ન હતો કે કોઈ ટ્રિબ્યૂનલની પણ જરૂર ન હતી. વિવાદોના ઉકેલ માટેની ટ્રિબ્યૂનલની પ્રક્રિયા ૧૯૬૧ પછી ઘણા સમયના અંતરે થઈ. એ સમય સુધીમાં ઓછામાં ઓછાં છ ગામના લોકોએ તેમની જમીન યોજના માટે કૉન્ટ્રાક્ટરો દ્વારા કરવામાં આવેલાં સહુથી પહેલાં સંપાદનમાં ગુમાવી. આ બનાવ ખુદ ૧૯૬૧માં બન્યો. જ્યારે આ લોકો તેઓ વિરોધ કરીને યોજના સામેના સંઘર્ષમાં જોડાયા, ત્યારે તેમને વળતર તરીકે મામૂલી રોકડ ચૂકવવામાં આવી.

અત્યારના સરદાર સરોવર પ્રોજેક્ટમાં બંધ ૪૫૫ ફૂટનો છે. તેનાથી ૪૦,૦૦૦ હૅક્ટરનો પ્રચંડ જળાશય બનશે, જેમાં ૨૪૪ ગામ અને એક વસાહત નાબૂદ થશે. આ વર્ષે આઠમી ફેબ્રુઆરીએ સર્વોચ્ચ અદાલતે આદેશ આપ્યો કે જે કોઈ વ્યક્તિ જમીન મેળવવા માટે હક્કદાર છે, તેમને રૂપિયા ૬૦ લાખનું પૅકેજ આપવું. અદાલતે એમ પણ કહ્યું કે જેમને નજીવી રકમનું પૅકજ મળ્યું છે, તેમને રૂપિયા ૧૫ લાખ ચૂકવવા. ઉપરાંત, અદાલતે એમ નિર્દેશ આપ્યો કે પુનર્વસન માટેનાં દરેક સ્થળે, કાયદા મુજબ જે ફરજિયાત હોય તે તમામ સગવડો જૂન, ૨૦૧૭ પહેલાં પૂરી પાડવી. પણ આ કામગીરીનું કદ અને તેની અસાધ્યતાનો અદાલતને કદાચ ખ્યાલ ન હતો. અસરગ્રસ્તોની ફરિયાદો લઈને અને તે અંગે રાજ્યે શું કરવાનું છે, તેના આદેશો બહાર પાડવાની જવાબદારી ગ્રિવન્સેસ રિડ્રેન્સેસ ઑથોરિટી (જી.આર.એ.) એટલે કે ફરિયાદ-નિવારણ સત્તામંડળને સોંપવામાં આવી હતી.

રાજ્ય સરકાર તેમ જ જી.આર.એ.-એ તેમની ફરજ બજાવી નથી. એટલું જ નહીં પણ આ બંનેનો એવો પણ આગ્રહ હતો કે વિસ્થાપિતોએ તેમની જમીન ૩૧ જુલાઈ પહેલાં ખાલી કરવી. પણ એ લોકો શી રીતે જઈ શકે? વળતર માટેની પાત્રતા ધરાવતા સહુને હજુ પુનર્વસન-પૅકેજ મળ્યું નથી. અને પુનર્વસનસ્થળોને રહેવાલાયક બનાવવામાં આવ્યાં નથી. ત્યાં પીવાના પાણીનો પૂરવઠો નથી. ગટર અને ગોચર પણ નથી. તેમનો પુનર્વસનનો અધિકાર તેમની મિલકત ડૂબે તેના ઓછામાં ઓછા છ મહિના પહેલાં તેમને મળવો જોઈતો હતો. આ અધિકારમાં જમીન, ઘરો, વૃક્ષો અને થ્રેસિંગ-ગ્રાઉન્ડ એટલે કે અનાજ છડવા માટેની જગ્યાનો સમાવેશ થાય છે. આ પુનર્વસનના અધિકારને સર્વોચ્ચ અદાલતના ત્રણ ન્યાયાધીશોની ન્યાયપીઠે જીવન જીવવાના અધિકારના હિસ્સા તરીકે સમર્થન આપ્યું છે. વિસ્થાપિતો એમની મિલકતો પર મક્કમ રહ્યા. સરકારે પોલીસની મોટી ટુકડીઓ મોકલી. સરકારની ધમકીઓ છતાં ય તે લોકો ડગ્યા નહીં.

સરકારે વિસ્થાપિતો માટે ૯૦૦ કરોડ રૂપિયાના પૅકેજની જાહેરખબરો આપી. તેનાથી પૈસા અને ધંધામાં પડેલાં ઘણાં બધાં બૌદ્ધિક જનો સાથે મોટા ભાગનાં શહેરીજનો અંજાઈ ગયાં. આ પૅકેજનો મોટો હિસ્સો હંગામી પુનર્વસન માટે હતો. દોઢસો-બસો ચોરસ ફૂટનું એક એવાં પતરાંનાં છાપરાં, પશુધન માટે ખાણ અને હજ્જારો માણસો માટે જમણ-છાવણીઓ – આ બધું ય ચાર મહિના માટે – આ એવા ખેડૂત પરિવારો છે કે જે મોકાની ખેતજમીન અને કંઈક હજાર ઢોર ગુમાવવાના છે. વિસ્થાપિતોમાં સ્વરોજગાર મેળવનાર માછીમારો, કુંભારો, હોડીવાળા, વેપારીઓ અને ખેતમજૂરોનો પણ સમાવેશ થાય છે. વિસ્થાપિતગ્રસ્ત લોકોએ સત્યાગ્રહ કર્યો, એટલે મધ્યપ્રદેશ સરકારે રોકડ રકમ તેમ જ માછીમારો, કુંભારો અને હોડીવાળાઓ માટે અધિકારોનાં વચનો આપતાં પૅકેજિસ જાહેર કર્યાં, પણ સરકારનો ઇરાદો બર આવ્યો નથી. વિકાસના હિંસક માર્ગ સામે તેમનો અહિંસક સંઘર્ષ ચાલુ જ છે.

કોઈ પણ યોજનામાં – એ સ્માર્ટસિટીની હોય કે પછી માળખાકીય સુવિધાઓને લગતી હોય – નાગરિકોને ઓછામાં ઓછી તકલીફ પડે અને તમને યોગ્ય વળતર મળે, તેનો સત્તાવાળાઓ નહીંવત્ ખ્યાલ રાખતા હોય છે. આ બાબત નર્મદાવૅલિના લોકોએ ગયા ત્રણ દાયકા દરમિયાન અનુભવી છે. વ્યાપક પ્રશ્ન પણ રહે જ છે : આ વિકાસ કોના માટે અને કયા ભોગે? બંધો અર્પણ કરી શકાય અને અણુવિદ્યુતમથકો પણ. હકીકતમાં તો આ બંને કેવળ સંસાધનોનું હસ્તાંતરણ છે. કુદરતના આધારે જીવતા લોકોનાં સંસાધનો ભારતનાં શહેરોમાં વસતા લોકોને આપવામાં આવે છે. તેની અસાધારણ ભારે કિંમત માત્ર નુકસાન વેઠનાર લોકોએ જ નહીં, પણ આખા દેશે ચૂકવવી પડતી હોય છે. આ સમસ્યા અંગે ફરીથી ચર્ચા કરવાનો સમય પાકી ચૂક્યો છે, નહીં તો એક સિવિલાઇઝેશન તરીકે આપણે ખતમ થઈ જઈશું. કુદરત આપણને વાવાઝોડાં ફૂંકીને, હિમનદ ઓગાળીને, પૂર અને દુકાળ લાવીને સજા આપી જ રહી છે.             

(“ઇન્ડિયન ઍક્સપ્રેસ”, ૭ ઑક્ટોબર, ૨૦૧૭)

[અનુ. સંજય શ્રીપાદ ભાવે]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 નવેમ્બર 2017; પૃ. 06