ચીનને જરી સમાલી લેવા વાસ્તે રૂબરૂ જઈ રહેલાં વિદેશમંત્રી સુષમા સ્વરાજ અને કાળાં નાણાંથી માંડીને જનલોકપાલ મુદ્દે પોતાને છેતરાયેલા સમજી બાંયો ચડાવવા તૈયાર થઈ રહેલા અણ્ણા હજારે : પ્રમુખ ઓબામાની મુલાકાતે કરીને પોતાને આશ્વસ્ત અને આહ્લાદિત સમજતું નમો મંડળ આ ઘટનાક્રમને કેવી રીતે જોશે વારુ ? ગમે તેમ પણ, વડોદરાના મેયર ભરત શાહ અને દિલ્હીનાં થાઉં થાઉં મુખ્યમંત્રી કિરણ બેદીએ જે બાલોત્સાહથી “જુઓ, નમોએ ઓબામાને કેવા હાજર કરી દીધા અને ‘સબકા સાથ, સબકા વિકાસ’નો મોદીમંત્ર રટતા કરી મૂક્યા” એવો ધન્યોદ્દગાર કાઢ્યો છે એના જેટલું સરળ ને સપાટ ચિત્ર આ નથી એટલું તો દેશના શીર્ષ નેતૃત્વને સમજાતું હોવું જોઈએ.

રહો, આપણે શીર્ષ નેતૃત્વની સમજના મુદ્દે ચર્ચામાં ઊતર્યા વગર આ નેતૃત્વ પરત્વે ઓળઘોળ આશાતુર જે વ્યાપક વર્ગ છે, એની જરી ચિંતા કરીએ અને ઓબામા યાત્રાનું કંઈક ઉતાવળું પણ અવલોકન નજીકથી કરવાની કોશિશ કરીએ. ભાઈ, એક તો એ કે ઓબામાની કંઈ આ પહેલી સત્તાવાર મુલાકાત નથી. ૨૦૧૦માં મનમોહન સિંહના વડાપ્રધાનકાળમાં એ આવ્યા હતા. અને હા, ત્યારે પણ એ પાકિસ્તાન ગયા નહોતા. આ વખતે ભારતની હારોહાર એમણે પાકિસ્તાનની મુલાકાત ન લીધી એમાં એક હદથી વધુ વાંચવું ન જોઈએ; કેમ કે ૨૦૧૦માં પણ એમણે એમ જ કર્યું હતું. વળી, પ્રમુખ ઓબામાની ભારત મુલાકાત દરમ્યાન કોઈ આતંકવાદી ઘટના ન થવી જોઈએ એમ પાકિસ્તાન જોગ અમેરિકી ચેતવણીમાં પણ એક હદથી વધુ વાંચી શકાય એમ નથી. કારણ, અમેરિકા ‘આ મુલાકાત દરમ્યાન’થી વધુ સમય પળાવવાની સ્થિતિમાં નથી, અગર તો એથી વધુ કદાચ ઇચ્છતું નયે હોય.

પ્રમુખ ઓબામાની મુલાકાતને પરમાણુ મામલે કોઈ ગુણાત્મક સહયોગ સંવર્ધનની રીતે ઘટાવવાનું સત્તાવાર વલણ પણ વસ્તુતઃ બાવાહિંદીથી વિશેષ નથી. બુશ – મનમોહન પ્રક્રિયાનો એ કાળક્રમે મળેલ પરિપાક છે. બુશ તંત્ર સહીબદ્ધ થવા બાબતે આઘુંપાછું થતું હતું પણ પૂરાં ત્રણ વરસના આગ્રહી અભિગમ પછી મનમોહન સિંહે ધાર્યું કરાવ્યું હતું.

જો નક્કર લબ્ધિની રીતે વિચારીએ – અને વિચારવું પણ જોઈએ – તો સમજાઈ રહેતું વાનું એ છે કે આપણા વિદેશવ્યૂહમાં અમેરિકા સાથે સારા સંબંધો એક અગત્યની વાત છે, અને વિપક્ષને નાતે વખત છે ને હાકોટાછીંકોટાવાળી ચાલી હોય તો પણ મૈત્રી જરૂરી છે તે માટે ભારતછેડેથી જાગૃતિ દાખવાઈ છે. (અલબત્ત, અમેરિકાએ પણ શસ્ત્રસોદાગરી પાર પાડી ‘બજાર’ સાચવી જાણ્યું છે.)

પ્રતીકાત્મક પણ જે સંબંધ બંને નેતાઓ વચ્ચે બની આવ્યો જણાય છે એથી, કેમ કે એમાં બંને દેશોની સગવડ રહેલી છે, આપણે એક હદ સુધી રાજીપો જરૂર અનુભવી શકીએ. બાકી, ‘બરાક, બરાક’ એમ દોસ્તાના અંદાજમાં રટવાની ‘ચબરાક’ મુદ્રા છતાં બેઉ દેશોના વિશ્વવ્યૂહમાં જે અંતર હોવાનું છે તે હોવાનું જ છે.

બલકે, ખરું પૂછો તો, વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની કોઈ કમાલ હોય તો તે હંમેશની સ્ફૂિર્તથી તંતોતંત ‘ઇવેન્ટ મેનેજમેન્ટ’ની છે. નરેન્દ્ર દામોદરદાસ મોદીના નામાંકન સાથેનો સુટ ધારણ કરવા સહિતની કાળજી તો કોઈ નમો કને જ શીખે ! એક વર્ણન પ્રમાણે પ્રમુખપત્ની મિશેલને પણ વિપળવાર ઝાંખાં પાડી દેતી સાજસજ્જા એમની હતી. હશે ભાઈ, મયૂર સંસ્કૃિતનો જય હો !

અમેરિકી છેડેથી થયેલું કોઈ અજબગજબનું ‘ઇવેન્ટ મેનેજમેન્ટ’ હોય તો તે સીરી ફોર્ટ ખાતે પીઆર તામઝામભેર હતી. ૨૦૧૦ની યાત્રા દરમિયાન જેમને મળવાનું થયેલું તે શ્રમિકસંતાન વિશાલ અને ખુશબૂ સાથે ઉષ્માભર્યો મૃદુ સ્નેહોપચાર, બંધારણની ૨૫મી કલમ ટાંકી મહાત્મા ગાંધીના વિશેષ સ્મરણપૂર્વક ધર્મસ્વાતંત્ર્યની જિકર, એક સાથે શાહરૂખ ખાન – મેરી કોમ – મિલખા સિંહ એમ મુસ્લિમખ્રિસ્તીશીખ સહિત ભારતીય સમાજને અંગે સર્વસમાવેશી મુદ્રા, જેમ ચાવાળો તેમ પોતે (એક આફ્રિકી રસોયાનો પૌત્ર) સર્વોચ્ચ સત્તાસ્થાને પહોંચી શકે તેમાં રહેલું લોકશાહીનું ગૌરવ, નમસ્તે-બહૂત ધન્યવાદ-જયહિંદ સાથે સમાપન : ઓબામાના પરફોરમન્સ વિશે શું કહેવું … અને તે પછી ભરત શાહ ને કિરણ બેદીની બચકાના કિલકારીઓ વિશે તો ન બોલ્યામાં જ સાર, કે બીજું કૈ ? કહો જોઉં.

હશે ભાઈ, બેઉ છેડેની અદાકારી અને પ્રસંગપ્રાયોજના પછી સોયના નાકામાંથી પસાર થઈ ગયેલું કોઈ ઊંટ હોય તો તે રાબેતા મુજબની અમેરિકી શસ્ત્રસોદાગરીનું છે. અને અંકલ સામ જેનું નામ તે અહીંથી પરબારા સંચર્યા સાઉદી અરેબિયે : સત્તાવાર ખરખરો … અને તેલબજારી, જય હો !

જે જોવાનું રહેશે હવેના દિવસોમાં તે તો એ કે પાકિસ્તાન સાથે ધારાધોરણસર કેમનું ગોઠવાય છે. જે જોવાનું રહેશે હવેના દિવસોમાં તે તો એ કે ભારત-અમેરિકી સંબંધો સંદર્ભે ચીનને કેવી રીતે સમાલી શકાય છે. જે જોવાનું રહેશે હવેના દિવસોમાં ઘરઆંગણે તે તો એ કે ક્યારેક પોતે જેને આખ્ખેઆખ્ખું ઓળવી લેવાના મનસૂબા સેવ્યા હતા તે અણ્ણા હજારેનાં આંદોલનનાં મૂલ્યો અને માંગ બાબતે બાંધી મુદતમાં વિધાયક પ્રતિસાદ આપવાના ચૂંટણીઝુંબેશ બોલ વાસ્તવમાં કેવા ચરિતાર્થ થાય છે. જે જોવાનું રહેશે હવેના દિવસોમાં ઘરઆંગણે તે તો એ કે આંદોલનની અગનભઠ્ઠીમાંથી નીકળેલ હોઈ શકતી યાજ્ઞસેની શી આમ આદમી પાર્ટી સાથેનો દિલ્હી મુકાબલો કેવુંક કાઠું કાઢે છે; અને આ સંદર્ભે કિરણ બેદીનો કોઈ હક્કદાવો ગ્રાહ્ય બને છે કે કેમ.

અમેરિકી શસ્ત્રસોદાગરી અને તેલબજારીનો ઉલ્લેખ કર્યાથી અમેરિકી લોકશાહીમાં ઓબામાના ઉદય પાછળ રહેલ સમતા અને પરિવર્તનનાં જે પણ બળો યત્કિંચિત્‌ હોય એના અનાદરનો અગર અવમૂલ્યનનો આશય અલબત્ત નથી. માત્ર, આ કે તે છેડેથી આંખ આંજી દેતું ઇવેન્ટ મેનેજરું તે મૂળભૂત કારભારું કૂટ્યા બરોબર નથી એટલું કોઈકે તો કહેવું જોઈશે ને.

દેશના શીર્ષ નેતૃત્વ પર ઓળઘોળ આશાસમાજ દિલ્હીના ચૂંટણીજંગને ઓબામાશાઈ ચકાચૌંધથી હટીને જોઈ શકે તો આપણે જરૂર રાજી થઈશું. પરિણામનિરપેક્ષપણે પણ યથાસ્થિતિનાં બળો અને પરિવર્તનનાં બળો વચ્ચેના મુકાબલાની અસલિયત કંઈકે સમજાય તો ૨૦૧૫ના ગણેશ ઠીક જ બેઠા એમ કહીશું.

જાન્યુઆરી ૨૯, ૨૦૧૫

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2015, પૃ. 01-02

ચુનીભાઈ વૈદ્ય(૨-૯-૧૯૧૮ : ૧૯-૧૨-૨૦૧૪)નું ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના ઓગણસાઠમા પદવીદાન સમારંભ (૧૮-૧૦-૨૦૧૨) પ્રસંગે અપાયેલું આ દીક્ષાન્ત અભિભાષણ, અહીં એમના હંસગાન રૂપે  પ્રણત ભાવે ઉતાર્યું છે. ઑક્ટોબર ૨૦૧૨ પછી પણ એમને લખવા બોલવાનું આવ્યું જ હોય, પરંતુ પદવીદાન નિમિત્તે એમણે વ્યક્ત કરેલા આ વિચારો સંઘર્ષ અને રચનાની ગાંધીપરંપરામાં બીજા સ્વરાજની ચાલુ લડાઈ સબબ એમના ઉત્તરજીવનની મથામણને સુરેખ મૂકી આપતા હોઈ અહીં ‘અણદીઠાને દેખવા’ એમના અંતિમ પ્રયાણ નિમિત્તે હંસગાન રૂપે મૂકવાનું ઉચિત લેખ્યું છે …

અહીં ગાંધીવિચારના જાણકાર અને આજના આ પ્રવચનના સંદર્ભમાં કહું તો એવા સાથીઓ બેઠા છે, જેમનાં આ વિષય પર દેશમાં અને વિદેશમાં પ્રવચનો થાય છે. એ સાથીઓ આ બાબતમાં સારા જાણકાર છે, એટલે અહીં બોલતાં મને જરા સંકોચ હતો. પણ સુદર્શનભાઈએ કહ્યું કે એમાં સંકોચ શેનો ! એક ક્રિયાશીલ સાથીને શું કહેવું છે, તે તમારે સાંભળવું છે. એટલે, તબિયત ઘણી જ નબળી હોવા છતાં અત્યારે અહીં હાજર થયો છું.

સાથીઓનો શું અનુભવ છે તે નથી જાણતો, પરંતુ મારો એક અનુભવ લગાતાર એ રહ્યો છે કે દરેક જિજ્ઞાસુ એક સવાલ અચૂક પૂછે છે – “આજના આ સમાજમાં, આ સમયમાં ગાંધીવિચાર પ્રસ્તુત છે ખરો ? એ ઉપયોગી ખરો ?” આ બધા આ એક જ સવાલ કેમ પૂછતા હશે ? એનો વિચાર કરતાં મને સૂઝે છે કે આજે ગુજરાતમાં, દેશમાં અને દુનિયામાં અનેક મૂંઝવતા સવાલો છે, એમના ઉકેલમાં ગાંધીવિચાર ક્યાં ય સક્રિય નથી દેખાતો, એ તો આપણે એક શીતાગાર – કોલ્ડ સ્ટોરેજમાં જાણે મૂકી રાખ્યો છે અને સવાલના જવાબમાં છાતી ઠોકીને કહીએ છીએ : ‘હા !’

છેક ૧૯૨૦માં ગાંધીજીએ આ વિદ્યાપીઠની સ્થાપના કરી ત્યારે એમની સામે પણ આવા જ સવાલો હશે અને એ બધાના જવાબમાં એમણે આ વિદ્યાપીઠની સ્થાપના કરી અને અત્યંત નમ્રતાપૂર્વક પણ દાવો કર્યો કે આ એક ઋષિકાર્ય – ક્રાંતિદર્શન છે. અહીં અપાનારા શિક્ષણ દ્વારા સમાજપરિવર્તન, નવા સમાજનું નિર્માણ થઈ શકશે એવું એમણે ધાર્યું હશે.

જ્હૉન રસ્કિનના પુસ્તક Unto This Last વાંચીને એમણે જે તારણો કાઢ્યાં અને એના પર પોતાના જીવનને ઘડ્યું તે પૈકી બે હતાં – શ્રમની પ્રતિષ્ઠા અને શારીરિક તથા બૌદ્ધિક કામનું સમાન મૂલ્ય-અગત્ય. મૂલ્ય એટલે આર્થિક મૂલ્ય જ એમ હું નથી સમજ્યો, મૂલ્ય એટલે પ્રતિષ્ઠા, આદરભાવ પણ સમાન. આજે આપણે BSW, MSW, MA, M.Phil, MA, PhDવગેરેની અનેક પદવી અને વેતનમાન ઊભાં કર્યાં છે.

ઉપર કહ્યું તેમ આજે દેશ અને દુનિયા સામે અનેક પ્રશ્નો છે. એમાં એક વિકાસનું ઘેલું એને લાગ્યું છે તે છે. આ ઘેલછા ગાંધીએ છેક ૧૯૦૯માં જોઈ લીધી હતી. એમના મતે અમર્યાદ ભોગવાદી પશ્ચિમના વિકાસની આ અવધારણા વિનાશને રસ્તે આપણને દોરી જશે. પરંતુ તે વખતે એમના મિત્રો પૈકી ઘણાને અને વિરોધીઓને આ એક ગાંડા માણસનો અભિપ્રાય લાગ્યો હતો. આજે હવે એ ભોગવાદનાં પરિણામો પ્રત્યક્ષ આવવા લાગ્યાં છે, ત્યારે મોટા ભાગની જનતા એની સામે સંઘર્ષે ચડી છે. આ સંઘર્ષ હજી પૂરો સભાન અને સંગઠિત નથી, પરંતુ એ તો કેવળ સમયનો પ્રશ્ન છે. યુરોપ અને અમેરિકાએ એનો કડવો અનુભવ કરી લીધો છે, પરંતુ દારૂડિયાની જેમ એમને લાગે છે કે હજી વધારે ઢીંચવાથી એ સફળતાથી પાર ઊતરી જશે. ગુજરાતમાં અને આખા દેશમાં એ સંઘર્ષ વિશેષ રૂપે ભૂમિને મોરચે ફૂટી નીકળ્યો છે. મૂડીવાદીઓને તથા ઉદ્યોગપતિઓને પોતપોતાના કારણસર ભૂમિ જોઈએ છે. સરકારમાં બેઠેલાઓને ભૂમિ ધનવાનોના હાથમાં જાય તેમાં રસ છે. ખેડૂત હજી સુધી ભૂમિ વેચવી કે નહીં એ મુદ્દે પૂરો સભાન નથી થયો. એમના પૈકીના કેટલાકને અહોહો થઈ જાય એટલા પૈસા દેખાડવામાં આવે, તો હજી એ ભૂમિ આપી દે એવી મનોદશામાં છે. પરંતુ ભૂમિ સનાતન છે અને લક્ષ્મી ચંચળ છે, એ વાત એને સમજાતાં હવે બહુ વાર નથી. પણ આ ગાળા દરમિયાન ગામડાં ભાંગતાં જઈ રહ્યાં છે. શહેર ભણીના હિજરતી ગ્રામજનોનાં કુટુંબો ભુંસાતાં જઈ રહ્યાં છે, અને જે હયાત છે તે શહેરની ઝૂંપડપટ્ટીઓમાં નારકીય જીવન જીવે છે. આ આપણા પ્રશ્નનો સિંહભાગ છે.

હમણાં એક મોટા આગેવાન રાજકારણીને મળવાનું થયું. ચર્ચામાં મારે કહેવું પડ્યું કે મહુવામાં સિમેન્ટનું કારખાનું નાખવા માટે સરકારે નિર્ણય લઈ લીધો અને નિરમા કંપનીને એ માટે ત્યાંની ફળદ્રુપ ૨૭,૦૦૦ વીઘા ભૂમિ ખનનના હેતુ માટે આપી દીધી. ઉચિત તો એ હતું કે લોકશાહીમાં સરકાર ત્યાંના લોકોને પૂછતી. પરંતુ તેમ ન કરતાં બારોબાર સોદો કર્યો. મારે એમને પૂછવું પડ્યું કે લોકશાહીમાં લોકો તમારા શાહ છે કે તમારા ગુલામ છે, જેને તમે વેચી દઈ શકો ? એ જવાબ ન દઈ શક્યા, નીચું જોઈ ગયા.

હમણાં છાપામાં મધ્યપ્રદેશના સમાચાર હતા. માહેશ્વર બાંધ અને બીજા એક બાંધમાં ૧૮૯ મીટર સુધી પાણી ભરવાનું નક્કી થયેલું. પાછળથી કંપની અને સરકારને લાગ્યું કે પાણી ચાર મીટર વધારી ૧૯૩ કરવામાં આવે, તો સિંચાઈનું ક્ષેત્ર ખૂબ વધી જાય. પણ તેમ કરવા જતાં ૩૪ ગામો ડૂબમાં જતાં હતાં, તેથી એ ગામોની જનતાનો વિરોધ હતો. પણ આ તો સરકાર માબાપ ! શેની સાંભળે ? પણ ગામલોકો પણ મક્કમ હતા. જળ-સત્યાગ્રહનો નવો પ્રકાર અજમાવ્યો. આખો વખત પાણીમાં ઊભી મરણને શરણ થવું પડે તો થવું, એમ નક્કી કરી પાણીમાં ઊતર્યા. ૧૭ દિવસ સત્યાગ્રહ ચાલ્યો. પાણીને કારણે શરીરો ફુગાઈ ગયાં. સરકાર ઝૂકી, લોકોની જમીન સાટે જમીન આપવાની માગણી સ્વીકારી અને પાણી ચાર મીટર ઉતારી નાખ્યું. સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશને પણ અવગણીને સરકાર વર્તી હતી, છેવટે જનતાના સત્યાગ્રહને માની. ન્યાયાલયના આદેશનો અમલ મેળવવા આ રીતે શરીરો ફુગાઈ જાય અને મરણ થાય તો તે પણ વેઠવું એ તે કેવી લોકશાહી ? અને આ સરકાર જનતાની સેવક છે કે માલિક ? જનતાને દાદ દેવી ઘટે કે આટલો લાંબો સત્યાગ્રહ જનતા અહિંસક રાખી શકી.

હવે તામિલનાડુમાં કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા આયોજિત અણુભઠ્ઠીના વિરોધમાં ત્યાંની જનતા પણ જળ-સત્યાગ્રહ પર ઊતરી છે. કેન્દ્ર સરકાર માનશે ? એ સત્યાગ્રહીઓની ધરપકડ કરી, મારી, ડરાવી, ધમકાવી સત્યાગ્રહને તોડી નહીં નાખે ?

આ તો બીજાં રાજ્યોની વાત થઈ, પણ ગુજરાતમાં સ્થિતિ જરા ય સારી નથી. મહુવાનો દાખલો આપણે જોયો. ત્યાંની યુવાજનતાને રોજગારીની લાલચ દેખાડી ભરમાવી. પરંતુ ખાણ માટે અપાયેલી ૨૭,૦૦૦ વીઘા ભૂમિ પર આજે જીવતી ૫૦,૦૦૦ – પચાસ હજારની વસ્તીને ઉજાડી કેટલાંકને રોજગારી આપવાના હતા ? કુલ ૪૧૮ને. અને, તેમાં પણ યંત્રના જાણકાર અને મૅનેજરીનું કામ કરનારા તો બહારથી લાવવા પડશે, મહુવાવાળા તો પાંચ-સાત જણાંને કામ મળશે. એ લડત ત્રણ-ચાર વર્ષ લાંબી ચાલી. સામે પક્ષે સરકાર અને નિરમા કંપની, પૈસો, ગુંડાગીરી, અને સત્તા. સ્ત્રી-સત્યાગ્રહીઓ પર પણ બેરહમીથી લાઠીમાર પુરુષ પોલીસે કર્યો. દાક્તર કનુભાઈ કલસરિયા અને ચુનીભાઈ વૈદ્યને પોલીસે અટકાયતમાં લીધા અને કારણ એ આપ્યું કે બહાર ગુંડાઓ છે, તેમનાથી અમને બચાવવા માટે અમને અટકાયતમાં લીધા. ભગવાનનો પાડ માનીએ કે અહીં પણ લોકશક્તિ ઠેઠ સુધી અહિંસક રહી. આમાં આયોજકોની અહિંસાની તાલીમ અને આગ્રહે ભાગ ભજવ્યો. લોકની, લોકો માટે અને લોકો દ્વારા એવી સાચી લોકશાહીવાળી સમાજરચનાની જરૂરત હવે લોકોને સમજાવા માંડી છે. એમને એમના “દ્વારા”વાળી સમાજરચના કરવી છે, પણ એ માટે દોરવણી ક્યાં ય દેખાતી નથી. જનતા તૈયાર છે, સવાલ છે ગાંધીવિચારની દુહાઈ દેનારાઓનો! ક્યાં છે એ લોકો ?

એવું જ થયું વડોદરા ઝાલામાં ! પોલીસ અને કંપનીના માણસોથી બીને ગામ મૂકી વગડામાં ભાગી જતા ગામલોકો વચ્ચે જઈને ઊભા રહ્યા અને અટકાયત પણ વહોરી. કાર્યકર્તાઓની હાજરી માત્રથી લોકોમાં આત્મવિશ્વાસ આવી ગયો. કાર્યકર્તાઓ અને જનતામાંથી કેટલાક મળી ૧૬૭ લોકોએ અટકાયત વહોરી. અટકાયત દરમિયાન કાર્યકર્તા અને પોલીસ વચ્ચે મિત્રાચારીનો ભાવ પેદા થયો. રાતે પોલીસે પોતાનાં વાહન આપી અમને અને ગામલોકોને બાર કિલોમીટર છેડે વડોદરા ઝાલા ગામે પહોંચતા કર્યાં. આ ઘટનાને પરિણામે ગામલોકોમાં શક્તિનો ભાવ પ્રગટ થયો. ગામમાં આવનાર દરેકને ગોંદરે રોકી ગામમાં આવવાનું એમનું કારણ, કોને ત્યાં જવાના છે, એમનું નામ વગેરે પૂછવું, ચોપડામાં લખાવવું, રજિસ્ટરમાં સહી કરાવવી જેવાં કામ યુવાનોએ કરાવ્યાં. દર અઠવાડિયે એક બેઠક બહેનોની અને એક બેઠક ભાઈઓની કરવી વગેરે લોકતાંત્રિક ગુણો ગ્રામજનોમાં પ્રગટ થયા.

આવી લડતો દહેગામના વટવા અને વાસણા રાઠોડમાં, સમીના અનવરપુરામાં, બનાસકાંઠાના સીપુ-દાંતીવાડામાં, કચ્છના ઝરપરા વગેરેમાં લડાઈ અને એક યા બીજી રીતે જિતાઈ. એમાં ઝરપરામાં એક બીજી બાબત સામે આવી – પક્ષીય રાજકારણ એ કેટલું દુષ્કારણ છે તે તમારે જાણવું જરૂરી છે, તેથી બે-ત્રણ વાક્યમાં કહી દઉં. ઉદ્યોગતરફી મોદી સરકારે અત્યંત ફળદ્રુપ અને સોનું ઉગાડતી ઝરપરા ગામના ગોચરની ૧,૦૦૦ એકર જમીન અદાણીને આપી દેવા નક્કી કર્યું. એની સામે ત્યાંની જનતા અને આપણે લડ્યાં અને ગામના સ્તર પર જીત્યાં. ત્યાર બાદ ત્યાંના આગેવાન ભા.જ.પ.ના હોવાથી આપણી સાથે ગણતરીપૂર્વક સંબંધ ન રાખ્યો. કારણ, આપણું વલણ આ ઉદ્યોગતરફી સરકારની વિરુદ્ધનું હતું. એમને ગામના હિત કરતાં પક્ષનું હિત હૈયે વધારે વસ્યું. તેવી જ રીતે દાંતીવાડા સીપુ બંધના પ્રશ્ને આપણે લાંબી પાંચ-છ વર્ષની લડાઈ જીત્યા એ ખરું પણ જનતા પોતે પોતાના પ્રશ્નો નથી પતાવતી અને સંસ્થા, પક્ષ તથા સરકાર પર સોંપી દે છે ત્યારે કેટલો અન્યાય વેઠવો પડે છે એનો એ નમૂનો છે. સમી તાલુકાના અનવરપુરામાં તો આપણે સામા પક્ષની ભલાઈથી જીત્યા, છતાં એ ગામોના સરપંચની ચૂંટણીએ ગામોને કેટલા ટૂંકા સ્વાર્થના અખાડા બનાવી દીધાં છે તેનો ત્યાં નમૂનો છે.

આ બધામાંથી ગામોને બચાવવાં છે. સરકારને તેનું વિકાસનું બુલડોઝર દોડાવી જતાં રોકવી છે. ગાંધીજનો પ્રચારાત્મક અને રચનાત્મક કામોમાં ગૂંથાયેલા છે. ત્યારે સરકારને રોકવાનું કામ કરશે કોણ ? ગાયને પૂંછડે વૈતરણી પાર ઉતારવા જેવા પ્રયત્નોથી કામ નહીં બને. સીધા સંઘર્ષમાં ઊતરવું પડશે. જનતા તો સાથ માટે તૈયાર જ છે.

હજી જરા પાછા વળીએ. આ સરકાર પોતાને નંબર વન કહેવડાવવા કેટલી આંધળી થઈ શકે છે, તેના નમૂના તો એમની ‘સર’ અને ‘સેઝ’, ઇન્ડસ્ટ્રિયલ કોરિડોરની યોજનાઓ વગેરે છે. આ દેશના કાયદા જેમને લાગુ ન પડતા હોય તેવા વિસ્તારો તે સેઝ અને સર – Deemed foreign territory – વિદેશી જેવા વિસ્તારો બનાવ્યા. અને Industrial corridor – ગુજરાતની મોટા ભાગની ભૂમિ ગળી જનારા વિરાટ વિશાળ ઔદ્યોગિક પટ્ટા બનાવ્યા. આમાંનો એક પટ્ટો તે દિલ્હી-મુંબઈ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ કોરિડોર. એ દિલ્હીથી નીકળી પાલનપુરથી ગુજરાતમાં પ્રવેશી છેક દક્ષિણ ગુજરાતમાં વલસાડ થઈ મુંબઈ જશે. એ કેટલો લાંબો-પહોળો હશે – જાણો છો ? વચ્ચે છ ગાડીઓ એકસાથે જઈ શકે તેવા એ ગલિયારાની બંને બાજુ ૧૫૦-૧૫૦ કિલોમીટરનો વિસ્તાર સરકારે વેપાર અને ઉદ્યોગ માટે રિઝર્વ કરી લીધો છે. આ અજગર જેવો ગલિયારો ગુજરાતની ફળદ્રુપ ભૂમિના મોટા ભાગને ગળી જશે. ૧,૯૬,૦૦૦ ચોરસ કિલોમીટર જમીનમાંથી ૧,૬૮,૦૦૦ ચોરસ કિલોમીટર જમીન ઔદ્યોગિક વિસ્તારમાં ફેરવાઈ જશે.

આજે ગામડું બે પગ – ખેતી અને પશુપાલન પર નભે છે. સરકાર એના પર પણ ઘા કરી રહી છે. ગોચરભૂમિ ઉદ્યોગોને આપી એના એક મજબૂત અને બચેલા એકમાત્ર ભરોસાપાત્ર પગને તોડી નાખવા બેઠી છે.

મેં વધારે વાત ખેડૂત અને ખેતીની કરી, પરંતુ સવાલ કેવળ ખેતી અને ખેડૂતનો જ નથી, માછીમારોનો સવાલ એટલો જ મોટો છે. ઉપરાંત આદિવાસી, જંગલ, જમીન, અગરિયા, વિચરતી જાતિઓ, પશુપાલન વગેરે પ્રશ્નો એટલા જ ગંભીર અને મોટા છે. સરકાર આ બધાંને શું સમજતી હશે !

આ તો ગુજરાતની વાત થઈ. પણ દેશ આખાને પણ ધનનો હડકવા હાલે તો ખરો વિકાસ એવું રાષ્ટ્રીય સ્તરે વિચારનારા મનમોહનસિંહજી પણ બેઠા છે.

તમને તો ખબર હોવી જોઈએ કે દેશના વિકાસની તરાહ કેવી હોવી જોઈએ, તે બાબત ગાંધીજી અને પંડિત નેહરુ વચ્ચે મતભેદ હતા. ગાંધીજીએ નેહરુને બે વાર લખ્યાનું સ્મરણ છે. બાપુએ નેહરુને લખ્યું હતું કે તને મારો ઉત્તરાધિકારી માનું છું, માટે આ બાબત આપણે ચર્ચી લેવી જોઈએ. દુર્ભાગ્યે એમના જીવને એ બની ન શક્યું. બાપુના મૃત્યુ પછી નેહરુએ દેશની ગાડીને પશ્ચિમની તરાહના પાટે દોડાવી. બાકી રહેતું હતું એ મનમોહનસિંહ પૂરું કરવા બેઠા છે. પરિણામે દેશ નૈતિક પતનથી માંડી બધી રીતના પતનમાં જઈ રહ્યો છે.

મનમોહનસિંહ બેફામ મૂડી રોકી પોતાની પીઠ ઠોકે છે કે ગ્રોસ ડોમેસ્ટિક પ્રોડક્ટ (જી.ડી.પી.) આટલો થયો, તેટલો થયો. પણ એ તો આર્થિક નિશાળનો નાનો નિશાળિયો પણ કહી શકે કે મૂડીરોકાણ કરો તો થોડાં કામકાજ વધે. પરંતુ સવાલ તો એ છે કે કેટલી મૂડી રોકી અને કેટલું કામકાજ વધ્યું તથા એ મૂડી ક્યાંથી આવી, જ્યાંથી આવી ત્યાં કટેલું નુકશાન કર્યું, કેવા સ્વરૂપે આવી અને એ રોકાણમાંથી થયેલો ફાયદો કોને પહોંચ્યો ? પેદા થયેલી સંપત્તિની વહેંચણી કેવી રીતે થઈ ? ગુજરાતના સંદર્ભમાં કહીએ તો આજે એ ફાયદો પાંચ-દસ મોટા ઉદ્યોગપતિઓ એ ધનપતિઓને જ થાય છે. એનાથી ભારે મોટી અસમાનતા ઊભી થાય છે. તમે વિદ્યાર્થીઓ છો, તેથી તમને રમૂજ લાગે તેવી અસમાનતાની વાત કરું. અનિલ અંબાણીએ એમની પત્નીને જન્મદિન નિમિત્તે એક યાટ એટલે જહાજ ભેટ આપ્યું. એની કિંમત હતી ૨૦૦ કરોડ રૂપિયા. મને એક વિચિત્ર સવાલ થયો. અર્જુન સેનગુપ્તા કમિટીના હેવાલ પ્રમાણે દેશનો છેલ્લો માણસ એનો ગુજારો રોજના ૨૦/- રૂપિયામાં કરે છે. એવા એક જણને થાય કે લાવ હું પણ મારી ઘરવાળીને એવું જ જહાજ ભેટ આપું. એ પોતાને મળતા રોજના ૨૦/- રૂપિયા ઊંચા મૂકતો જાય, ખાવાપીવા માટે બીજી વ્યવસ્થા કરે, તો એ કેટલા વખતમાં ૨૦૦ કરોડ રૂપિયા ભેગા કરી શકે ? ૫ લાખ ૫૫ હજાર ૫૫૫ વરસે ! વળી, એના જ મોટા ભાઈ મૂકેશ અંબાણીએ મુંબઈમાં બંગલો બાંધ્યો, જેની કિંમત ૪,૪૦૦ કરોડ છે. એટલે કે અનિલના વહાણ કરતાં પણ ૨૨ ગણો મોંઘો. એટલા પૈસા ૨૦/- રૂપિયાવાળો છેલ્લો જણ કેટલા વરસે ભેગા કરી શકે ? ૫ લાખ ૫૫ હજાર ૫૫૫ ને ૨૨ – બાવીસ વડે ગુણો. આટલી અસમાનતાની કલ્પના તો પંડિત નેહરુએ પણ નહોતી કરી. એમણે બે આવક વચ્ચે ૧ અને ૧૫નો તફાવત ધાર્યો હતો. પટાવાળાને ૧,૦૦૦ પગાર હોય, તો ડાયરેક્ટર જનરલને ૧૫,૦૦૦નો પગાર હોય, એથી વધારે નહીં. પરંતુ મનમોહનસિંહને આવકના પ્રમાણનો વિચાર જ નહીં આવતો હોય. એ વર્લ્ડબૅંકમાંથી આવ્યા છે એટલે એમની માનસિકતા એ પ્રમાણે મૂડીવાદી બની હોય તે સ્વાભાવિક છે. ગાંધીજીએ ક્યાંક કહ્યું છે કે વધારે પડતી આર્થિક અસમાનતા હશે તો લોહિયાળ પરિણામ આવ્યા વિના નહીં રહે.

સાથીઓ, દેશ આજે આ રસ્તે નીકળી પડ્યો છે, જ્યાં લોહિયાળ પરિણામ અનિવાર્ય છે. ભારત જગદ્ગુરુ હોવાનો દાવો કરતો રહ્યો છે, ગાંધીજીના આગમન બાદ આપણને એ શક્ય લાગતું હતું, પણ આજે હવે લોહિયાળ ક્રાંતિ અનિવાર્ય લાગે છે. એને એ રસ્તે જતું રોકવાની જવાબદારી રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધી આપણે માથે – ગૂજરાત વિદ્યાપીઠને માથે નાખતા ગયા છે. આજે તમે દીક્ષાને અંતે પદવી સ્વીકારી છે, એટલે તમારે અને અમારે એનો જવાબ દેવાનો છે.

તમે સૌ જાણો છો તેમ ગાંધી સાવ સામાન્ય માણસ હતો. સામાન્ય માણસની જેમ એણે અનેક ભૂલો કરી અને છતાં એ આટલું મોટું કામ કરી ગયો, કેમ ? આપણે એમ કહીને છટકી ન જઈ શકીએ કે એ તો કોઈ દિવ્ય શક્તિનું કામ, આપણાથી એ નહીં થાય. એ સામાન્ય માણસનો મસીહા હતો. એ આપણને એટલું કહેવા જ આવ્યો હતો કે બધા જ માણસો મહાન કામો ન કરી શકે તો ન સહી, પરંતુ હૃદયથી મહાન તો થઈ જ શકે. એ થઈએ, બાકીના ઘાટાની પૂર્તિ ભગવાન કરી લેશે.

મિત્રો, શિરસ્તો છે કે પદવીદાન સમારંભ કરવો પડે અને દીક્ષાન્ત પ્રવચન આપવું પડે, તેમ મેં પ્રવચન આપ્યું. પરંતુ આ સામાન્ય સમય નથી. દેશ આજે એવા ત્રિભેટે ઊભો છે કે જ્યાંથી એ ગાંધીને રસ્તે જઈ શકે અથવા પશ્ચિમી અવધારણાવાળા વિનાશના રસ્તે જઈ શકે. આ એક તક છે, એ તક ક્રાંતિદેવી છે, એ તમારે આંગણે તિલક કરવા આવીને ઊભી છે. તમે તિલક કરાવશો ? એ તમારી જુવાનીને લલકારે છે.

અણદીઠાને દેખવા, અણતગ લેવા તાગ,
સતની સીમા લોપવા, જોબન માંડે જાગ.

મિત્રો, સરકાર માની બેઠી છે કે દેશનાં કુદરતી સંસાધનો સરકારની માલિકીનાં છે, અને જ્યારે જરૂર પડે, ત્યારે એ જનતા પાસેથી બળજબરી કરીને કે મારીઝૂડીને લઈ શકે. આપણે એના એ દાવાને પડકાર્યો છે. સરકારને આપણે કહ્યું છે – સરકાર જનતાના પગારે જીવનારી નોકર અને દર પાંચ વરસે અચૂક મરનારી વસ્તુ છે. એ માલિક ન હોઈ શકે. માલિક તો સમાજ છે. ભારતના સંદર્ભમાં ગ્રામસભા છે. આપણે સરકારનો માલિકહકનો ભ્રમ ભાંગવો છે અને સમાજનો થાપવો છે. એ માટે અમે ઘરડાઓએ જંગ માંડ્યો છે, એને તમે ઉપાડી લો.

એ તમારા યુવા લોહીને આવાહ્ન કરે છે ! તમારો શું જવાબ છે ? કંઈ કરવું હોય તો આજે જ અવસર છે ! શું જવાબ આપો છો ?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2015, પૃ. 03 – 05

રજની કોઠારી નામે એક તારો ખર્યો !

દિલ્હી 2015. જામીનધન્ય પક્ષપ્રમુખ અને તેજતર્રાર પોલીસ અફસર, બેઉ અડખેપડખે …

વોટ અ ફ્રેમ, માય ડિયર સર !

દેશની રાજધાનીમાં વિધાનસભાનો જંગ જામવો અને રાજ્યશાસ્ત્રી રજની કોઠારીનું જવું  : અનાયાસ બની આવેલો આ જોગાનુજોગ જાન્યુઆરી 2015માં ઊભીને નાગરિક સહચિંતનનો એક અચ્છો અવસર પૂરો પાડે છે.

કિરણ બેદી અને શાઝિયા ઇલ્મી વગેરે ભા.જ.પ.માં પ્રવેશ્યાં એ સાથે, એક અર્થમાં દિલ્હીનું ચૂંટણી યુદ્ધ કેમ જાણે આપની જ ‘એ’ અને ‘બી’ ટીમો વચ્ચે લડાઈ રહ્યું લાગે છે. દસમી ફેબ્રુઆરીએ પરિણામ જે પણ આવવાનું હોય, હાલની પ્રચારઝુંબેશમાં અને સાતમી ફેબ્રુઆરીના મતદાનમાં મોખરાનો મુદ્દો પૂર્વે કદાચ કદાપિ નહીં એ રીતે રાજકારણમાં નાગરિક સંડોવણીનો છે. પરંપરાગત રાજયશાસ્ત્રને રાજ્યકેન્દ્રીમાંથી આજના પ્રજાપરક મુકામ લગી લઈ આવવાની જે સંક્રાતિ, રજની કોઠારી એના અગ્રચિંતક રહ્યા. માત્ર વિચારક જ નહીં પણ એક પ્રકારે કર્મશીલ ઝુકાવ સુદ્ધાં એમનો રહ્યો તે એ અર્થમાં કે પરિબળો અને પ્રવાહને સમજવાના તબક્કે ન અટકતાં એને અંગે રચનાત્મક મોડ અને મરોડનીયે  કોશિશ એમની રહી.

પાલનપુરના ઝવેરી પરિવારનું એ સંતાન. દોમદોમ સાહ્યબીભર્યા વેપારધંધાની કારકિર્દી સહજ હશે, પણ એ વિરમ્યા વિદ્યાવ્યાસંગમાં વડોદરે. રાવજી મોટા ફરતે જે વિચારમંડળી જામી એનો પણ એમના ઘડતરમાં ચોક્કસ ફાળો. દેશે એમને ઓળખ્યા પિસ્તાળીસેક વરસ પહેલાં, ‘પોલિટિક્સ ઇન ઇન્ડિયા’ એ કલાસિક કિતાબથી સ્વરાજના પહેલા બે દાયકા, કોઠારીની નિરીક્ષા અને નુક્તચેની મુજબ, ‘કોંગ્રેસ પ્રથા’એ સાચવી લીધા. સબળ વિરોધપક્ષ ન હોય, દ્વિપક્ષ પ્રથા નાખી નજરે જણાતી ન હોય તો પણ ભિન્ન મતોને સમાવતી કોંગ્રેસ પ્રથામાં લોકશાહી સંતુલનની કાર્યગુંજાશ હતી. કોંગ્રેસ તૂટી ત્યારે ઇંદિરા ગાંધી ગરીબી હટાઓ અપીલ સાથે એક નવા વર્ગને સક્રિય રીતે જોડવામાં સફળ રહ્યાં.

એમનું આ ‘નવું રાજકારણ’ કારણગતપણે આગળ ચાલી શકે તે માટે કોઠારી વગેરેએ ત્યારે લોકસભા અને વિધાનસભાઓની ચૂંટણી જુદી પાડવાનું સૂચન કર્યું હતું. જે 1971ની મધ્યસત્ર ચૂંટણી સાથે અમલમાં મૂકાયું અને ઇંદિરાજીને ફળ્યું. તે પછી ત્રણચાર વરસે છાત્રયુવા નાગરિક શક્તિને ધોરણે જયપ્રકાશ ચિત્રમાં આવ્યા ત્યારે, બને કે રજનીભાઈ વગેરે એક સંમિશ્ર પ્રકાશમાંથી પસાર થયા હશે. રાજ્ય મારફતે આમ નાગરિક તરફે કામની પરિપાટીને બદલે એમાં રાજ્ય સમક્ષ પડકાર હતો તે બાબતે કઈ હદે આગળ વધવું ન વધવું એવી ભાવદ્વિધા પણ હશે. પણ કટોકટીરાજ સાથે સાફ થઈ ગયું કે રાજયકેન્દ્રી નહીં તો પણ નકરો રાજ્ય આધારિત અભિગમ પ્રજાપરક પુનર્વિચાર માગે છે. કટોકટી વચ્ચે કોઠારી આ મુદ્દે નિર્ભીકપણે સક્રિય રહ્યા અને જનતા પક્ષમાં જોડાયા વગર 1977નો એનો ઢંઢેરો ઘડવામાં એમના અને તારકુંડે જેવા બિનપક્ષીય બૌદ્ધિકોનો સિંહફાળો રહ્યો.લોકશાહી પુન:પ્રતિષ્ઠા તે અલબત્ત એક મોટી વાત હતી અને ટૂંકજીવી જનતા પ્રયોગ તૂટ્યો ત્યારે સમજાઈ રહેલું વાનું એ હતું કે પરંપરાગત રાજનીતિમાંથી નવો વિકલ્પ ઉપજાવવા સારુ ઘણુબધું નવયોજવું રહે છે. જયપ્રકાશે છતે જનતાપક્ષે લોકસમિતિ અને છાત્રયુવા સંઘર્ષ વાહિની જેવાં સંગઠનો વિકસાવવાપણું જોયું – અને જનતંત્ર સમાજ તેમ જ પિ.યુ.સિ.એલ. તો હતાં જ – એનું રહસ્ય આ સમજમાં હતું. એ જ અરસામાં દેશમાં એન.જી.ઓ.નું નવુ પરિબળ ઉભર્યું ત્યારે એક તબક્કે કોઠારીનું આકલન એ હતું કે એમાંથી નવી રાજકીય પ્રક્રિયા શરૂ થઈ વિકલ્પની ભોં ભાગશે. અલબત્ત, તે શકય ન બન્યું પણ જયપ્રકાશના આંદોલનથી ઉપસી રહેલી એક વાત જનતા પ્રયોગ તેમ એન.જી.ઓ. ઘટનાક્રમમાં અંકે થઈને રહી કે સ્થાપિત પક્ષોના હાડમાં પડેલ યથાસ્થિતિ(સ્ટેટસ કો)વાદ સામે નાગરિક સહભાગિતા જેવું પ્રજાસૂય રાજકારણ અનિવાર્ય છે.

અણ્ણા આંદોલન અને નિર્ભયા જાગૃતિની અગનભઠ્ઠીમાંથી યાજ્ઞસેની દ્રૌપદીની જેમ આપ ઘટનાનો ઉદય થયો તેનો સંદર્ભ આ છે. કિરણ બેદીનો (જેમ અણ્ણાની કોર કમિટી માંહેલા જિંદાલનો) ઝુકાવ શરૂથી ભા.જ.પ. તરફ હતો એ વિગત ભલે નોંધીએ, પણ એની ગલીકૂંચીમાં નહીં જતાં અહીં એટલું અવશ્ય કહીએ કે અરવિંદ કેજરીવાલ અને કિરણ બેદીની તાજેતરનાં વર્ષોની રાષ્ટ્રીય સ્વીકૃતિની પૃષ્ઠભૂ પ્રધાનપણે અણ્ણા આંદોલનની છે. તેથી ભા.જ.પ. જયારે કિરણ બેદીને આગળ કરે છે ત્યારે એનો મનોવૈજ્ઞાનિક બેત સ્વાભાવિક જ અણ્ણા આંદોલનના લાભાર્થીરૂપે ઉભરવાનો અને એટલે અંશે આપની અપીલને ઘટાડવાનો છે. ન.મો. ભા.જ.પ.ની કિરણગતિને કઈ રીતે જોઈ શકાય?

એક બાજુ, એમાં પોતાની ધાટીની રાજનીતિ અધૂરી છે અને પરંપરાબાહ્ય કશુંક જરૂરી છે એવી ભા.જ.પી. સમજ કામ કરી રહી છે. બીજી બાજુ, કિરણ બેદીની ભા.જ.પ.ગતિમાં જે પરિબળ પરિવર્તનનું હોઈ શકતું હતું તે યથાસ્થિતિને શરણે ગયાનું ચિત્ર ઉપસે છે : જામીનધન્ય પક્ષપ્રમુખ અને તેજતર્રાર પોલીસ અધિકારી, આ ફ્રેમ પોતે જ કેટલું બધી કહી દે છે !

રજનીભાઈ એના મોકે ગયા. પણ ખરેખર તો, આપના પૂર્વરંગરૂપ અણ્ણા આંદોલન અગાઉથી એ આજાર ચાલતા જ હતા. અહીં જે સામ્પ્રતને સમજવાની ચર્ચા કરી છે એનો આધાર વસ્તુત : જેમ એમની સ્કૂલના છેલ્લા દાયકાઓના ચિંતનનો છે તેમ આ ગાળામાં દેશના રાજકારણ ને જાહેર જીવનમાં સક્રિય સૌની સાહેદીનોયે છે .. 

… ઓવર ટુ દિલ્હી !

સૌજન્ય : “દિવ્ય ભાસ્કર”, 24 જાન્યુઆરી 2015