ભારતના બીજા રાષ્ટ્રપતિ અને ફિલસૂફ ડૉ. એસ. રાધાકૃષ્ણને બે ભાગમાં ભારતીય દર્શનનો ઇતિહાસ લખ્યો છે જે ‘ઇન્ડિયન ફિલોસૉફી’ના નામે ૧૯૨૩માં પ્રકાશિત થયો હતો. એ ગ્રંથમાં જૈનદર્શનની રૂપરેખા આપતાં ડૉ. રાધાકૃષ્ણને જૈનોમાં પ્રચલિત સંલેખના કે સંથારા માટે અંગ્રેજી શબ્દ સુસાઇડ વાપર્યો હતો. ડૉ. રાધાકૃષ્ણન જેવા મેધાવી વિદ્વાને સંલેખના કે સંથારા માટે કોઈ યોગ્ય પર્યાય ન મળતાં સુસાઇડ શબ્દ વાપરવો પડ્યો હશે, પરંતુ તેમણે જિંદગીથી કંટાળેલા માણસ દ્વારા કરવામાં આવતી આત્મહત્યા કે આત્મઘાત અને દેહધર્મને સમેટી લઈને દેહમુક્ત થવાના પુરુષાર્થ વચ્ચે ભેદ સમજાવવો જોઈતો હતો. ડૉ. રાધાકૃષ્ણને એવી તસ્દી લીધી નહોતી જેણે કારણે અહિંસામાં અને જીવદયામાં માનતા જૈનો આત્મહત્યાને પ્રોત્સાહન આપે છે એટલું જ નહીં, એને ધર્મમાન્ય ગણે છે એવી એક છાપ પેદા થઈ હતી.

જી હા, દેહધર્મને સમેટી લેવો એ પુરુષાર્થ છે, જ્યારે આત્મહત્યા એ મોટા ભાગે નાસીપાસ થયેલા માણસનું જીવનને ફગાવી દેવાનું કૃત્ય છે. બારમી સદીમાં થયેલા આચાર્ય અમૃતચન્દ્રે તેમના પ્રસિદ્ધ ‘પુરુષાર્થ સિદ્ધયુપાય’ નામના ગ્રંથમાં સંલેખના અને આત્મઘાત અથવા આત્મહત્યા વચ્ચેનો ભેદ બતાવ્યો છે. માત્ર ૨૨૬ સૂત્રોના એ નાનકડા ગ્રંથનું ૧૭૭મું સૂત્ર કહે છે :

મરણેઅવશ્યંભાવિની કષાયસલ્લેખનાતનુકરણમાત્રે |


રાગાદિમન્તરેણ વ્યાપ્રિયમાણસ્ય નાત્મઘાતોઅસ્તિ ||

(જ્યારે મરણ અવશ્યંભાવિ હોય, નજીક હોય, શરીર ક્ષીણ થઈ રહ્યું હોય ત્યારે કોઈ પણ પ્રકારના રાગદ્વેષ વિના સ્વસ્થતાપૂર્વક તટસ્થભાવે આખરી તપશ્ચર્યા કરીને બચેલા દોષોને ઉખેડી કાઢવા (સંલેખના) એ આત્મહત્યા નથી.)

આચાર્ય અમૃતચન્દ્રના ગ્રંથમાં હિંસા-અહિંસાની વિગતે ચર્ચા કરવામાં આવી છે અને એમાં આગળ સૂત્ર (૧૭૯)માં કહેવામાં આવ્યું છે કે આવેગો અને વૃત્તિઓ હિંસા છે અને સંલેખનામાં આવેગોને ઉખેડી ફેંકવાની તપશ્ચર્યા છે એટલે એ મનુષ્યની અહિંસાની દિશામાં યાત્રા છે, હિંસા નથી. આવી જ રીતે બીજી સદીમાં થયેલાં આચાર્ય ઉમાસ્વાતિએ રચેલા તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે : મરણાન્તિકીં સંલેખના જોષિતા || મૃત્યુ નજીક હોય ત્યારે હોંશપૂર્વક સંલેખનાનો આશ્રય લેવો જોઈએ.

ડૉ. રાધાકૃષ્ણને તેમના વિશ્વપ્રસિદ્ધ પુસ્તક ‘ઇન્ડિયન ફિલોસૉફી’માં સંલેખનાને સુસાઇડ તરીકે ઓળખાવી એ પછી બહુ ઓછા જૈનેતર વિદ્વાનોએ સંલેખનાના હાર્દને સમજવાની કોશિશ કરી છે. મોટા ભાગના લોકો એને ધાર્મિક વૃત્તિથી કરવામાં આવતી આત્મહત્યા તરીકે જ જુએ છે. ૧૯૪૩માં પ્રજ્ઞાચક્ષુ પંડિત સુખલાલજીનું ડૉ. રાધાકૃષ્ણનના – શું કહેશું? – પ્રમાદ વિશે ધ્યાન ખેંચવામાં આવ્યું ત્યારે પંડિતજીએ ધ્યાન ખેંચનારને પત્ર લખીને સંલેખના અને આત્મહત્યા વચ્ચેનો ભેદ બતાવ્યો હતો. એ પત્ર ‘સંથારા ઔર અહિંસા’ પંડિત સુખલાલજીના હિન્દી પુસ્તક ‘દર્શન ઔર ચિંતન’માં સંગ્રહાયેલો છે. આ બધી વિગતો અહીં આપવાનો હેતુ એ છે કે જૈનેતર વાચકોએ સંથારાના હાર્દને સમજવાની જરૂર છે. હું તો એમ માનું છું કે જૈનદર્શનની આ એક અદ્દભુત દેણગી છે. વિનોબા ભાવે સંથારાનો હાર્દ સમજ્યા હતા અને તેમણે પોતે સંથારો લીધો હતો.

જો વિશ્વપ્રસિદ્ધ દાર્શનિક ડૉ. રાધાકૃષ્ણન સંલેખનાનો અર્થ આત્મહત્યા કરે તો રાજસ્થાનની વડી અદાલતના જજો એનો ટૂંકો અર્થ કરે એમાં શું નવાઈ? અદાલતે જે કેટલાંક ખોટાં નિરીક્ષણો કર્યાં છે એમાં એક નિરીક્ષણ એવું છે કે સંથારો જૈન ધર્મનું અનિવાર્ય અંગ નથી. હવે બીજી સદીમાં રચાયેલા તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં જ્યારે સંલેખનાની વાત આવતી હોય તો એની પ્રાચીનતા ઓછી કહેવાય? બીજું, ધર્મના અનિવાર્ય અંગની વ્યાખ્યા કઈ રીતે કરવાની? પશ્ચિમથી ઊલટું ભારતમાં ઉદ્દભવેલા ધર્મો એકગ્રંથી ય (રિલિજિયન ઑફ ધ બુક) નથી કે જેથી ધર્મગ્રંથના આધારે અનિવાર્યતા સિદ્ધ કરી શકાય.

પ્રાચીનતા જ એકમાત્ર આધાર હોઈ શકે અને તત્ત્વાર્થસૂત્ર સંલેખનાનો હવાલો આપે છે. ત્રીજો મુદ્દો એ છે કે કોઈ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ કોઈ એક ધર્મનું અનિવાર્ય ગણાતું અંગ હોય, પણ જો એ અમાનવીય હોય તો એ અનિવાર્ય અંગ છે એટલે માન્યતા આપવાની? જેમ કે અસ્પૃશ્યતા શાસ્ત્રમાન્ય છે એટલે બંધારણમાન્ય બનાવવાની? એક જમાનામાં સનાતનીઓ ચાતુવર્ણવ્યવસ્થાને હિન્દુ ધર્મના અનિવાર્ય અંગ તરીકે ઓળખાવતા હતા અને છતાં બંધારણ ઘડનારાઓએ એને ગુનો જાહેર કર્યો હતો. ધર્મના અનિવાર્ય ગણાવાતા અંગને ગુનો જાહેર કરવાની ક્ષમતા ધરાવતો આ મહાન દેશ છે એટલે વડી અદાલતના ન્યાયમૂર્તિએ સંથારાની કાયદેસરતા તપાસતી વખતે ધર્મનો આધાર લેવાની જરૂર નહોતી અને જો ધર્મનો આશ્રય લેવો જ હતો તો એના હાર્દમાં જવું જોઈતું હતું. ભારતમાં ઇચ્છામરણને કાયદેસરની માન્યતા આપવામાં આવી નથી.

આત્મહત્યા ગુનો છે, આત્મહત્યાનો પ્રયાસ ગુનો છે, કોઈ સ્ત્રીને પતિ પાછળ સતી થવાની પ્રેરણા આપવી કે સતી થવા દેવી એ ગુનો છે તો પછી સંલેખનાને માન્યતા કઈ રીતે આપી શકાય? આ પણ આત્મહત્યા છે અને એમાં સંમતિ આપનારાઓ કે મદદ કરનારાઓ આત્મહત્યા માટે પ્રેરિત કરવાનો (અબેટમેન્ટ ઑફ સુસાઇડનો) ગુનો કરે છે. આવી દલીલ કરનારાઓ એ ભૂલી જાય છે કે સંલેખના એ દેહવિસર્જન છે અને દેહવિસર્જન કરવાનો નિર્ણય આગળ કહ્યું એમ મૃત્યુ જ્યારે અવશ્યંભાવિ હોય ત્યારે, નજીક હોય ત્યારે, ચિત્ત રાગ-દ્વેષથી મુક્ત હોય ત્યારે, આંતરિક વૃત્તિ સ્વસ્થ અને તટસ્થ હોય ત્યારે લેવામાં આવે છે.

એ નિર્ણય સાધકનો હોય છે, હારેલા મનુષ્યનો નથી હોતો. પંડિત સુખલાલજીએ બહુ સરસ ઉદાહરણ આપ્યું છે. આપણા ઘરને આગ લાગી હોય ત્યારે આપણે ઘરને બચાવી લેવા શક્ય એટલા બધા જ પ્રયાસ કરીએ છીએ, પરંતુ એ પછી જ્યારે ખાતરી થાય કે ઘર આગથી બચી શકે એમ નથી ત્યારે આપણે આપણી જાતને બચાવવા આપણા પોતાના ઘરથી દૂર ખસી જોઈએ છીએ. એવી જ રીતે અંતરાત્માને જ્યારે ખાતરી થાય કે શરીરરૂપી ઘર અનેક પ્રયાસો પછી પણ બચી શકે એમ નથી તો વિવેકપૂર્વક તપશ્ચર્યા દ્વારા એ ઘર છોડી દે તો એ રણછોડવૃત્તિ પણ નથી અને હિંસા પણ નથી. આપણને એવા જજોની જરૂર છે જે ઇચ્છામૃત્યુને માન્યતા આપે અને આત્મહત્યા અને આત્મહત્યાના પ્રયાસને જે ગુનો માનવામાં આવે છે એ રદ્દ કરે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 13 અૉગસ્ટ 2015

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/feature-columns-13-8-2015-3

૨. ડો. રોબર્ટ ડ્રમન્ડ : પહેલા ગુજરાતી પુસ્તકના લેખક  

તારીખ-વાર તો જાણવા મળતાં નથી, પણ ઈ.સ. ૧૮૦૮ના કોઈક દિવસે લેડી જેન ડન્ડાસ નામનું શઢવાળું વહાણ કલકત્તાથી લંડન જવા નીકળ્યું. સાથે બીજાં ત્રણ વહાણો હતાં – કલકત્તા, બેન્ગાલ, અને જેન ડચેસ ઓફ ગોર્ડન. આવી મુસાફરીને એ વખતે આઠ-દસ મહિના લાગતા, અને રસ્તામાં જોખમો પણ ઘણાં, એટલે કોઈ વહાણ એકલ-દોકલ ભાગ્યે જ જાય. કાફલામાં જ સફર ખેડે. ૧૮૦૯ના માર્ચની ૧૪મી તારીખ સુધી તો બધું હેમખેમ હતું. એ દિવસે ચારે વહાણો મોરેશિયસથી સુખરૂપ રવાના થયાં. પણ પછી ક્યાં ગયાં તેની કોઈને ખબર પડી નહિ. ભયંકર વાવાઝોડામાં ફસાઈને ચારે વહાણ ડૂબ્યાં. લેડી જેન ડન્ડાસ પર જે મુસાફરો હતા તેમાંના એક હતા ડોક્ટર રોબર્ટ ડ્રમન્ડ. મુંબઈ સરકારના સર્જન જનરલ. હિન્દુસ્તાનની કારકિર્દી પૂરી કરીને સ્વદેશ જવા રવાના થયા હતા. થોડા દિવસ પછી ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ‘લોસ્ટ એટ સી’ એવી નોંધ સાથે પોતાના દફતર પરથી તેમનું નામ દૂર કર્યું.

પણ આપણી ભાષાના પુસ્તક પ્રકાશનના ઇતિહાસમાંથી તેનું નામ દૂર નથી થયું, પણ ભૂલાઈ તો ગયું છે. ૧૮૦૮માં પહેલવહેલું ગુજરાતી પુસ્તક છપાઈને બહાર પડ્યું તે આ ડો. ડ્રમન્ડનું લખેલું. પુસ્તકનું નામ જરા લાંબું લચક હતું : ‘ઈલસટ્રેશન્સ ઓફ ધ ગ્રામેટિકલ પાર્ટ્સ ઓફ ધ ગુજરાતી, મહરટ્ટ એન્ડ ઈંગ્લિશ લેન્ગવેજિસ’. ગુજરાતી અને મરાઠી વ્યાકરણનો તેમાં અંગ્રેજી દ્વારા પરિચય આપવામાં આવ્યો હતો. પુસ્તકનો હેતુ, અલબત્ત, હિન્દુસ્તાનમાં, ખાસ કરીને મુંબઈ ઇલાકામાં, કામ કરતા અંગ્રેજ અફસરો અને પાદરીઓને બે સ્થાનિક ભાષા જાણવામાં મદદરૂપ થવાનો હતો. આ પુસ્તક છપાયું હતું મુંબઈના બોમ્બે કુરિયર પ્રેસમાં. અને તેમાં ગુજરાતી મજકૂર છાપવા માટે જે બીબાં વપરાયાં તે બહેરામજી છાપગરે બનાવેલાં તે જ.

આ પુસ્તકના લેખક ડો. ડ્રમન્ડનો જન્મ ક્યાં અને ક્યારે થયો તેની વિગતો તો મળતી નથી. પણ ૧૭૯૬માં તેઓ મુંબઈ ઈલાકાની સરકારની તબીબી સેવામાં જોડાયા એવી નોંધ મળે છે. વડોદરામાં રેસિડન્ટ સર્જન તરીકે અને ગુજરાતના અપીલ એન્ડ સર્કીટ જજના સર્જન તરીકે કામ કર્યું હતું એટલે તેમને ગુજરાતી ભાષાનો સારો એવો પરિચય. વખત જતાં તેઓ મુંબઈ સરકારના આસિસ્ટન્ટ સર્જન અને પછી સર્જન જનરલ બન્યા. આજની એશિયાટીક સોસાયટી ઓફ મુંબઈની પુરોગામી અને માતૃ સંસ્થા ‘લિટરરી સોસાયટી ઓફ બોમ્બે’ની સ્થાપના ૧૮૦૪ના નવેમ્બરની ૨૬મીએ થઈ, ત્યારે તેના સ્થાપક અંગ્રેજોમાંના એક હતા ડો. રોબર્ટ ડ્રમન્ડ.

આ પુસ્તક લખાતું હતું તે દરમ્યાન જ ડો. ડ્રમન્ડે સ્વદેશ પાછા જવાનું નક્કી કર્યું હશે. કારણ પ્રસ્તાવનામાં તેમણે આ પુસ્તકને ‘Parting pledge of veneration’ તરીકે ઓળખાવ્યું છે. ગુજરાતી ભાષાના આ પહેલવહેલા પુસ્તક માટે આગોતરા ગ્રાહકો નોંધવામાં આવ્યા હતા. (જો કે પુસ્તકમાં ક્યાં ય તેની કિંમત છાપી તથી.) કુલ ૪૬૭ નકલ આગોતરી વેચાઈ ગઈ હતી. તેમાંથી સો નકલ મુંબઈના ગવર્નરે ખરીદી હતી.

પુસ્તકની શરૂઆતમાં ગુજરાતી અને મોડી લિપિમાં સ્વર-વ્યંજનનો કોઠો આપ્યો છે. (શરૂઆતમાં મરાઠી પુસ્તકો છાપવા માટે મોડી લિપિ વપરાતી.) તે પછી સંસ્કૃત વ્યાકરણને અનુસરીને ગુજરાતી અને મરાઠી નામની સાત વિભક્તિનાં એક વચન અને બહુ વચનનાં રૂપ આપ્યાં છે. પછી સર્વનામ અને આખ્યાતનાં રૂપો આપ્યાં છે. ત્યાર બાદ સામાન્ય વપરાશના કેટલાક શબ્દો કે શબ્દ-સમૂહો ગુજરાતી અને મરાઠીમાં આપી અંગ્રેજીમાં તેની સમજૂતી આપી છે. એ વખતે ધૂડી નિશાળોમાં કક્કો, બારાખડી, આંક શીખવવા માટે જે ઉપદેશાત્મક વાક્યો ગોખાવાતાં તે પણ અહીં આપ્યાં છે. ગુજરાતી કહેવતોનો પણ સર્વ પ્રથમ સંગ્રહ – ભલે નાનો – પણ આ પુસ્તકમાં થયો છે. કહેવતોનો અંગેજી અનુવાદ પણ આપ્યો છે. પુસ્તકનો છેલ્લો ભાગ છે ‘ગ્લોસરી.’ આમ તો ગ્લોસરી એટલે શબ્દસૂચિ કે શબ્દસંગ્રહ. પણ અહીં ડ્રમન્ડે જે આપ્યું છે તે તેના કરતાં ઘણું વધારે છે. ‘પારસી’ કે સતી’ જેવા શબ્દો સમજાવવા માટે તો તેમણે નાના નિબંધો જ લખ્યા છે. બાયડી અને બૈરી જેવા શબ્દોના પ્રદેશભેદે થતા અર્થભેદ પણ નોંધ્યા છે.

વ્યાકરણ ઉપરાંત ભલે સંપૂર્ણ ન કહી શકાય, તો ય આપણી ભાષાનો આ પહેલો સાર્થ શબ્દકોશ છે, પહેલી ગુજરાતી-અંગ્રેજી ડિક્ષનરી છે. ૧૮૦૮માં છપાયેલું આ પહેલવહેલું ગુજરાતી પુસ્તક અત્યંત દુર્લભ છે. પણ હવે તેને સ્કેન કરીને ઈ-બુક રૂપે સીડી ઉપર મુંબઈની ફાર્બસ ગુજરાતી સભાએ સર્વસુલભ બનાવ્યું છે.

X X X

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

જી.એલ.એસ. કૉલેજના મનોવિજ્ઞાન વિભાગના નિવૃત્ત અધ્યાપક યોગેન ભટ્ટ ‘અભિદૃષ્ટિ’ના મિત્ર છે. કમ્પ્યૂટર્સની દુનિયાના એક અચ્છા જાણકાર, પ્રશંસક અને અભ્યાસી છે. ‘અભિદૃષ્ટિ’ તરફ પ્રેમભાવે તેમણે આ અગાઉ પણ એક લેખ શ્રેણી આપી છે તે લેખશ્રેણીના અનેક લાભ વાચકમિત્રોને થયા છે. આ સમય માહિતી અને જ્ઞાનના વિસ્ફોટનો છે. જગત આખું અત્યંત ઝડપથી બલદાતું જાય છે. તેવા સમયે અધ્યાપકોની સજ્જતા અને સમજ પણ ઝડપથી આધુનિક થતાં રહે તે પણ જરૂરી છે. આ સંજોગોમાં યોગેન ભટ્ટની આ લેખ શ્રેણી બહુમૂલ્ય બને છે. છેક કૅનેડાના ટોરેન્ટો શહેરમાંથી આ લેખમાળા માટે ખંતપૂર્વકના અભ્યાસ સાથે યોગેન ભટ્ટ આપણને આ લાભ આપી રહ્યા છે. તેની કદર કરીએ તેટલી ઓછી ! આશા છે, સૌ વાચકો તેનો પૂરેપૂરો લાભ લેશે.               

– રોહિત શુક્લ, તંત્રી, ‘અભિદૃષ્ટિ’

આજકાલ ફેઈસબૂક તે સૌને હૈયે વસેલું એક નામ છે. ભાગ્યે જ કોઈ કમ્પ્યૂટર કે મોબાઈલ ફોનધારક એવો હશે કે જેની આંગળીઓ ફેઈસબૂકનાં પાનાં ઉપર રમતી નહીં હોય. આખા વિશ્વના કોઈપણ ખૂણે રહેલા સગાંવહાલાંઓ, મિત્રો, ઓળખીતાંપાળખીતાંઓ કે ઈવન અજાણ્યા લોકો સાથે સંપર્કો ઊભા કરવા કે જાળવી રાખવામાં સોશ્યલ મીડિયાની જાયન્ટ કમ્પની ફેઈસબૂકની તોલે આવે તેવું કોઈ લોકપ્રિય માધ્યમ જડે તેમ નથી. હજ્જારો લોકો સતત આ સાઈટ ઉપર પોતાની અંગત કે બિનઅંગત વાતો, વિચારો, અભિપ્રાયો, આશાઓ, અરમાનો, લાગણીઓ, પૂર્વગ્રહો કે પક્ષપાતો ઠાલવતા રહે છે. આ વર્ષના પ્રથમ ત્રણ મહિનાના આંકડા મુજબ ફેઈસબૂકના સક્રિય વપરાશકારોની સંખ્યા ૧.૪૪ billion અર્થાત્ એક અબજ અને ચુમ્માળીસ કરોડને વટાવી ચૂકી છે. સમગ્ર વિશ્વમાં આ બાબતમા ભારત બીજે નંબરે આવે છે. અને એક અંદાજ મુજબ ઈ.સ.૨૦૧૭ સુધીમાં આપણો દેશ ફેઈસબૂક મોબાઈલ યુજર્સની બાબતમાં અમેરિકાને પણ વટાવીને પ્રથમ ક્રમે પહોચી જશે. સ્માર્ટ ફોનના આગમન પછી તો ફેઈસબૂકે જાણે કે ચોતરફથી દુનિયા સર કરી લીધી છે.  

ફેઈસબૂકની લોકપ્રિયતા વિષેની વાત માંડીને કરવા જઈએ તો એક દળદાર પુસ્તક જેટલી માહિતી એકઠી થઈ જાય પણ આ લેખનો હેતુ જુદો છે. મોટા ભાગના નેટિઝન્સ ફેઈસબૂકનો ઉપયોગ કેવળ એક સોશ્યલ મીડિયા તરીકે જ કરે છે અને મિત્રોને હાય હેલ્લો કરવા, ગામ આખાની ચોવટ કરવા કે ફોટા અને વીડિયોની આપ-લે કરવાથી વિશેષ આગળ નથી વધતા. પરંતુ આ લેખકના મત મુજબ ‘અભિદૃષ્ટિ’ના વાચકો અને પ્રાધ્યાપકો તરીકે આપણો સંબંધ ફેઈસબૂકના શૈક્ષણિક અને જ્ઞાનવર્ધક ઉપયોગ સાથે વધારે હોવો જોઈએ.

સામાન્ય રીતે આપણે કોઈ પણ માહિતી જોઈતી હોય તો તેનો સૌથી દેખીતો અને સરળ રાજમાર્ગ તે ગૂગલ છે. સંશોધનોને લાગેવળગે ત્યાં સુધી તો ગૂગલ એક એવી ચાવી છે કે જે જ્ઞાન અને માહિતીના પટારાના ભલભલા મજબૂત તાળા ખોલી નાખે છે. એક સર્ચ એન્જિન તરીકે ગૂગલની તોલે બીજુ કોઈ આવી શકે તેમ નથી એટલે ક્લાસ રૂમ વ્યાખ્યાન માટે સુસજ્જ થવા માટે કે પછી કોઈ સંશોધન પેપર તૈયાર કરવા, એમ.ફિલ. કે પીએચ.ડી. માટેની થિસિસ તૈયાર કરવા સૌ ગૂગલને શરણે પહોચી જાય છે. પણ તમને એ ખબર છે કે જ્ઞાનપ્રાપ્તિના અન્ય વૈકલ્પિક માર્ગો પણ નેટ ઉપર ઉપલબ્ધ છે? તમને એ પણ ખબર છે કે ફેઈસબુક પણ તમારી શૈક્ષણિક સજ્જતાને વધારવામા મહત્ત્વનો ફાળો આપી શકે તેમ છે ? જો તમને આ વાતની ખબર ના હોય તો (અને ખબર હોય તો પણ) આ લેખ તમારા માટે છે.

તો ચાલો હવે એક શૈક્ષણિક દૃષ્ટિકોણથી ફેઈસબૂક વિષે વાત કરીએ.

Graph Search :  ફેઈસબૂકની શરૂઆતમાં તેને માટે સર્ચ તે અગત્યનો વિષય ન હતો. પણ સતત કંઈ નવું કરી બતાવવામાં અને ઇન્ટરનેટ ઉપરની ગળાકાપ સ્પર્ધામાં ટકી રહેવા માટે ઈ.સ. ૨૦૧૩ના માર્ચ મહિનામાં ફેઈસબૂકે ગ્રાફ સર્ચની વિભાવના અમલમાં મૂકી અને તેની સાથે જ ઇન્ટરનેટ સર્ચ પ્રવૃત્તિના નવા કમાડ ખૂલી ગયા.

તો શુ છે આ ગ્રાફ સર્ચ ?

આ બાબત સમજવા માટે થોડા પાછળ જઈને આપણે સૌ પ્રથમ ગૂગલ સર્ચની વાત કરવી પડશે. તમે જાણો છો કે ઇન્ટરનેટ ઉપર સર્ચ કરવા માટે હાલમાં ગૂગલ સર્ચ એન્જિન તે સૌથી વધુ પાવર ફૂલ, પ્રચલિત અને લોકપ્રિય સાધન છે. કશું પણ સર્ચ કરવા માટે તેના સર્ચ બોક્સમાં જરૂરી શબ્દો ટાઈપ કરવાથી ગૂગલ તેની સાથે સંકળાયેલ વેબલિંક તરફ દોરી જાય છે. જેમાંથી તમે ક્રમશઃ આગળ વધતા વધતા સંતોષકારક જવાબ સુધી પહોંચી શકો છો. અહીં તમે સર્ચ બોક્સમાં જે શબ્દો ટાઈપ કરો તેને “key words” કહેવાય છે. આનાથી વિરુદ્ધ ફેઈસબૂકના ફ્રન્ટ પેઈજ ઉપરના મથાળે રહેલા સર્ચ બોક્સમાં તમે સીધો, રોજિંદી વાતચીતની ભાષા(natural language)માં પુછાય તે રીતે પ્રશ્ન પૂછી શકો છો. જેમ કે

• Which is the best Chinese restaurant in Ahmedabad.

• Who are the clinical psychologists in Surat.

• People for and against English medium in Gujarat.

• Journalists who live in Ahmedabad.

આ પ્રકારના પ્રશ્નો ટાઈપ કરતાની સાથે જ જે લોકો કોઈને કોઈ રીતે જે તે બાબત સાથે સીધી કે આડકતરી રીતે સંકળાયેલા હોય કે ફેઈસબૂક ઉપર આ અંગેનાં પોતાનાં મંતવ્યો રજૂ કર્યા હોય કે આવી કોઈ ચર્ચામાં ભાગ લીધો હોય, ફોટા કે વીડિયો મૂકી હોય તે તમામનાં નામ અને પોસ્ટિંગ પડદા ઉપર ઝબકવા માડે છે. ઘણી વાર આવી માહિતી અત્યંત ઉપયોગી પુરવાર થઈ શકે છે. જેમ કે જો તમે જર્નાલિઝમના વિદ્યાર્થી, પ્રાધ્યાપક કે સંશોધક હો અને તમારે અમદાવાદમાં રહેતા પત્રકારો વિષે કે તેમનાં લખાણો વિષે માહિતી જોઈતી હોય તો ફેઈસબૂકની ગ્રાફ સર્ચ તમારે માટે હાથવગું સાધન પુરવાર થઈ શકે છે.

ફેઈસબૂક ગ્રાફિક સર્ચમાં પૂછાતા સવાલોના જવાબો કેવી રીતે શોધી કાઢે છે તે જાણવું પણ રસપ્રદ છે. જ્યારે તમે સૌ પ્રથમ વાર ફેઈસબૂકમાં સાઈનઅપ કરીને તેના સભ્ય બનો છો ત્યારે ફેઈસબૂકના ફોર્મમાં તમારે તમારા વિષેની વિગતવાર માહિતી પૂરી પાડવાની રહે છે. જેમાં તમારું નામ, ઉંમર, જન્મતારીખ, જાતિ એટલે કે gender, તમે કયા ગામના રાજ્યના અને કયા દેશના છો અને હાલમાં ક્યાં રહો છો, તમે અભ્યાસ કર્યો હોય તે શાળા, કોલેજ, યુનિવર્સિટી, તમારો વ્યવસાય, તમારા શોખના વિષયો, તમારી વાંચન કે અન્ય મનોરંજન પ્રવૃત્તિઓ, તમારો રાજકીય, ધાર્મિક, સૈદ્ધાંતિક કે આધ્યાત્મિક અભિગમ, આવી ઘણી બધી માહિતી તમારે આપવાની હોય છે. આ માહિતીને આધારે ફેઈસબૂકના ડેટાબેઈઝમાં તમારું એક પ્રોફાઈલ તૈયાર થાય છે. ફેઈસબૂકની પરિભાષામાં “ગ્રાફ” એટલે આ ડેટાબેઈઝ. યાદ રાખો, આ વાત માત્ર આટલેથી જ અટકતી નથી. તમારા પ્રોફાઈલમાં વિગતો ઉમેરવાનુ બીજુ સ્રોત છે તમારું ફેઈસબૂક કમ્યુિનકેશન. એક વાર ફેઈસબૂકના મેદાનમાં આવ્યા પછી તમે સતત નવા નવા મિત્રો બનાવતા જાવ છો અને તેમની સાથેના વ્યવહારમાં તમારી Likes દર્શાવો છો, Comments કરો છો, અભિપ્રાયો વ્યક્ત કરો છો, ગમા અણગમા પ્રદર્શિત કરો છો. તમારા કુટુંબીજનો, સગાંવહાલાં, મિત્રો, ગમતા નેતા-અભિનેતાની તસવીરો કે વીડિયો પોસ્ટ કરો છો. પ્રવાસોની વિગતો આપીને તમારા ફેમિલી સાથે કે મિત્રો સાથેના ફોટાઓ શેર કરો છો. તમારી ગમતી શેરો શાયરીઓ રમતી મૂકો છો. આ બધુ તમે શોખથી કે ગમ્મત ખાતર ફેઈસબૂક ઉપર મૂક્યે જતા હો છો અને તેનો સૌથી વધુ ફાયદો તો ફેઈસબૂકને જ મળે છે. ફેઈસબૂક આ બધી બાબતોને પોતાના ડેટાબેઈઝમાં અપડેટ કરતું રહે છે અને તમારા પ્રોફાઈલને સમૃદ્ધ બનાવતું જાય છે. યાદ રાખો કે તમારી અમુક બાબતો તમે ફેઈસબૂક સાઈનઅપ કરતી વખતે જાહેર ન કરી હોય તેમ છતાં તમારા અન્ય લોકો સાથેના વિનિમયને આધારે ફેઈસબૂકની બાજનજર તેને પકડી લે છે અને તમારા પ્રોફાઈલમાં સમાવિષ્ટ કરી નાખે છે.      

આવા તો કરોડો પ્રોફાઈલસ ફેઈસબૂકના ડેટાબેઈઝમાં સંગ્રહાયેલા પડ્યા છે. આ ડેટાબેઈઝ તે ફેઈસબૂકનું મૂળભૂત પ્લેટફોર્મ છે. હવે તમે જ્યારે ફેઈસબૂકને કોઈક માહિતી પૂછો છો ત્યારે તમારા સવાલના સંદર્ભમાં આ ડેટાબેઈઝમાં વિવિધ સંયોજનોને આધારે ખોળંખોળા કરીને ફેઈસબૂક ફટ્ટાક દઈને ક્ષણાર્ધમાં જરૂરી જવાબ સાથે હાજર થઈ જાય છે. દા.ત. તમે એવો પ્રશ્ન પૂછો કે “Who are ‘Mukesh’ fans in vadodara ?” તો જે ફેઈસબૂકના વડોદરાના મેમ્બર્સે પોતાના પ્રોફાઈલમા ‘મૂકેશ’ના ફેન તરીકે પોતાની ઓળખાણ આપી હોય તે તમામ માહિતી હાજર થઈ જાય છે. એટલું જ નહીં પણ વડોદરામાં મુકેશનાં ગીતોના જે પ્રોગ્રામ્સ થયા હોય અને ફોટા કે વીડિયો જો કોઈએ ફેઈસબૂક ઉપર અપલોડ કરી હોય તો તે પણ આવી જાય છે. ટૂંકમાં ‘મૂકેશ’ નામનો આખો અન્નકૂટ અહીં હાજર થઈ જાય છે. તમારી જરૂરિયાત અને મરજી મુજબની જે કોઈ વાનગી તમારે આરોગવી હોય તે આરોગો. જો કે અહીં એક વાત ખાસ યાદ રાખવા જેવી છે કે તમે સર્ચમાં માત્ર ‘મૂકેશ’ એટલું જ નામ લખો તો બને કે તે મૂકેશ શાહ, મૂકેશ પ્રજાપતિ, મૂકેશ દેસાઈ એવાં અનેક નામો સાથે હાજર થઈ જશે. ફેઈસબૂકને કેવી રીતે ખબર પડે કે તમે ફિલ્મી ગાયક મૂકેશની વાત કરી રહ્યા છો ? આખી વાતનો મતલબ એ કે સાચો જવાબ મેળવવા માટે તમને સાચો પ્રશ્ન પૂછતા પણ આવડવો જોઈએ. જો તમે એમ પૂછ્યું હોત કે  “Who are playback singer Mukesh fans in Vadodara ?” તો તમને સચોટ જવાબ મળત. તમારો સવાલ જેટલો pointed હોય તેટલો pointed જવાબ તમને મળે.

ગ્રાફ સર્ચ કેવી રીતે કામ કરે છે તેની વાત કર્યા પછી આ ટેકનિકનો આપણી શૈક્ષણિક સજ્જતા વધારવામાં, સંશોધનોમાં, પેપર્સ કે થિસિસ તૈયાર કરવામાં અને શિક્ષણ સમુદાય સાથે નવા સંપર્કો બનાવવામાં કેવી રીતે લાભ લઈ શકાય તે જોઈએ. ધારો કે તમે ગ્લોબલ વોર્મિંગની સાથે સંકળાયેલા વિદ્યાર્થી, શિક્ષક, કે સંશોધક હો અને તમે ફેઈસબૂકના સર્ચબોક્સમાં “global warming researches in India” તેવું ટાઈપ કરો એટલે આ બાબત સાથે સંકળાયેલ તમામ સંશોધકો, સરકારી અધિકારીઓ, પ્રાધ્યાપકો, એક્ટિવિસ્ટ અને તેમણે ગ્લોબલ વોર્મિંગ વિષે કરેલા પોસ્ટિન્ગ્સ, તેમની કોમેન્ટ્સ, તેમના અભિપ્રાયો, અનુભવો, તેમણે એટેન્ડ કરેલ કોન્ફરન્સ, વર્કશોપ્સ, સેમિનારો અને તેમા રજૂ કરેલા પેપર્સ વગેરેની માહિતી ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. વધુમાં તેમના પ્રોફાઈલમાં જઈને તેમનું ઈ-મેઈલ એડ્રેસ મેળવી અથવા તો તેમને Friends request મોકલીને તેમનો સીધો સંપર્ક કરી શકાય છે. ઘણી વાર તો કોઈક અંતરિયાળ ગામડામાં બેઠા બેઠા કોઈ સંશોધક એકલપંડે કોઈ સંશોધન કરી રહ્યા હોય તો તેની આપણને જાણ પણ હોતી નથી, પણ આવી જાણકારી ફેઈસબૂક તમને પલકભરમાં આપી શકે છે. આ લોકો  સાથે એક વાર સંપર્ક ઊભો કર્યા પછી તેમની સાથે સક્રિય વિનિમય કરીને એકબીજાના સંશોધનોને સમૃદ્ધ કરી શકો છો.

“ફેઈસબૂકનું અવનંવુ” તે લેખમાળાના આ પ્રથમ મણકામાં આ વખતે માત્ર આટલુ જ. હજી ફેઈસબૂકના પટારામાં બીજા અનેક રત્નો છુપાયેલા છે. વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષકો, સંશોધકો કે જ્ઞાનપ્રાપ્તિના સર્વ રાહગીરો માટે ફેઈસબૂકની અન્ય કઈ કઈ સેવાઓ ઉપલબ્ધ છે તેની રસપ્રદ વાતો હવે પછીના હપ્તાઓમાં કરીશું.

દરમ્યાનમાં માત્ર એક જ વિનંતી કે આ લેખ માત્ર વાંચીને સંતોષ મેળવવાને બદલે જાતે ફેઈસબૂક ઉપર જઈને તેના સર્ચ બોક્સમાં જાતજાતના સવાલો પૂછીને trial-error દ્વારા ગ્રાફ સર્ચ અંગે મહાવરો કરતા રહેશો તો તમારી એકેડેમિક સજ્જતા વધારવામાં ફેઈસબૂક કેટલું ઉપયોગી સાધન બની શકે છે તેનો વાસ્તવિક ખ્યાલ આવી શકશે.

Best wishes for the productive graph search.          

e.mail : ybhatt@yahoo.com

ટોરેન્ટો, કેનેડા

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”, અૉગસ્ટ 2015, પૃ. 11-13