courtesy : "The Asian Age", 30 January 2017

બ્રિટિશ રાજના શાસનમાંથી મુક્તિ મેળવ્યાને સાત સાત દાયકાના વહાણાં વાશે. અરે, પ્રજાસત્તાક બંધારણનેય 68મું વર્ષ બેઠું. તે સમયની સાક્ષી પૂરનારાં પણ જવલ્લે જ બચ્યાં છે એટલે જાણે એ પ્રકરણ કોઈ દૂરના ઇતિહાસનું હોય તેવું આજની પેઢીને લાગતું હશે. ભારતમાં અને વિદેશ વસતા ભારતીયો, આ વર્ષે આઝાદીનો જશમ અનોખી રીતે ઉજવશે. એ ઉત્સવમાં ભારતની વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધિઓ, આર્થિક વિકાસ અને આધુનિક ટેક્નોલોજી ક્ષેત્રે ભરેલ હરણફાળનો બૂંગિયો જોર જોરથી ફૂંકાશે. આ સમય દરમ્યાન થયેલ પ્રગતિનાં એંધાણ સમગ્ર દેશમાં અનેક ઠેકઠેકાણે જોવા મળશે જેને માટે ગૌરવ થાય જ.

દેશને ગુલામીમાંથી છોડાવવાનું એક કારણ હતું લોકતંત્રની સ્થાપના કરીને પોતાના જીવનની દોર લોકના હાથમાં મુકવી. સવાલ થાય કે શું આપણે એ હેતુ સિદ્ધ કરી શક્યા છીએ ખરા? આજે ખરી સત્તા લોકોના હાથમાં છે કે સ્વાર્થપટુ રાજકારણીઓના? ગાંધીજીએ કહેલું: “સ્વરાજ એટલે સરકારના અંકુશમાંથી મુક્ત થવાનો સતત પ્રયાસ, પછી ભલે તે સરકાર પરદેશી હોય કે દેશની. જો લોકો જીવનની દરેક વિગતના નિયમન માટે સરકાર તરફ જોશે તો તે સ્વરાજમાં ઝાઝો સાર નહીં હોય.” આજની પ્રજા સરકારની સતત મહેરબાની કે અવકૃપાનો ભોગ બનતી દેખાય ત્યારે આપણને મળેલ ‘સ્વરાજ’ અસાર છે એવો વિચાર આવે.

વિદેશી શાસન દરમ્યાન ભારતની સંપત્તિ વિદેશ ઢસડી જવામાં આવી, નાના ઉદ્યોગ ધંધાઓ પડી ભાંગ્યા અને ગરીબીની નાગચૂડમાં પ્રજા દળાઈ પીસાઈને પાયમાલ થઇ ગઈ માટે એક એવું અર્થતંત્ર રચવાનાં સોણલાં હતાં જેમાં દરેક નાગરિકને સમાન હિસ્સો મળે. બ્રિટિશ અને ભારત સ્થિત બ્રિટિશ સરકારી અધિકારીઓની આવકની સરખામણી કરીએ તો જણાશે કે 1930માં ભારતના વાઇસરોયને માસિક રૂ. 21,000+ભથ્થાં+અન્ય લાભો મળતા. તે વખતે ઈંગ્લેન્ડના વડાપ્રધાનને વાર્ષિક 500 પાઉન્ડ (રૂ. 5,400+ભથ્થાં) મળતા. વાઇસરોયને ઈંગ્લેન્ડના વડાપ્રધાન કરતાં વધુ મહેનતાણું ભારતની પ્રજાના ભોગે અપાતું હતું અને આપણે તે અટકાવવું હતું. તે સમયે ભારતના નાગરિકની સરેરાશ દૈનિક આવક બે આનાથી ઓછી હતી ત્યારે વાઇસરોયને દૈનિક રૂ. 700 મળતા. એની સરખામણીમાં ઈંગ્લેન્ડના વતનીની દૈનિક આવક રૂપિયા બે હતી જયારે ત્યાંના વડાપ્રધાનને રોજના રૂ.180નો પગાર હતો. વાઈસરોય એક હિન્દીની સરેરાશ કમાણીથી 5,000 ગણી કમાણી કરે અને ઇંગ્લેન્ડનો વડોપ્રધાન તેના નાગરિકથી માત્ર 90 ગણી કમાણી કરે. આમ બ્રિટનના સત્તાધારીઓ તેની આમ જનતા કરતાં જેટલું વધુ કમાતા તેના કરતાં અનેક ગણો આવકનો ગાળો બ્રિટિશ અધિકારીઓ અને ભારતની જનતા વચ્ચે હતો જે અન્યાયી હતો. આવું નિર્દયી શોષણ અટકાવવા આઝાદી સિવાય કોઈ માર્ગ નહોતો. તો શું આપણે સ્વતંત્રતા મળ્યા બાદ ગરીબ-તવંગર વચ્ચેની ખાઇ પૂરી શક્યાં છીએ ને? એ ચકાસવું હોય તો ઉપલા આંકડાની સામે આજના ભારતના ઉચ્ચ પદાધિકારીઓ અને અંબાણી કે અદાણી જેવા ઉદ્યોગ સમ્રાટોની આવકના આંકડા મુકીએ. નિરાશા થશે.

સ્વતંત્ર ભારતનું વહાણું વાયું તે ટાણે જ ભારતના તમામ નાગરિકોને મૂળભૂત અધિકારો એનાયત થયા. જેમ આપણને કાયદાકીય ન્યાય મેળવવાનો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે તેમ જ સામાજિક ન્યાય મેળવવાનો પણ મૂળભૂત અધિકાર છે. “યંગ ઇન્ડિયા”ના 22-10-1925ના લખાણમાં ગાંધીજીએ સાત સામાજિક ગુનાઓ(પાપ)ની વાત કરેલી; અને એ છે:

• સિદ્ધાંતવિહીન રાજકારણ

• પરિશ્રમવિહીન ધનોપાર્જન

• વિવેકવિહીન સુખ

• ચરિત્રવિહીન શિક્ષણ

• સદાચારવિહીન વ્યાપાર

• સંવેદનાવિહીન વિજ્ઞાન

• વૈરાગ્યવિહીન ઉપાસના

આ સાતેય ગુનાઓને એક પછી એક તપાસતાં સ્પષ્ટ થશે કે સાત દાયકાની મજલ દરમ્યાન ભારત એવાં પાપ કર્મ આચરવામાં પાછી પાની નથી ભરી શક્યું. જુઓને, કહેવાતા લોકશાહી શાસનમાં કયા સિદ્ધાંતો અનુસરવામાં આવે છે? જે આર્થિક વિકાસનો ઢંઢેરો પીટવામાં આવે છે એ પરિશ્રમ આધારિત લક્ષ્મી મેળવવાની વાત કરે છે કે માનવીની જીવન જરૂરિયાતથી વેગળી એવી વસ્તુઓના ઢગલાબંધ ઉત્પાદનથી મળતાં નાણાંનું ગાણું ગાય છે? આજના ભારતનો માત્ર યુવા વર્ગ જ નહીં, પણ દરેક ઉંમરના લોકો જાણે ભૌતિક સુખ-સગવડનાં સાધનો મેળવવાં નીતિમત્તાને નેવે મૂકીને સાધનશુદ્ધિનું વિવેકભાન ગુમાવી ‘સુખ’ની શોધમાં ગેરરીતિઓ આચરતા થયા છે. શિક્ષણ પણ એવું અપાય છે જેનાથી આવનારી પેઢીનું ચારિત્ર્ય ઘડતર ન થાય, પછી વ્યાપાર-ઉદ્યોગમાં સદાચારને ક્યાંથી સ્થાન રહે? વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજીમાં દુનિયાની સાથે રહેવા માટે જે ગતિથી ફાળ ભરીએ છીએ તેમાં ક્યાંક માનવ હિત પ્રત્યેની સંવેદના ગુમ થતી દેખાય છે. એક તરફથી ગામેગામ નવાં નવાં આધુનિક ઉપકરણો વાપરતાં લોકો જોવા મળે છે તો બીજી તરફ ધર્માન્ધ અને ક્રિયાકાંડમાં ગળાડૂબ સમૂહ વૈરાગ્યને સ્થાને ઉપભોગની ઉપાસના કરતો સાક્ષાત થાય છે. હવે જે દેશમાં આવા અને બીજા અનેક સામાજિક પાપ કર્મ આચરવામાં આવતા હોય ત્યાં સામાજિક ન્યાયની શી અપેક્ષા રહે? અને તેને પગલે આવનાર આર્થિક, ધાર્મિક અને અન્ય તમામ પ્રકારની સમાનતાઓ કેવી રીતે ઢૂંકડી પણ આવે?

ભારત આઝાદ થયું એ સમયે તેના 40 કરોડ લોકોને પણ પેટ પૂરતું અનાજ આપી શકે તેવી સ્થિતિમાં નહોતું. ભલું થજો ભૂદાન જેવી ચળવળનું અને હરિયાળી ક્રાંતિનું કે થોડાં જ વર્ષોમાં વિદેશથી અનાજ આયાત કરનાર દેશ વિદેશમાં અનાજ અને બીજી જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓ નિકાસ કરતુ થઇ ગયું. પણ છેલ્લા બે-ત્રણ દાયકાથી પ્રગતિનું સુકાન એવી દિશામાં વળ્યું છે કે આજે  જગતના તાત સમા ખેડૂતોને ઓછી આવક થાય અને શસ્ત્રો બનાવનારને વધુ પગાર મળે છે. ખેડૂત જગતને પોષે છતાં તે આત્મહત્યા કરવા પ્રેરાય કેમ કે તે દેવામાં ડૂબેલો છે. જ્યારે શસ્ત્રો બનાવનાર અને વાપરનાર બીજાનો જાન લે કે જેને તે જાણતો નથી, છતાં તેને વીર ચક્ર એનાયત થાય! વિચારીએ, ખેડૂત કેમ દેવાદાર બને? દેવાદાર તો આપણે સહુ તેના છીએ. આપણને અનાજ, કાપડ, ફળફળાદિ આપીને જીવાડે છે કોણ? ખેડૂતો અન્ય સહુની જેમ હડતાલ પર ઉતરી જાય, તેમને યોગ્ય વળતર અને ખેતી માટે પાણી, ખાતર વગેરેની સુવિધા ન મળે ત્યાં સુધી કામ કરવાનું બંધ કરે તો તમામે તમામ પ્રજા કટોરો લઇ અન્નની ભીખ માગવા તેમની પાસે જશે. ઉદ્યોગ અને ખેતીને બારમો ચંદ્રમા કેમ? ખેતી પોતે જ એક ઉત્તમોત્તમ ઉદ્યોગ છે જેની ઉપર બીજા અનેક ઉદ્યોગો નભે છે. આ નક્કર હકીકત ન સમજનાર સત્તાધારીઓ અને વેપારીઓને કોણ સમજાવશે કે આઝાદી બાદ સુખેથી બે ટંક ભોજન મેળવવા હજુ મોટી સંખ્યા તરફડે છે.

કોઈ પણ પ્રકારના અન્યાય અને અસમાનતાનો ભોગ બનેલ પ્રજા હિંસક બને, આતંક ફેલાય અને સરવાળે પ્રગતિ રૂંધાય એ હકીકતનો જાત અનુભવ ભારતને થયો જ છે, છતાં બે કોમ, જ્ઞાતિ, પ્રાંત કે બે દેશો વચ્ચે એખલાસ વધે અને સુમેળ સધાય તે માટે તમામ માનવ તેમ જ આર્થિક મૂડી રોકવાને બદલે સંરક્ષણમાં વધુ નાણું ફાળવવા લાગ્યા છીએ. આ સમજવું મુશ્કેલ છે કે એક વ્યક્તિ અંગત વેરભાવ કે ઝઘડાને કારણે બીજાનો જાન લે તો તે ખૂન કહેવાય જેને માટે તેને આજીવન કેદની અથવા મૃત્યુદંડની સજા થાય. એ જ કારણસર જો કોઈ સમૂહ બીજા સમૂહ પ્રત્યે હિંસા આચરે તો તેને આતંક કહેવાય જેને માટે તે આખી કોમ કે તેના ધર્મને દોષિત ઠેરવી તેની નફરત કરી તેનું નિકંદન કાઢવામાં આવે છે. જ્યારે કેટલાક હિંસક માણસો કે આતંકી સમૂહ દ્વારા આચરાયેલ હિંસાત્મક હુમલાઓથી મહાત થયેલ સરકાર પોતાના પ્રજાજનોને થયેલ અન્યાયનું વેર લેવા અને હિંસા આચારનારને કાબૂમાં લાવવા કોઈ સરકાર એ આતંકવાદીઓ સામે સશસ્ત્ર હુમલો કરે તો તેને લડાઈ ગણવામાં આવે છે. ખરું જુઓ તો ત્રણેય સ્તર પર થતી હિંસા માત્ર વેર અને બદલાની ભાવનાથી જ પ્રેરિત હોય છે. વ્યક્તિ, સમૂહ અને સરકાર એમાંના કોઈની પાસે પોતાના ધ્યેયની પ્રાપ્તિ માટે હિંસક માર્ગ સિવાય બીજો કોઈ રસ્તો છે કે નહીં તે પણ તેઓ નથી જાણતા. સંઘર્ષના ઉકેલ તરીકે સત્યાગ્રહનો વિકલ્પ તેમની પાસે નથી. End jusifies means એમ માનનારા પશ્ચિમી રાજકારણીઓ સાધન શુદ્ધિમાં નથી માનતા. લડાઈની ગેરહાજરી=શાંતિ નહીં. સત્ય+અહિંસા=શાંતિ એ સમજવું અને હિંસા કરનારને ને સમજાવવું અત્યંત જરૂરી લાગે છે આઝાદી મળ્યા બાદ ભારત વધુને વધુ હિંસક માર્ગે દેશની આંતરિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય શાંતિ જાળવવા કટિબદ્ધ છે, જેમાં પ્રજાનું હિત નજરઅંદાજ કરવામાં આવે છે. તો પ્રશ્ન જરૂર થાય કે સ્વતંત્રતા દેશના સામાન્ય જનને સલામતી અને રક્ષા બક્ષવાને બદલે સંઘર્ષોનાં ભય નીચે જીવતા કેમ કરી મૂકે છે?

ભારતને પ્રજાસત્તાક સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર તરીકે શ્વાસ લીધાને ને 67 વર્ષ પૂરાં થયાં. 26મી જાન્યુઆરીને દિવસે ‘વંદે માતરમ્‌’ ઠેર ઠેર ગવાયું. શું અલગ અલગ જ્ઞાતિ અને કોમ વચ્ચે ખરેખર ભ્રાતૃભાવ છે? એ માટે ઘણું કામ કરવાનું બાકી છે. અાચાર્ય વિનોબા ભાવેએ કહેલું, “ઋષિ બંકીમે એક મંત્ર અાપ્યો − વંદે માતરમ્, જે પૂરા ભારતમાં ફેલાઈ ગયો. અાજે પણ તે મંત્ર સાંભળવા મળે છે. ગુરુદેવ કહેતા હતા, તમે ‘વંદે માતરમ્’ બોલો છો, પરંતુ ‘વંદે ભ્રાતરમ્’ નથી બોલતા. એટલે કે એમનો કહેવાનો મતલબ એ હતો કે આપસમાં લડતા ઝઘડતા રહો છો અને માતાને વંદન કરો છો ! શું કોઈ માતા એ પસંદ કરશે કે પોતાનાં સંતાનો અાપસમાં ઝઘડતાં રહે અને તેનું નામ પણ લેતાં રહે ? ‘જય જગત’માં વંદે ભ્રાતરમ્ અને વંદે માતરમ્ બંનેનો ભાવ અાવી જાય છે.” થયું છે એવું કે આજે જનતાની માતપિતા ગણાય તેવી સરકાર જ તેનાં સંતાન સમાં નાગરિકો અંદર અંદર ઝઘડતાં રહે તેવી નીતિ અમલમાં મૂકે છે. આનાથી વધુ કરુણતા કઈ?

જેમ જેમ સમય વીતતો જાય છે, તેમ તેમ એવો અહેસાસ થાય છે કે આઝાદી મેળવવા માટે જાન ફના કરનારાઓનાં દિલમાં જે ધ્યેય હતું તે હજુ સાર્થક નથી થયું. એ માટે આપણે ગાંધી ચિંધ્યા માર્ગે ચાલવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ નથી. કોઈ કહેશે, ગાંધી હવે આજે પ્રસ્તુત ક્યાંથી રહે? તો શા માટે એમને જ તારણહાર ગણવા? તો જુઓ, એક વાત સમજી લઈએ કે ગાંધી ન તો રાજકારણી હતા, ન તો અર્થકારણી હતા. હતા એ સામાન્ય માનવ સમજથી ઈશ્વરને શોધવા નીકળેલ સત્યના પ્રવાસી. આથી તેમની વાત સમજવી સહેલી છે અને આચરવા માટે મનોબળ સિવાય કશાની જરૂર પણ નથી. તેમણે કહેલું, “આપણે જો ઈશ્વરને સત્યમાં અને માનવમાં ભાળીએ તો પ્રચલિત બધા ક્રિયાકાંડ, રીત રિવાજો અને અંધશ્રદ્ધાથી દોરવાઈને થતાંપૂજા-અર્ચના અને ભોગ એ બધું બંધ થઇ જાય. તેમ થવાથી ખોટા ખર્ચ બંધ થઇ જાય, પુરોહિતો દ્વરા થતું શોષણ ગાયબ થઇ જાય અને ત્યારે જ આપણને સાચો ઈશ્વર અને ધર્મ મળે. ઈશ્વર છે એમ ન માનનાર પણ સત્ય જ ઈશ્વર છે એમ માનવા તૈયાર થશે. માણસની માનસિકતા આમ બદલે એટલે ધર્મને નામે થતાં શોષણ, અત્યાચાર અને હિંસા આપોઆપ બંધ થાય. યુગે યુગે પ્રેમનો સંદેશ ઘણા મહાનુભાવોએ આપ્યો, પણ એથી બીજા સાથેનો વ્યવહાર કેવો  હોવો જોઈએ એ બહુ થોડાએ સમજાવ્યું અને તે પણ માત્ર વાણીથી. અન્ય પ્રત્યે માત્ર માનસિક દયા-કરુણા હોવી તે પૂરતું છે કે એનું દુ:ખ તે મારું દુ:ખ એમ અનુભવવું જરૂરી છે? દાદાભાઈ નવરોજજીએ ભારતીય પ્રજાની કંગાલિયતની વાત કરી જેનાથી ઘણાંનાં હૃદય દ્રવી ઊઠ્યાં, પણ એ કંગાલોની વચ્ચે જઈને તેમની જેમ જ અર્ધનગ્ન, અર્ધભૂખ્યા રહીને એમને અન્ન-વસ્ત્ર આપવાનું કામ એક જ માનવી – ગાંધીએ કર્યું. એ જ્યાં કોઈ દુઃખીને જુએ ત્યાં તરત કર્મ કરવા દોડે. માણસ માત્ર ઈશ્વરના સાક્ષાત્કાર માટે ઝંખે છે. પણ ઈશ્વરનો સાક્ષાત્કાર એટલે રૂપાળું, તેજસ્વી, તંદુરસ્ત, સુડોળ શરીર ધરાવનાર, મોંઘા વસ્ત્રોથી સુશોભિત પુરુષ બે ઘડી દર્શન દે અને પછી અદ્રશ્ય થઇ જાય તે? ઈશ્વરનો સાક્ષત્કાર તો હર પળે થાય છે જો જોતાં આવડે તો. એ હર આદમી-ઓરત-બાળકો-વૃદ્ધો, આજાર, બિમાર, ગરીબ-તવંગર અને ભલા-બુરા માનવીઓમાં વસેલો છે.”  

જો આઝાદીને સાર્થક કરવી હોય તો આવક અને સંપત્તિનું સમાન વિતરણ કેમ થાય, સામાજિક ગુનાઓ થતા કઈ રીતે નિવારી શકાય, જગતહિત અવિરોધી સમાજ રચના કેવી રીતે રચી શકાય અને આપસ આપસમાં મેલજોલ રહે તેવી માનસિકતા કેમ કેળવી શકાય, એવું દરેક જવાબદાર વ્યક્તિ વિચારે તો જ શક્ય બને. અને એ તો તો જ સંભવ બને જો દરેક નાગરિક સરકારના અંકુશમાંથી મુક્ત બને. નવી પેઢી પાસે આશા છે કે આ દિશામાં પોતે ડગ ભરશે અને બીજાને દોરશે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

રાષ્ટૃની ખુદની સાંકડી ને ઝનૂની વ્યાખ્યા સહિતના સવાલો વાંસોવાંસ ન જાગે તો, બને કે, મોડું પણ થઇ ગયું હોય

અડસઠમા પ્રજાસત્તાક દિવસની વળતી ઉષાએ (શુક્રવારે) બે અક્ષર પાડી રહ્યો છું ત્યારે ચિત્ત ચાર દાયકા પાછળ જવા કરે છે: 1977નો એ જાન્યુઆરી સ્તો હતો જ્યારે અમેરિકામાં કાર્ટરની પ્રમુખપોશી થઈ હતી, અને એના એકબે દિવસ આગમચ આપણે ત્યાં કટોકટી હળવી કરવા સાથે ચૂંટણી જાહેરાત થઈ હતી. વસ્તુત: 1976 ઊતરતે જ્યારે કાર્ટરની ફતેહ સાફ જણાઇ એ વખતે જ રાજકીય નિરીક્ષકો એક એવી સમજ પર ઠરવા લાગ્યા હતા કે આપણે ત્યાં કટોકટીરાજ સંકેલવાની દિશામાં દબાણ વધશે. તે વખતનાં આંતરરાષ્ટ્રીય બલાબલ અને કાર્ટરના ભાવવિશ્વની વિશેષ ચર્ચામાં નહીં જતાં આ ક્ષણે એટલું જ કહેવું બસ થશે કે ઇંદિરા ગાંધીની ખુદમુખત્યારીના વિલય અને કાર્ટરના ઉદયનો ચાળીસ વરસ પરનો જોગસંજોગ આજના નમો-ટ્રમ્પ માહોલમાં એક અજબ જેવી સહોપસ્થિતિ સરજે છે.

એક વિલક્ષણ વાત જો કે એ પણ છે કે ત્યારે અહીં ખુદમુખત્યારી સંકેલાવાનાં ઓસાણ હતાં જ્યારે અત્યારે એ ખુદમુખત્યારી તરેહના સંજોગો ટ્રમ્પની ફતેહ સાથે પોષણ અને પ્રતિપોષણનો સંબંધ ધરાવતા હોવાના સંકેતો સિસ્મોગ્રાફ પર ઝિલાઈ રહ્યા છે … સંકેતો જ કે, કમ્પનપૂર્વક સ્થિતિ પણ; કેમ કે નમો મંડળી ટ્રમ્પની ફતેહમાં પોતાનું વિચારધારાકીય — અને સવિશેષ તો નેતાકીય –અનુમોદન વાંચવામાં રાચી રહી છે. નમોએ રાષ્ટ્રવાદ અને રાષ્ટ્રભાવનાની એક સુલભ વ્યાખ્યા (હિંદુત્વ પરના વિકાસઢોળ વગેરેથી દામન બચાવવાની ગણતરીએ કે અન્યથા) આ ગાળામાં ચલાવી છે તે ‘નેશન ફર્સ્ટ’ છે. આ સૂત્ર સંક્ષિપ્ત એટલું જ સચોટ છે, અને પ્રથમ શ્રવણે ખેંચી પણ લે. માત્ર રાષ્ટ્રને નામે નાગરિક સ્વતંત્રતાના સંભવિત હ્રાસથી માંડીને રાષ્ટ્રની ખુદની સાંકડી ને ઝનૂની વ્યાખ્યા સહિતના સવાલો વાંસોવાંસ ન જાગે તો, બને કે, મોડું પણ થઇ ગયું હોય.

તમે જુઓ કે ટ્રમ્પનું પ્રથમ સત્તાવાર ભાષણ આ પળથી, અમેરિકા, પહેલું-પહેલું-ને-પહેલું એ જ મંત્ર(‘ફ્રોમ ધીસ મોમેન્ટ ઓન ઇટ ઇઝ ગોઈંગ ટુ બી અમેરિકા ફર્સ્ટ’)ની તરજ પર હતું. વસ્તુત: ‘નેશન ફર્સ્ટ’નું આ સૂત્ર કે મંત્ર પહેલપ્રથમ ઉછાળેલ તે અમેરિકા હવાઈ દળના આલા અધિકારી ચાર્લ્સ લિન્ડબર્ગે 1941માં. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં અમેરિકા કિનારો કરે એવી એ ફાસીવાદતરફી સજ્જનની મંછા હતી. સમજવાની વાત, જોડાજોડ, એ પણ છે કે ટ્રમ્પની એકંદર વિચારરૂખ પોતાને પ્રમુખપદથી પણ ઉપર મૂકવાની ધાટીએ છે. એટલે પૂર્વે કેનેડી-કાર્ટર-ક્લિન્ટન-ઓબામા પરિપાટીથી ઉફરાટે એ આખી લિબરલ અમેરિકી ધારાને અંગે તોડમરોડથી તહસનહસ કરવા ભણીની એમની ગતિમતિ છે.

આ લિબરલ ધારા તે શું — છેલ્લાં વરસોમાં જે કાર્યક્રમ ઓબામા કેર તરીકે જાણીતો થયો, કલ્યાણસંભાળનો, એનાથી માંડીને યુરોપી કુળમૂળના ગોરાઓ ઉપરાંતના સૌ અમેરિકાવાસીઓને અંગે સર્વસમાવેશી અભિગમથી પ્રેરિત પગલાં સહિતની શાસકીય નીતિ! ટ્રમ્પના ભાવવિશ્વમાં આ સૌને અંગે અેક અંતર, કંઇક આશંકા-અ‌વિશ્વાસ, કિંચિત્ નફરત છે અને અમેરિકા કેમ પાછું પડી ગયું એવી એમની શત્રુખોજનો ઉત્તર પણ તે એકંદરે આ બીજાઓમાં જુએ છે. અહીં નમો નીતિવ્યૂહ ઠીક ઠીક ચર્ચવાનો થયેલો છે. અરુણ શૌરીના ભરીબંદૂક શબ્દોમાં તેનું નિરૂપણ કરીએ તો એ ‘કોંગ્રેસ વત્તા ગાય’ની પરિપાટીએ ચાલે છે. (ગાય એ જે બધા બીજાઓ — ધ અધર — છે એમને જુદા પાડીને નિશાન બનાવવાનું પ્રતીક છે.) વીસમી સદી જો અમેરિકાની હતી તો  એકવીસમી સદી ભારતની એટલે કે હિંદુત્વની હોવાની છે એવું સંઘવર્તુળોમાંથી સંભળાતું હોય છે.

‘વિજીગીષુ વૃત્તિ’ અને ‘કૃણવન્તુ વિશ્વં આર્યં’નાં આ સૂત્રમંત્રએક બાજુએ, તો બીજી બાજુએ પી.ડી.પી. સાથે સમજૂતી એવા વાસ્તવિકતાના તકાજા પણ છે. પ્રજાસત્તાક દિવસના અરસામાં ભારત અને યુનાઇટેડ અરબ અમીરાત (યુ.એ.ઇ.) સાથે મળીને મજહબને નામે ચાલતા આતંકવાદ સામે એકત્ર હોવાનું કહે ત્યારે હિંદુત્વે ‘ધ અધર’ સબબ પુનર્વિચચાર કરવાનો રહે, એવું પણ બને. પણ આ સામસામા પ્રવાહો વચ્ચે હમણાં સુધી તો ગળથૂથીગત જે છે તે છે. ‘ધ અધર’માં યથા સમય સુધારાવધારા જરૂર થતા હોય છે — જેમ કે વિકાસવિરોધી, રાજદ્રોહી, રાષ્ટ્રવિરોધી. છત્તીસગઢમાં માનવહક કાર્યકર્તા બેલા ભાટિયા સાથેનો સત્તાવાર દુર્વ્યવહાર આનું તાજું ઉદાહરણ છે. જે હવા બની રહી છે એનું કમકમાટી ઉપજાવનારું દૃષ્ટાંત તો મુંબઇ હાઇકોર્ટના એ હજુ હમણેના મોહસીન શેખ હત્યા કેસનું છે, જેમાં ખૂનના આરોપીઓને જામીન આપતી વેળાએ કોર્ટે એ મતલબનું અવલોકન કર્યું છે કે ‘કેમ કે તે જુદા ધરમમજહબનો હતો એ બીના પ્રોવોકેટિવ હોઇ શકે છે.’ છત્તીસગઢના આદિવાસી વિસ્તારને ભૂખમરાથી બચાવવાનું શ્રેય જેમને નામે જમે બોલે છે તે વિનાયક સેનને પરબારા નક્સલવાદીઓ સાથે ભળેલા જાહેર કરીને પૂરી દેવામાં આવ્યા હતા અને સુપ્રીમ કોર્ટની દરમ્યાનગીરી પછી જ એમને જામીન મળી શક્યા એ જાણીતું છે.

ચાળીસ વરસ પરની કાર્ટર-મોરારજી સંક્રાન્તિ ટ્રમ્પ-નમો સંદર્ભમાં સંભારવા પાછળ એક ધક્કો એ વાતનો પણ છે કે આપણે ક્યાંથી ક્યાં આવી ગયા. સોવિયેત સામ્રાજ્યના વિઘટન પછીની એ ફુકુયામાની માંડળી સુપ્રતિષ્ઠ છે કે હવે વિશ્વ સમક્ષ એક જ રાહ છે — લિબરલ ડેમોક્રસી. ‘એન્ડ ઓફ હિસ્ટરી’ નામે જાણીતી આ થીસિસ એક અર્થમાં મુક્ત દુનિયા માટેની વધામણી લેખે પણ પોંખાઈ હતી અને સંકેલાતી વીસમી સદી ખરેખર અમેરિકાની સદી હતી એવી છાપ પણ એથી ઘુંટાઇ હતી. અલબત્ત, એ વખતે પણ ભલે કેવિયટનુમા તો કેવિયટનુમા અંદાજમાં બે અવલોકનો લાજિમ હતાં. એક તો, સોવિયેત સામ્યવાદનું પતન પોતે થઇને માર્કસવિચારને અપ્રસ્તુત બનાવી શકતું નથી. બીજું, લોકશાહીની વિકાસયાત્રામાં સત્યાગ્રહની ગાંધીકલમ એક રેડિકલ શક્યતા છે જેની હજી પાધરી કદરબૂજ નથી થઈ. ‘એન્ડ ઓફ હિસ્ટરી’ને આ બંને ધોરણે નવેસર વ્યાખ્યાયિત કરવાપણું હતું અને છે.

જ્યારે સોવિયેત અને અમેરિકી, વોર્સો ને નાટો છાવણીઓનો જમાનો હતો ત્યારે જવાહરલાલ નેહરુએ બિનજોડાણવાદની વિદેશનીતિ વાટે એક જુદો જ પથ પ્રશસ્ત કર્યો હતો. આજે એવી કોઈ ત્રીજા રસ્તાની ગુંજાશ આપણી પાસે છે કે કેમ તે જોવું રહે છે. હવે ફુકુયામા થીસિસ રશિયામાં પુટિનની ખુદમુખત્યારી લોકશાહીથી તેમ જ અમેરિકામાં ટ્રમ્પશાહીથી એક રીતે સવાલિયા દાયરામાં મુકાઇ છે. કોઇ પણ નવા ચૂંટાયેલા પ્રમુખે શપથના અરસામાં જોવા ન પડ્યા હોય એ હદના વિરોધદેખાવો ટ્રમ્પને ફાળે આવ્યા છે તેમાં વસ્તુત: આ સવાલિયા દાયરામાંથી સત્યખોજ ભણી જવાની કાલીઘેલી પણ ગુંજાશ છે. નમોવલણો પરત્વે વૈકલ્પિક/વિરોધ નિદર્શનોએ આપણે ત્યાં એવું કાઠું દેખીતું કાઢ્યું નથી. પણ વ્યક્તિગત મતને ધોરણે જેમ ટ્રમ્પ પાછળ છે તેમ ‘ફર્સ્ટ પાસ્ટ ધ પોસ્ટ’ની તરાહમાં નમો પણ કેવળ એકત્રીસ ટકે સત્તારૂઢ છે.

સ્વતંત્રતા સંગ્રામની પ્રણાલીમાં તેમ ગાંધીમાર્કસ ઉજાસમાં ચાર દાયકાને છેડે આટલું સામયિક સહચિંતન પ્રજાસૂય ચાલનાવશ, નાગરિક નિસબતથી.  

સૌજન્ય : ‘ટૃમ્પ-ધારા’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 28 જાન્યુઆરી 2017