તે સાંજે પીયૂષ પારાશર્યનો ફોન આવ્યો કે દક્ષાબહેન (દક્ષા પટણી) આપણી વચ્ચે નથી, કે થઈ આવેલું પહેલું સ્મરણ ૧૯૭૧-’૭૨ની મારી ભાવનગર મુલાકાત વખતના પહેલા પહેલા પરિચયનું હતું. આગલે દિવસે જયેન્દ્ર ત્રિવેદીની કૉલેજમાં તો વળતે દિવસે જ્યાં વિનોદ વ્યાસ અર્થશાસ્ત્ર શીખવતા હતા, એ કૉલેજમાં બોલવાનું થયેલું અને બાંગલાદેશ ઘટનાની પિછવાઈ પર (તેમ એના ઉજાસમાં) મેં મારા વિચારો રમતા મૂકેલા. બીજે દિવસે, હું ધારું છું, સ્ટાફ રૂમમાં ચા પીતે પીતે દક્ષાબહેનની ટિપ્પણી આવી પડી : કાલે તમે બોલ્યા એમાં ‘સમાચાર’ હતા, આજે બોલ્યા એમાં ‘વિચાર’ છે. જો કે હું દિલખુલાસ કહી શક્યો હોત કે આગલે દિવસે જે માંડણી કરી એમાંથી સ્તો વિચાર વાસ્તે ભોંય બની હતી, પણ નવોસવો પરિચય હતો જે!

આગળ ચાલતાં અંતરાલે અંતરાલે પણ તે  નિકટ જેવો થયો અને એ એક અચ્છા ગાંધીઅભ્યાસી તરીકે કોળ્યાં એનો આનંદ, કંઈક વિચારબાંધવી, મારો સ્થાયી ભાવ રહ્યો. એમના અભ્યાસની વિસ્તરતી ક્ષિતિજોની ભાળ, એમની પટેલસાહેબ (ચી.ના) સાથેની સ્વાધ્યાયબેઠકોમાંથી તેમ નારાયણભાઈ (નારાયણ દેસાઈ) સાથેના પ્રસંગોપાત સંપર્કોમાંથી મળતી રહેતી. નારાયણભાઈ બૃહદ્‌ ગાંધીચરિત્ર લખતા હતા ત્યારે ચાલુ લેખને સહવિચારની ભૂમિકાએ એમને વેડછીમાં દિવસો ગાળવા બરક્યાં, એ દક્ષાબહેનને જીવનકાળમાં મળેલાં મોટાં માન પૈકી અગ્રક્રમે હશે તેમ પાછળ જોતાં કહેવાનું મન થાય છે.

નારાયણભાઈએ આ સ્વાધ્યાયસોબત દરમિયાન દક્ષાબહેનને soulmate તરીકે ઓળખ્યાં ને પોંખ્યાં, એથી મોટું પ્રમાણપત્ર મારે મન બીજું નથી. એમ તો વિશ્વકોશ વ્યાખ્યાનમાં દક્ષાબહેને કર્યું હતું એવું નારાયણભાઈનું બીજું મૂલ્યાંકન પણ આ ક્ષણે મારી સ્મૃતિમાં નથી. (નારાયણભાઈ અને દક્ષાબહેનની ગાંધીપર્યેષણાથી અલગ રીતે ચી.ના. પટેલે એરિક્સન પરની શકવર્તી ટિપ્પણી સાથે ગાંધીના નવેસર અભ્યાસની જે દિશા ખોલી એના પરનું કામ તો ઠીક, ધોરણસરની કદરબૂજ પણ – હવે જયન્ત કોઠારી વગરના દિવસોમાં અને તે પણ ચી.ના શતાબ્દીવર્ષમાં – રાહ જુએ છે એ અળગતની વાત છે.)

દરમ્યાન, દક્ષાબહેનને વિદાયવંદના સાથે વાચક મિત્રોને એટલી એક જાણ કે એમને વિશે વિગતે પણ મુખતેસર અંજલિનોંધ મારી જાહેર રોકાણસરની પહેલી પહેલી ભાવનગર મુલાકાતોના અને એ રીતે એક અર્થમાં દક્ષાબહેન સાથેના પરિચયના પણ સંપર્કસૂત્ર શા મિત્ર અજય પાઠક લખશે. 

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2019; પૃ. 15

મહાન વાર્તાકાર મન્ટો (૧૧ મે ૧૯૧૨ • ૧૮ જાન્યુઆરી, ૧૯૫૫) એક ફિલ્મ-પત્રકાર પણ હતા. તેઓ વર્ષ ૧૯૩૬માં ‘મુસવ્વર’નામની એક ફિલ્મ-પત્રિકામાં કામ કરવા માટે સૌપ્રથમ વખત બૉમ્બે આવ્યા હતા. ત્યાર બાદ મન્ટોએ ફિલ્મ ઇન્ડિયા મૅગેઝિનના માલિક અને તે સમયના પ્રખ્યાત ફિલ્મ-પત્રકાર બાબુરાવ પટેલ માટે પણ કામ કર્યું. મન્ટોએ ચાર-પાંચ વર્ષો સુધી ફિલ્મો પર લખ્યું અને ત્યાર બાદ તેઓ પોતે ફિલ્મો લખવા લાગ્યા. જેના કારણે અગાઉથી જ એક વાર્તાકાર તરીકે પ્રખ્યાત મન્ટો બાદમાં બૉમ્બે ફિલ્મઇન્ડસ્ટ્રીમાં એક સ્ક્રીન-પ્લે રાઇટર તરીકે પણ જાણીતા થયા. ૧૨ વર્ષ બૉમ્બેમાં પસાર કરનાર મન્ટોને આ શહેર પ્રત્યે એટલો પ્રેમ હતો કે તેઓ પોતાની જાતને ‘હાલતું-ચાલતું બૉમ્બે’ કહીને સંબોધતા હતા અને એવું કહેવાય છે કે જ્યારે મન્ટો તેમના જીવનના અંતિમ દિવસો દરમિયાન લાહોરમાં હતા, ત્યારે પણ બૉમ્બે શહેરને યાદ કર્યા કરતા હતા.

વિભાજન બાદ બૉમ્બે છોડીને લાહોર જઈને વસેલા મન્ટોએ તેમના જીવનનો સૌથી કપરો સમય તે નવા દેશમાં પસાર કર્યો હતો અને તેમનું સૌથી સર્વાંગપૂર્ણ કાર્ય પણ તે સાત વર્ષો (૧૯૪૮-૧૯૫૪) દરમિયાનનું જ માનવામાં આવે છે. આ દરમિયાન મન્ટોએ આર્થિક તંગી દૂર કરવા માટે ફિલ્મ-પત્રકાર તરીકે ફરી વખત લખવાનું શરૂ કર્યું અને વર્ષ ૧૯૪૦ના દાયકાની જે બૉમ્બે ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીને તેઓ ખૂબ પાછળ છોડીને આવ્યા હતા, તેની વાતો અખબાર-મૅગેઝિનમાં લખવા લાગ્યા. આ તેમના અંગત અનુભવો હતા, પણ તેઓ એક પત્રકારની નજરે આ અનુભવો લખતા હતા અને પોતાની નીડર લેખનશૈલીને કારણે પણ મન્ટોને ઘણા લોકોની નારાજગીનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. ‘સ્ટાર્સ ફ્રૉમ ધ અનધર સ્કાય’ નામે મન્ટોના લેખોનો ઉર્દૂમાંથી અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કરનાર ખાલિદ હસન લખે છે કે એક તરફ બૉમ્બે ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં મન્ટોની ભારે માંગ હતી, તેમની પટકથાઓ પરથી ફિલ્મો બની રહી હતી, સાથે તેઓ ફિલ્મોમાં અભિનય પણ કરી રહ્યા હતા, અને મોટા સ્ટાર્સ સાથે તેમના અંગત સંબંધો હતા. પણ જ્યારે મન્ટો પાકિસ્તાન પહોંચ્યા ત્યારે લાહોર ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં તેઓને કોઈ કામ મળી રહ્યું નહોતું.

મન્ટોએ એક ફિલ્મની કથા-પટકથા લખી, પણ તે ફિલ્મ બૉક્સઑફિસ પર ભારે ફ્‌લૉપ સાબિત થઈ, મન્ટોની વાર્તાઓથી હતાશ સરકારી લોકોએ તેમના રેડિયોલેખનને પણ બંધ કરાવી દીધું અને ત્યારે ‘ઠંડા ગોશ્ત’ નામની તેમની વાર્તા પર કોર્ટકેસ પણ ચાલી રહ્યો હતો. મન્ટો આર્થિક તંગીનો સામનો કરી રહ્યા હતા અને શરાબના પણ આદી થઈ ગયા હતા, તેઓ પૈસા કમાવવાના હેતુથી ક્યારેક ક્યારેક સીધા અખબાર અથવા તો ફિલ્મ-મેગેઝિનની ઑફિસમાં પહોંચી જતા હતા. ત્યાં જઈને તેઓ એક કાગળ માંગતા અને પછી ઑફિસના કોઈ એક ખૂણામાં બેસીને એક-બે કલાકના સમયમાં એક ‘પીસ’ તૈયાર કરી નાખતા હતા. આ લેખનું વેતન પણ મન્ટો તે સમયે જ મેળવીને સીધા ઘોડાગાડીમાં બેસીને ઘરે પરત ફરતા હતા. આ પ્રકારના જ કોઈ એક લેખમાં મન્ટોએ તેમની અશોકકુમાર સાથેની મિત્રતા વિશે વિસ્તારમાં લખ્યું હતું, જેમાં અશોકકુમાર (દાદામુનિ) સ્ત્રીઓ માટે શું વિચારતા હતા, તે પ્રકારની અનેક ઘટનાઓનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. અશોકકુમાર માટે હિટ ફિલ્મ Eight Days (૧૯૪૬) લખ્યા બાદ મન્ટોએ તેમના માટે જ એક અન્ય ફિલ્મ લખવાનું શરૂ કર્યું હતું કે જેમાં અશોકકુમાર અભિનય કરવાની સાથે ફિલ્મનું નિર્માણ પણ કરવાના હતા. સાથે જ તેમણે એવો પણ નિર્ણય લીધો કે પોતાના માર્ગદર્શક એવા હિમાંશુ રાયના મૃત્યુ બાદ બૉમ્બે-સ્ટુડિયોને ફરી જીવંત કરશે. આ કામ વિભાજનના દિવસની સાંજે જ શરૂ થઈ ગયું અને હિમાંશુ રાયના જૂના મિત્ર અને સાઉન્ડ-ઍન્જિનિયર સાવિક વાચાએ આ સ્ટુડિયોને ફરી ઊભો કરવા માટેની જવાબદારી લીધી. આ કામ શરૂ કરતાની સાથે જ કંપની પર બોજારૂપ એવા આર્ટિસ્ટ્‌સ છટણી કરવામાં આવી, પણ કમનસીબી એવી કે બહાર કરવામાં આવેલા આ તમામ આર્ટિસ્ટ્‌સ હિન્દુ હતા અને તેમની જગ્યાએ જે આર્ટિસ્ટ્‌સની ભરતી કરવામાં આવી, તેઓ મુસલમાન હતા કે જેમાં ઇસ્મત ચુગતાઈ, કમાલ અમરોહી, સંગીત-નિર્દેશક ગુલામ હૈદર અને મન્ટોનો સમાવેશ થતો હતો. આ કારણે બૉમ્બે ટૉકીઝના અન્ય હિન્દુ કર્મચારીઓના મનમાં ‘હિન્દુ’ અશોકકુમાર અને સાવિક વાચા પ્રત્યે નફરત પેદા થઈ ગઈ. જ્યારે અશોકકુમાર અને સાવિક વાચાએ આ લોકોને ખખડાવીને સમજાવવાનો પ્રયાસ કર્યો, તો સાવિક વાચાને અજ્ઞાત પત્રો મળવા લાગ્યા કે જેમાં એવું લખાણ જોવા મળ્યું કે જો સ્ટુડિયોમાંથી મુસલમાનોને બહાર કરવામાં નહીં આવે, તો સ્ટુડિયોને આગ લગાવી દેવામાં આવશે. આ કારણે અશોકકુમારને લાગ્યું કે જો હિમાંશુ રાય સ્થાપિત બોમ્બે ટૉકિઝમાં તેમના કારણે કોઈ દુર્ઘટના ઘટશે, તો તેઓ લોકોને શું જવાબ આપશે. તે સમયે શહેરમાં કોમી રમખાણોની ઘટનાઓ સતત વધવા લાગી અને આ દરમિયાન એક ફિલ્મની ચર્ચા વખતે તેના લેખક નઝીર અજમેરીએ અશોકકુમાર અને સાવિક વાચાની સાથે આવેલા મન્ટોનો કડક શબ્દોમાં વિરોધ પ્રદર્શિત કર્યો. આ કારણે મન્ટોને લાગી આવ્યું અને કેટલાક દિવસો સુધી વિચાર કર્યા બાદ તેઓ પાકિસ્તાન ચાલ્યા ગયા. આ ઘટનાના ઘણા દિવસો બાદ મન્ટોએ લખ્યું કે ‘… અને હું ચૂપચાપ બાજુની ગલીમાંથી પાકિસ્તાન ચાલી આવ્યો, જ્યાં મારી વાર્તા ‘ઠંડા ગોશ્ત’ પર ખટલો ચલાવવામાં આવ્યો.’ 

શ્યામ નામે મન્ટોનો એક અંગત મિત્રો હતો. વર્ષ ૧૯૪૦ના દાયકામાં આ ઍક્ટર ભગવાનદાદાની ‘અલબેલા’ (૧૯૫૧) અને નરગિસની ‘મીના બાજાર’ (૧૯૫૦) જેવી ફિલ્મોમાં બૉમ્બેમાં મન્ટોએ ઍક્ટર શ્યામની સાથે આનંદદાયી દિવસો પસાર કર્યા હતા. એક ફિલ્મ- પત્રકાર તરીકે મન્ટોએ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી સાથે જોડાયેલી કેટલીક મહિલાઓનાં સંસ્મરણો પણ લખ્યાં છે. ઍક્ટ્રેસ નગરિસને લઈને મન્ટોએ લખ્યું છે કે ફિલ્મ ‘બરસાત’ (૧૯૪૯) બાદ ખૂબ જ પ્રખ્યાત થઈ ચૂકેલી નરગિસની આંખોમાં તેઓને હંમેશાં ઉદાસી જોવા મળતી હતી. મન્ટોની પત્ની અને બે સાળીઓની સાથે નરગિસને મિત્રતા હતી, આ કારણે જ રૂપેરી પડદા પાછળનું જીવન જીવતી નરગિસને મન્ટો ખૂબ જ સારી રીતે જાણતા હતા કે જે નાની નાની ખુશીઓ મેળવવા માટે ઘણું બધું કરવા માટે તૈયાર હતી. મન્ટો કહેતા હતા કે નરગિસ તેના કામ પ્રત્યે ઈમાનદાર છે, માટે તે સફળ છે. નરગિસની માતાનું નામ જદ્દનબાઈ હતું, તેઓને ભારતીય ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીની પ્રથમ મહિલા સંગીતકાર માનવામાં આવે છે. જદ્દનબાઈ ફિલ્મોમાં નામ કમાયાં તે પહેલાં તવાયફ હતાં અને મન્ટોએ તેમના લેખમાં જદ્દનબાઈના જીવન પર પુષ્કળ લખ્યું છે. મન્ટોએ લખ્યું છે કે નરગિસનાં જીવનના મોટા ભાગના નિર્ણયો જદ્દનબાઈએ લીધા હતાં, જેના કારણે નરગિસને સફળતા મળી, પણ આ સામે નરગિસના બાળપણ અને જવાનીની સ્વતંત્રતા પણ છીનવાઈ ગઈ હતી.

જો સંગીતની વાત કરીએ તો નૂરજહાંને મન્ટો લતા મંગેશકરથી શ્રેષ્ઠ અને કે.એલ. સહગલના સમકક્ષ માનતા હતા, તેમણે મન્ટોના ઘરે જઈને ફૈઝનું ‘આજ કી રાત સાજ-એ-દર્દ ન છેડ’ ગાયું હતું. 

[સંપાદિત અનુવાદ : નિલય ભાવસાર, सत्याग्रहમાંથી]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2019; પૃ. 12

૧૯૯૦માં મારી વર્તાશૈલીને અનુકૂળ આબોહવામાં પહેલી વાર્તા ફૂટી, ત્યારે પ્રથમ સંગ્રહનો અંદેશો પણ મનમાં ન હતો. હા, વાર્તા લખાય, મિત્રોના ચહેરા પર ખુશી રેલાય ને માંહ્યલો રાજી થતો. આરંભમાં ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ અને ‘ગદ્યપર્વ’એ પોરો ચડાવ્યો અને ૧૯૯૯માં ‘દશ્મન’ વાર્તાસંગ્રહ પ્રગટ થયો. પ્રથમ સંગ્રહમાં ઉત્તર ગુજરાતની બોલીનું બાહુલ્ય હતું, કારણ બાનો ઘેરો પ્રભાવ. બીજા સંગ્રહ ‘જે કોઈ પ્રેમ અંશ’(૨૦૦૮)માં બોલી લગભગ બાદ હતી અને શહેરનાં પાત્રોએ મને પકડ્યો. આ વાર્તાઓ મહદંશે વિચારની વાર્તાઓ પણ ખરી.

મારી વાર્તાના ત્રણ પડાવ કે બદલાવના પહેલા તબક્કામાં પ્રથમ વાર્તા ‘હોળી’ લખાઈ અને  ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ના ૧૯૯૦ના જૂન અંકમાં છપાઈ.

‘હોળી’ વાર્તા કશાક રોષ, નકાર, વિરોધમાંથી સર્જાઈ હતી. ‘હોળી’ના કથકને સમાજ સામે વાંધો હતો, જે વાર્તામાં ચોમેર વેરાયેલો છે. આ પહેલી વાર્તા પ્રતિબદ્ધ વાર્તા હતી. પણ એ બદ્ધ હતી. એમાં કલાનો કશો ચમત્કાર ન હતો. It was opinionated. એમાં કળાકારે બદ્ધ રહેવાનું પાલવે નહીં. તેથી તે પછી તરત જ કિશોર કથકની નજરે ‘કસ્તર’ લખી. આ વાર્તાની નાયિકા એની દલિત સખીને અસ્પૃશ્ય હોઈને વેઠવા પડતા અપમાનથી દુઃખી થઈ છે. પણ આ વાત પરંપરાગ્રસિત સમાજ, દલિતોની સુધરતી આર્થિક-સામાજિક સ્થિતિ અને બદલાતા સમાજને પૃષ્ઠભૂ તરીકે મૂકીને કરી છે.

અગ્રવર્ગનો અનામતવિરોધ જાણીતી વાત છે, પણ અમદાવાદ-ગાંધીનગર આવ જા કરતા સચિવાલયના કર્મચારીઓ હૅન્ડિકૅપ માટેની રિઝર્વ સીટના વિરોધ નિમિત્તે, કારસા રચી એક હૅન્ડિકૅપને નગણ્ય કરી મૂકે છે, એની વાર્તા ‘હૅન્ડિકૅપ’ લખી.

મિલાન કુન્દેરા મારા ગમતા લેખક છે. એમણે નવલકથા, વાર્તા ઉપરાંત નવલકથાના સ્વરૂપ વિશે પણ ચાર પુસ્તકો લખ્યાં છે, જેમાં યુરોપની નવલકથાનો વિવેચનાત્મક, સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ આલેખ્યો છે. વિવેચનના પ્રથમ પુસ્તક ‘Art of the Novel’માં એમણે આપેલી મુલાકાત પણ છે. એ મુલાકાતમાં ઐતિહાસિક નવલકથાલેખન માટે જરૂરી મુદ્દાની વાત કરતાં એ કહે છે, ‘ઇતિહાસને અસ્તિત્વમૂલક પરિસ્થિતિ સંદર્ભે સમજવો જોઈએ અને તેનું વિશ્લેષણ કરવું જોઈએ. દા. ત., વર્ષ ૧૯૬૮માં રશિયાએ ચેકોસ્લોવાકિયા પર આક્રમણ કર્યું તે પછી રશિયન સૈન્યે અલેક્ઝાન્ડર દૂબચેકનું અપહરણ કર્યું, જેલમાં પૂર્યા અને રશિયાના પ્રમુખ બ્રેઝનેવ સાથે મંત્રણા કરવા ફરજ પાડી. તે પછી દૂબચેક પ્રાગ પાછા ફરે છે. ત્યાંના રેડિયો પર નિવેદન કરે છે, પણ બોલી શકતા નથી. એ પરાણે શ્વાસ લે છે, વાક્યની વચ્ચે લાંબો પીડાકારી વિરામ લે છે. આ ઐતિહાસિક પ્રસંગ શેનો સંકેત કરે છે ? આ પ્રસંગ અત્યારે તો સંપૂર્ણપણે ભુલાઈ ગયો છે, કારણ કે દૂબચેકે ભાષણ આપ્યાના બે કલાકમાં ટેક્‌નિશિયનોને આદેશ આપવામાં આવ્યો કે ભાષણમાં જ્યાં-જ્યાં એ અટક્યા (વેદનાના માર્યા) છે, તે દૂર કરવું. કેમ કે એ એમની નબળાઈ છે. નબળાઈ એમના અસ્તિત્વનો ભાગ બની ગઈ હતી. શક્તિશાળી તંત્રનો મુકાબલો કરતો, પનારો પાડતો કોઈ પણ માણસ નબળો છે, પછી ભલે તે દૂબચેક જેવો કસાયેલો અને બલિષ્ઠ હોય.’

તંત્રએ ભૂંસેલા પીડાકારી વિરામને જેમ કુન્દેરાએ વર્ષો પછી સાંભળ્યો, તેમ આજના આપણા દેશકાળમાં રહિતોનાં ડૂસકાં સાંભળવાની ક્ષમતા સર્જકે કેળવવી પડશે, અત્યારના સમયમાં ખાસ.

આવી એકલદોકલ વ્યક્તિનો એક યા બીજા તોરતરિકાથી સમાજ, તંત્ર કેવી ચતુરાઈપૂર્વક લોપ કરે છે અને તેવી વ્યક્તિ, વ્યક્તિ મટીને આંખમાંથી દૂર કરવાલાયક કસ્તર જેવી નગણ્ય બની જાય છે. ‘પિટિશન ‘વાર્તામાં પણ વહીવટીતંત્ર અને ન્યાયતંત્ર, અંગ્રેજી ન જાણતા પિટિશનરને ન્યાયથી વંચિત રાખે છે, એની એને ગંધ પણ નથી આવતી.

મારી આ વાર્તાઓમાં ઉત્તર ગુજરાતનું ગામડું જે રીતે પૃષ્ઠભૂ છે, તેમ સચિવાલય પણ છે.

બીજા તબક્કામાં ઉત્તર ગુજરાતથી અમદાવાદ જેવા શહેરમાં ‘ઉદર કાજે સેવ્યું નંદરબાર’ પંક્તિ લખનાર પ્રેમાનંદની જેમ ફરજિયાત વસવાટ અને ગોઠવાવાની મથામણ કરવી પડી હોય, તેવાં પાત્રોનું ચિત્રણ છે.

અહીં લેખકને મન એ પાત્રો ગામડિયાં ગણાઈને મજાકને પાત્ર બને છે તે ભાવ નથી, તો ગ્રામજન ભોળો અને શહેરી લોક લુચ્ચા અને પેક એવું સાદું સમીકરણ પણ નથી. તેને સ્થાને સમાજનાં આ બે યુનિટો એકબીજાંને મળે છે, ત્યારે એમનાં જુદાપણાં સાથે એકબીજાંને કેવી રીતે મળે છે એ વિશેની વાત, મારી હળવાશભરી શૈલીમાં મેં ‘બૂફે’ ‘કરિયાવર’ ‘દશ્મન’ અને ‘ગ્રહણ’ જેવી વાર્તાઓમાં કરી છે. આ વાર્તાઓ એકપરિમાણી ન રહે તે માટે એ વાર્તાઓમાં અન્ય સ્તર પણ હોય તેવી કાળજી રાખી વાર્તાની વિવિધ પ્રયુક્તિઓ પણ ખપમાં લીધી છે.

૧૯૮૯ના વર્ષે યુ. એસ. એસ. આર.માંથી કેટલાંક રાજ્યો છૂટાં પડ્યાં. લોકશાહી અને સામ્યવાદી શાસનને બે ભાગમાં જુદા પાડતી જર્મનીની બર્લિન વૉલ તૂટી. આ સાથે સામ્યવાદના કાંગરા  ખરવા માંડ્યા. અત્યાર સુધી વિશ્વ દ્વિધ્રુવી હતું. મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થા અને ડાબેરી વિચારધારાની વ્યવસ્થા અલગ-અલગ દેશોમાં ચલણમાં હતી. સામ્યવાદનો પ્રભાવ ઘટતાં વિશ્વ એક ધ્રુવી થયું અને મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થાએ વિશ્વના મોટા ભાગના દેશોમાં રૂક્કો જમાવ્યો. સર્વહારાના રાજ્યની સ્થાપનાને નામે લાખો લોકોની કતલ કરનાર સામ્યવાદી ચીને મૂડીવાદને પોષતા આર્થિક સુધારા ૧૯૭૧માં અમલમાં મૂક્યા. ભારતે પણ પરિસ્થિતિવશ ૧૯૯૧માં આર્થિક સુધારા સ્વીકાર્યા.

આ અર્થવ્યવસ્થા અને રાજ્યવ્યવસ્થા રહિતો સાથે કેવું વર્તન કરે છે, એનું ચિત્રણ આ સંગ્રહની કેટલીક વાર્તાઓમાં છે તે છે, મારી ત્રીજા તબક્કાની વાર્તાઓ.

અત્યાર સુધી મારી વાર્તાઓ અંગત, એકલદોકલ વ્યક્તિની પીડાને શબ્દસ્થ કરતી હતી. તેમાં આ વાર્તાઓથી બદલાવ આવ્યો છે. હવે રાજ્યતંત્રએ અમલવારી કરી છે, તે આર્થિક વ્યવસ્થાથી પીડિત, પ્રભાવશાળી રાજપુરુષના પ્રભાવમાં આવીને ખુદની જાણબહાર દાસત્વનો વેશ ભજવવા લાગે છે, એવા વર્ગ અને વર્ગસમૂહની વાર્તા માંડી છે.

ભારતના શાસકોએ આરંભમાં મૂડીવાદને સાચો ઠેરવવા અર્થશાસ્ત્રની ‘ટ્રિકલડાઉન’ થિયરી અથવા ‘બોટમ ઑફ ધ પિરામિડ’ સુધી નાણાં પહોંચશે અને સમાનતા આવશે એવી આશા બંધાવી. પણ એમ કરતાં તો નેવાનાં પાણી મોભે આવ્યાં જેવું થયું.

ત્યાર પછી પણ મૂડીવાદના સમર્થકો, અર્થશાસ્ત્રીઓ અને રાજ્યવ્યવસ્થા ન થાક્યાં. તેથી ‘L P G’ નામે જુદી નવી વ્યવસ્થા લઇ આવ્યાં. L–Liberalisation, P–Privatisation અને G– Globalisation. આ  વ્યવસ્થાથી સમાજના નીચલા વર્ગનું શું થયું તે બરાબર સમજવું હોય તો ફ્રેંચ અર્થશાસ્ત્રી થોમસ પિકેટીનું ‘Capital in the Twenty First Century’ વાંચવું રહ્યું. એમણે ૭૦૦ પાનાંના આ વિશાળ પુસ્તકમાં આંકડાઓ સાથે રમતાં રમતાં બાલ્ઝાક, જેન ઓસ્ટીન અને અન્ય સાહિત્યકારોનાં અવતરણ ટાંકીને આર્થિક અસમાનતા ઉપર પોતાના વિચારો રજૂ કર્યા છે અને તેના સમર્થનમાં ૧૯૭૦થી લઈને ૨૧મી સદી સુધીના આંકડા મૂકી તારણ આપ્યું કે અમેરિકાની રાષ્ટ્રીય સંપત્તિમાં થયેલા કુલ વધારા પૈકીનો ૬૦ ટકા વધારો ટોચના ૧ ટકા લોકોના ફાળે ગયો અને બાકીનાના ફાળે શેષ સંપત્તિ નસીબ થઈ.

આપણે ત્યાંનું ચિત્ર પણ આનાથી જુદું નથી. થોમસ પિકેટી, લુકાસ ચાન્સેલ અને તેમની ટીમે તાજેતરમાં એક પેપર ‘ભારતમાં આવકની અસમાનતા, ૧૯૨૨ – ૨૦૧૪ : બ્રિટિશરાજથી બિલિયોનેર રાજ’ પ્રગટ કર્યું છે. આ પેપરનાં મુખ્ય તારણો આ પ્રમાણે છે : ૧૯૮૦થી ૨૦૧૪ના સમયગાળામાં ટોચના ૧ ટકા લોકોની આવક ૬ ટકાથી વધી ૨૨ ટકા થઈ. એ જ સમયગાળામાં ટોચના ૧૦ ટકા લોકોની આવક ૩૦ ટકાથી વધી ૫૦ ટકા એ પહોંચી જયારે મધ્યમવર્ગના ૪૦ ટકા(ધી ગ્રેટ ઇન્ડિયન મિડલક્લાસ)ની આવક ૪૩% થી ઘટીને ૩૦ ટકાએ પહોંચી અને તળિયે રહેલા ૫૦ ટકા રહિતોની આવક ૨૪ ટકાથી ઘટીને ૧૫ ટકાએ પહોંચી. ચિત્તને ક્ષુબ્ધ કરી દે તેવું આ ચિત્ર છે. સામ્યવાદને નજીવો કરી દીધો અને મૂડીવાદને પૂર્ણતઃ અપનાવીને શું મેળવ્યું?

આમ, જનાસધારણનાં જીવન આ એક યા બીજી થિયરી અપનાવવાની પ્રયોગશાળા બની જાય એ કેવું? વિકાસની દોટમાં પર્યાવરણનો દાટ વાળ્યો અને જગતના તાતને ચોધાર આંસુએ રોવડાવ્યો. રોજેરોજ ખેડૂતો આત્મહત્યા કરે છે, તેવા કાળે જમીન-સંપાદન અધિનિયમ-સુધારણાના બહાને એની જમીન હસ્તગત (હડપ) કરવાના કારસા રચીએ છીએ, ત્યારે એ ખેડૂતનું મૂંગું ડૂસકું સાંભળતી વાર્તા ‘સંગીતશિક્ષક’ લખાઈ. આમ ‘હોળી’ વાર્તાથી શરૂ કરી વૈશ્વિકીકરણના ભાગ રૂપે ખેડૂતો પાસેથી જમીન છીનવાઈ રહી છે, ત્યાં સુધીના ફલકને આવરી લેવાનો મેં પ્રયત્ન કર્યો છે.

મૂડીવાદના પ્રભાવને કારણે બદલાતા સમાજ અને સમયની, ભાઈ-બહેનના સંબંધોમાં ઊભો થતો તનાવ અને આર્થિક સુધારાનાં પચ્ચીસ વર્ષ પછી પણ તળિયે રહેલા વંચિતો કેટલે પહોંચ્યાં એની વાર્તાઓ ‘કુંવાશીઓ ઓલે તો’ અને ‘ગોપાલફાર્મ’ સાથે ઝટ ટોચે પહોંચવાની લાયમાં મૂડી ગુમાવી. નફામાં ગાંડપણ વહોરતા નિઃસહાય પુત્રની પીડા વેઠતી માની  વાર્તા ‘ઇમ આગળ નો અવાય’ પણ સંગ્રહમાં સમાવી છે.

વિકાસની આભાસી અને આકાશી ખેતી કરનારા આપણા રાજપુરુષોની આભા અને ‘ઓ’માં અંજાયેલી પ્રજાનાં વાણી અને વર્તનમાં જે સૂક્ષ્મ પરિવર્તનો થઈ રહ્યાં છે, તે ‘રિવ્યૂ’માં વાર્તાવિષય બન્યાં છે. આવો સમૂહ જ વાર્તાનું પત્ર બની જાય છે, એની વાર્તા ‘બકાભાઈ’માં તો જુલમી શાસક કાળક્રમે પ્રજાને એમનો રહનુમા લાગવા માંડે એ માનસશાસ્ત્રનો ‘Stockholm Syndrom’  સિદ્ધાંત વાર્તારૂપ પામ્યો છે.

૨૦૧૭નું વર્ષ દેશકાળ અને વિશ્વસમસ્તમાં નોખી ભાત પાડનારું બની રહેવાનું છે. આ સમય ‘posttrurh’નો છે. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ અને ‘બ્રૅક્ઝિટ’ના કાળમાં ‘ઑક્સફર્ડ ડિક્ષનરી’એ ૨૦૧૬માં ‘posttrurh’ (સત્ય પછી) શબ્દને આંતરરાષ્ટ્રિય શબ્દ તરીકે જાહેર કર્યો હતો. સાંપ્રત સંદર્ભે પ્રયોજાયેલો આ શબ્દ સૌપ્રથમ સર્બો-અમેરિકી નાટ્યકાર સ્ટીવ ટેસિચે ૧૯૯૨માં લખેલા એક નિબંધમાં પ્રયોજ્યો હતો. ઑક્સફર્ડે એની વ્યાખ્યા આમ કરી છે, ‘સત્ય પછી એટલે, લોકમત ઊભો કરવામાં વાસ્તવિક તથ્યોને સ્થાને લાગણીસભર અને અંગત માન્યતાઓ વિશેષ સ્વીકૃતિ પામે તેવા સંજોગો સર્જાવા. ‘ઑક્સફર્ડ ડિક્ષનરીના પ્રમુખ કેસ્પર ગ્રેથવોલે ભાખ્યું હતું કે ‘સત્ય પછી’ શબ્દ આપણા સમયને વ્યાખ્યાયિત કરનાર શબ્દ બને, તો એમને આશ્ચર્ય નહીં થાય.’

ભારતના સહુને તો ‘સત્ય પછી’નો સમય, ૨૦૧૪માં જ કેટલાક રાજકારણીઓ દ્વારા બોલાતી ભાષાને કારણે પરખાઈ ગયો હતો. તેથી તો આજે આભા, અશક્ય વચનો, વાચાળતાએ વાસ્તવને હડસેલી મૂક્યો છે. વૈશ્વિકીકરણથી ઊભી થયેલી મોકળાશ અને વિશ્વ એક ગામ બનવા જઈ રહ્યું હતું – એ ખ્યાલ કડડડ તૂટી રહ્યો છે. જનસમૂહના મનમાં સંકુચિતતાનાં બીજ રોપાઈ ગયાં છે. કાલ્પનિક શત્રુના ભયના માર્યા ઘણાં રાષ્ટ્રોમાં ‘હું અને મારો દેશ’ અને બાકી બધા ‘ઇતરજન’ અથવા તો ‘ધ અધર’નો ભાવ દૃઢ થતો આવે છે ને ‘નવ્ય રાષ્ટ્રવાદ ‘ચલણમાં આવી રહ્યો છે. આજે સાચે જ વ્યક્તિમાત્રનું જીવન એનું પોતાનું નથી રહ્યું. કાફ્કાના લૅન્ડસર્વેયરના જીવનમાં જેમ તંત્ર એના બેડરૂમ સુધી દખલઅંદાજી કરી શકતું, તેમ આજના મનુષ્યના ઘર-જીવનમાં સમાજ અને તંત્ર પેશકદમી કરી રહ્યાં છે.

ફરી ૧૯૯૦ની જેમ ચોમેર કલ્ચરલ ક્લેમર સંભળાઈ રહ્યો છે. ભારતીય સંસ્કૃતિનાં ઓવારણાં લેતાં-લેતાં શું ખાવું, પીવું, પહેરવું, ઓઢવું, બોલવું, લખવું, વાંચવુંના આદેશો બહાર પડાય છે અને આપણે સહુ એમ કરીએ છીએ કે નહીં તે ‘બિગબ્રધર’ જોઈ રહ્યા છે. ભિન્ન મતને, ભિન્ન વિચારને કોઈ સ્થાન નથી. ભોગેજોગે જો તમે જુદો મત ધરાવો, તો તમને ચૂપ કરી દેવાશે, ક્યારેક તો હંમેશ માટે. સહુ લેખકો માટે આ પડકારનો સમય છે. તો, આ અંધકારનો સમય પણ ‘પેશકદમી’ વાર્તામાં અનુભવાશે.

સામાજિક અભિજ્ઞતાની વાર્તાઓમાં મારા આદર્શ ઝવેરચંદ મેઘાણી અને નાદીન ગોર્દીમર રહ્યાં છે. તેથી તરતના સમયની આ વાર્તાઓમાં કોઈ પણ સમસ્યા અને પાત્ર શ્વેત-શ્યામના ચોકઠામાં ન મુકાય તે સારુ મથ્યો છું. મોટા ભાગની વાર્તાઓમાં બદલાતો સમય, બદલાતા જનસમૂહનો પગરવ સાંભળ્યો છે. એમ તો સદીઓથી સર્જકોને આકર્ષતો અને માર્ક્વેઝે એમની નવલકથા ‘લવ ઇન ધ ટાઇમ ઑફ કૉલેરા’માં મહિમા કર્યો છે, તે ચીલે, પ્રેમની બે વાર્તાઓ અને મારો અંત સુધી પીછો નથી છોડવાનું એ સચિવાલયના પાત્રની વાર્તા પણ સંગ્રહમાં સમાવી છે.

અંગત પીડાની વાર્તા ‘હોળી’થી શરૂ થયેલી મારી યાત્રા પારકી પીડાને પોતાની કરવા સુધી પહોંચી છે, તેવી મારા ત્રીજા તબક્કાની આ વાર્તાઓ ભાવકોને ગમશે, એવી આશા રાખું છું.

સતત વાર્તા લખવામાં રમમાણ રહેતા આદરણીય પ્રવીણસિંહ ચાવડાએ એમના સર્જન સમયમાં કાપ મૂકીને મારી આ વાર્તાઓ નાણી, પ્રમાણીને જે પ્રવેશક લખ્યો છે, તે માટે હૃદયપૂર્વક એમનો આભાર માનું છું.

ફ્લેપ પર મારું વર્તાવિશ્વ ઉઘાડી આપનાર મિત્ર કિરીટ દૂધાતનો ઋણી છું.

આ વાર્તાઓ ઇમેજ પ્રકાશન સંસ્થા વતી સુંદર સજાવટ કરી ભાવકોને સુલભ કરી આપનાર વાર્તાકાર, નાટ્યવિદ્દ ઉત્પલ ભાયાણી અને વ્યવસ્થાપક કેતનભાઈનો અત્યંત આભારી છું.

અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2019; પૃ. 13-14