= = = = નાનપણમાં બા મને ઘણાં ઘરકામ શીખવે – રજસ્વલા હોય એ દિવસોમાં ખાસ જરૂર પડતી. કહેતી – તને જીવનમાં બહુ કામ આવશે. તે હે કોરોના ! સાંભળ, બા-નાં એ વચનો સાચાં પડી રહ્યાં છે. = = = =

= = = = હે કોરોના ! માણસે સિદ્ધ કરેલું વર્તમાન મનુષ્યજીવન ભલે તારે હાથે નષ્ટભ્રષ્ટ થાય. પણ માણસજાત નવું સ્વપ્ન સેવશે અને નવો સ્વપ્નલોક કલ્પીને એક નવી જ દુનિયાનું સર્જન કરશે. જાણ કે મનુષ્ય રીઢો સ્વપ્નદૃષ્ટા છે … = = = =

હે કોરોના ! અમે એવું માનીને ચાલીએ છીએ કે તને અમારા પારસ્પરિક સંસર્ગોનો અને સમ્પર્કોનો લાભ નહીં આપીએ તો તું અમને કંઈ કરશે નહીં, આઈ મીન, તું સ્વીકારી લઈશ કે અમને ઉપાડી જવામાં તને તકલીફ પડવાની છે. તારો મુકાબલો કરવા માટેનો એથી સારો ઉપાય હાલ અમારી પાસે નથી.

બાકી, તારા આગમને એટલું ચૉક્કસ કે અમારી મતિ મારી ગઈ છે, વિવેકબુદ્ધિ હરાઈ ગઈ છે. અમે બધા બે ભાગમાં વ્હૅંચાઈ ગયા છીએ : એક ભાગમાં છે, બુધો લોકો. બીજા ભાગમાં છે, ન-બુધો લોકો.

એમને પણ બચાવવા માગું છું – ખરેખર તો ઘરમાં રહીને મારે ફળિયા-શેરીને ગુજરાતને ભારતને અને દુનિયાને બચાવવી છે.

બીજા જે ન-બુધો છે એમનામાં બુદ્ધિ નથી એવું નથી. જો ને, તેઓ ‘સાથી હાથ બઢાના’-માં વિશ્વાસ કરે, ખભાથી ખભો મિલાવીને જીવવા કરે, તે બુદ્ધિ વિના થોડું શક્ય બને? તને કહું, ‘વિના સહકાર નહીં ઉધ્ધાર’ એમનું જીવનસૂત્ર છે. એમને અરધો કલાક પણ જો એકલા પડવાનું આવે તો જીવન ઝૅર લાગે છે. તેઓ પાસે હાલ કામ નથી ને જાણે તારી જોડે દોસ્તી કરવાને મેદાને પડ્યા છે. ઘરમાં રહેતાં એમને કીડીઓ કયડે છે. તે ચડ્ડા-ટીશર્ટમાં શેરીઓમાં ફર્યા કરે છે. એમને તારી કશી જ બીક નથી. કેમ કે તું અદૃશ્ય છું. કોઈ કોઈ તો એવા શૂરા છે કે ક્રિકેટ વૉલિબૉલ ને બૅડમિન્ગટન રમે છે. ધૂળની એમને પરવા નથી. કેટલાયે ન-બુધો પહેલાં તો મન્દિરે પોતાના બર્થડે-ને દિવસે કે બેસતા વરસે જાય, પણ હવે રોજ્જે જાય છે. એકલા નથી જતા, સ્કૂટર પર પાછળ બાબાને બાબા પાછળ બેબીને અને છેડે પત્નીને બેસાડી જાય છે. મન્દિરે એમના જેવા બીજા ઘણા હોય છે. એવો દરેક ન-બુધો ભગવાનને કહે છે કે – મને, મારી વાઈફને ને મારાં બાબા-બેબીને કોરોનાથી (તારાથી) બચાવી લેજે, પ્રભુ ! કેટલાક ન-બુધો રાહત-કાર્યક્રમોમાં જોડાઈ જાય છે, સેવા કરવા. સૌ ભેગા મળીને હાથ-હથેળીઓ પ્રયોજીને સામુદાયિક શ્રમ કરે છે. સૌને જમાડે છે, જાતે પણ જમે છે. કેટલાક ભેગા મળીને સોસાયટીમાં ભજનો ગાય છે. રૂમના ખૂણે બેસી રામનામ જપતાં એમને ચૂંક આવે છે. ભેગા બેસી પાનાં પણ રમે છે.

આપણે બધાં, ભેગાં, સૌ, સોસાયટી, મંડળી, જૂથ, વર્તુળ, પક્ષ તેમ જ સંસર્ગ અને સમ્પર્ક એમના રક્તકણો છે. એ વિના એમને લોહી અટકી ગયું લાગે છે. આ સૌ ન-બુધોને એક જ વાત સમજાઈ ગઈ છે કે સાથે રહીશું તો છેવટે સૌ સારાં વાનાં થશે. પણ તેઓ નથી જાણતા કે છેવટે તે ક્યારે …

એવો એક ન-બુધો ગઈ કાલે એક બુધોને કહે – તમે મિસ્ટર એકલપેટા છો, સૂમડા, ઘરકૂકડી. કોરોનામાં જરા તો સહકાર આપો ! જવાબમાં બુધોએ કહ્યું : તમે મિસ્ટર જે સહકાર આપી રહ્યા છો એ કોરોના માટે પૂરતો છે. જરા આઘા ખસો તો, જો તમે હશો તો થોડા દા’ડા પછી જરૂર મળશું …

મને ખબર છે, કોરોના, તારું પણ એ જ કહેવું છે કે – હું શું કરું? હરતાફરતા મળે એને પહેલા લેતો જઉં છું, બીજું તો શું કરું …

છોડો, એ બધી ફાલતુ વાતો ! ગઈ કાલે મેં તને કહ્યું કે હું હવે ગૃહિણી છું, એ મારું અગ્રિમ સ્વરૂપાન્તર છે, તે તદ્દન સાચું છે. જો કે મને ગૃહિણીને ‘હોમ-મિનિસ્ટર’ કહેનાર કોઈ અહીં છે નથી. એટલે એ બિરુદથી છેતરાઈ જવાનો સવાલ જ નથી. બાકી મને ખબર છે કે એ પતિલોકોને ઘરનું એક પણ કામ કરવું નથી હોતું – સિવાય કે સવાર-સાંજ તૈયાર થાળીએ જમવા બેસવું ને રાતે પથારીમાં થાક ઉતારવો. એવા જમનારાને, ગુજરાતીમાં, ‘પાત્રેસમેત’ અને એમ થાક ઉતારનારાને ‘શૈયાસુખવાસી’ કહેવાય છે. પણ હાલ એમનો છૂટકો નથી તે કાલાવ્હાલા થઈને હરેક કામમાં જોતરાતા રહે છે. તારા પ્રતાપે કહ્યાગરા કન્થ થઈ ગયા છે – જો કે કામચલાઉ ધોરણે …

પણ તું જાણ કે પરમ્પરાગત ભારતીય સમાજમાં ગૃહિણી એટલે શું. બહુ લાંબી ને ન-ગમતી ઘણી વ્યાખ્યાઓ છે મારી પાસે, પણ એમાં પ્રમુખ આ છે : ગૃહિણી એટલે રસોઇયણ નામનો વિશિષ્ટ મનુષ્યજીવ. સંજોગવસાત્ એ વિશેષતા મને પણ સાંપડી છે. એટલું સારું છે કે એ પરમ્પરાગત ગૃહિણીની માફક મારે વૈતરાં નથી કરવાનાં. ચાર-પાંચ-સાતનાં ભોજન ચા-નાસ્તા કે મીઠાઈઓ નથી બનાવવાનાં. હું મારા પૂરતી ગૃહિણી છું. એટલે મારા પૂરતાં ચા-નાસ્તા બનાવી લઉં છું. ને ભોજન – ભોજન મોટો શબ્દ છે – ડિનર તો ક્હૅવાય જ નહીં – બનાવી લઉં છું. મને શીરો સરસ આવડે છે. પણ હાલ તો ભાખરી ને રોટલી વણતાં ને છેલ્લા પરિણામે પ્હૉંચાડતાં શીખી રહ્યો છું. પિતાજીએ કહેલું – ચૉપડીમાં મૅઢું ઘાલીને વાંચ. પ્રૉફેસર તે સંશોધનના મારા વિદ્યાર્થીઓને ઊંડા નિરીક્ષણનો મહિમા સમજાવતો. પણ મેં જોયું કે એ બોધપાઠ દરેક વખતે ખરો નથી પડતો. જેમ કે,

વઘાર મૂક્યો હોય ત્યારે એમાં મૉં ઘાલીને ન જોવાય; કેમ કે, નહિતર, તતડતી રાઈનો એકાદ દાણો આંખની કીકીને વાગે !

એવું એવું નવું તો હું સતત શીખી રહ્યો છું. જેમ કે, શિસ્તપાઠ : ખાણીપીણી માટે રોજ્જે બે-યે-બે ટાઈમ મંડ્યા રહેવાનું ને એથી જ્યારે છૂટા થવાય કે તરત વગર ભૂલ્યે કંઈ ને કંઈ બીજાં ઘરકામ કરવાનાં. એ બીજામાં જે મોટામાં મોટું છે એ વાસણ માંજવાનું. માંજેલા વાસણ અને રસોઇનો સમ્બન્ધ ‘ઇન્ટિમેટ’ છે. નાનપણમાં બા મને ઘણાં ઘરકામ શીખવે – રજસ્વલા હોય એ દિવસોમાં ખાસ જરૂર પડતી. કહેતી – તને જીવનમાં બહુ કામ આવશે. તે હે કોરોના ! સાંભળ, બા-નાં એ વચનો સાચાં પડી રહ્યાં છે. આઠ-દસ વર્ષની વયે જેમણે વાસણ માંજેલાં એઓ – શ્રી સુમન શાહ – સવારસાંજ વાસણ માંજે છે. એમને કેટલુંક આવડતું’તું પણ કેટલુંક એમાં ઉમેરી રહ્યા છે. જેમ કે, રોટલી વણવા માટેની પાટલી, વેલણ, ચીપિયો ને સાણસી બીજીવાર એક જ સ્થાનેથી મળે એ માટે એ ચારેયને તેઓ ભેગાં રાખે છે. સાણસીને હંમેશાં તત્પર રાખે છે કેમ કે રસોઈનાં સર્વ સાધનોમાં એ એમને સર્વોપકારક સમાજાઈ છે. ખાસ તો, ઉભરો આવે ત્યારે તરત કામે લગાડાય, તે છે સાણસી !

આમેય હે કોરોના ! કોઈપણ ઉભરાને શમાવવો હોય તો સાણસી-પ્રકારના અંકુશની જરૂર પડવાની. તને રોજે રોજ ઉભરાતાને અમે એવી જ કોઈ મહા સાણસીથી અંકુશમાં લઈશું, લઈશું જ ! એ દુ:ખદ વાત છે કે તારો છેવટનો મુકાબલો કરવાનો હાલ અમારી પાસે કોઈ કારગત ઇલાજ નથી. તારી લાખ કે લાખ્ખો પર પ્હૉંચનારી સંહારલીલાને અમે રોકવા મથીએ છીએ પણ સફળતાની આશા ઓછી છે. એવું જણાય છે કે તું દુનિયાને બદલી નાખીશ. પણ યાદ રાખજે કે માણસ પોતાના ભાગ્યનો વિધાતા છે. ભાગ્યસર્જક છે. સાહિત્ય ફિલસૂફી કલા જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન જાતે સરજી શકે છે. હવેથી પોતાની ભૂલોને ઓળખીને શીખવા-જેવું બધું શીખી લેશે ને તને નેસ્તનાબુદ કરીને રહેશે. એણે સિદ્ધ કરેલું વર્તમાન મનુષ્યજીવનસ્વપ્ન ભલે તારે હાથે નષ્ટભ્રષ્ટ થાય. પણ માણસજાત નવું સ્વપ્ન સેવશે અને નવો સ્વપ્નલોક કલ્પીને એક નવી જ દુનિયાનું સર્જન કરશે. હે કોરોના! જાણ કે મનુષ્ય રીઢો સ્વપ્નદૃષ્ટા છે…

મને બહુ જ ગુસ્સો આવે, ચિત્તમાં ક્રોપપ્રકોપ ફાટે, ત્યારે હું તેટલા પૂરતો ચૂપ થઈ જવાનું પસંદ કરું છું …

= = =

(April 2, 2020 : Ahmedabad)

Not Coronavirus, but mankind will change the world…

કોવિડ-૧૯

Sapien અને Homo Deus જેવાં સરસ અને સુપરહિટ પુસ્તકોના લેખક યુવાલ નોઆ હરારી / Yuval Noah Harariનો આ લેખ ૨૦ માર્ચના રોજ Financial Timesમાં છપાયો હતો. તેનો વાંચવા-વિચારવાના આનંદ ખાતર કરેલો અનુવાદ.

માનવજાત હાલમાં વૈશ્વિક ખતરાનો સામનો કરી રહી છે. આપણી પેઢીએ જોયેલી કદાચ આ સૌથી મોટી આફત હશે. હવે પછીનાં અઠવાડિયાંમાં લોકો અને સરકારો જે નિર્ણય લેશે તે આવનારાં વર્ષોમાં દુનિયા કેવી હશે એ નક્કી કરવામાં મહત્ત્વનાં સાબિત થઈ શકે છે. માત્ર આરોગ્યસુવિધાઓ જ નહીં, અર્થતંત્ર, રાજકારણ અને સાંસ્કૃતિક બાબતોમાં પણ તેની અસર પડશે. આપણે ત્વરિત અને નિર્ણાયક પગલાં ભરવાં પડશે. સાથોસાથ, આપણાં પગલાંની લાંબા ગાળાની અસરોને પણ ધ્યાનમાં લેવી પડશે. વિકલ્પોની પસંદગી કરતી વખતે આપણે વર્તમાન ખતરાના મુકાબલા ઉપરાંત એ પણ વિચારવું જોઈશે કે એક વાર આ મુસીબત પસાર થઈ જાય ત્યાર પછીની આપણી દુનિયા કેવી થશે. હા, વર્તમાન વાવાઝોડું તો પસાર થઈ જશે. માનવજાત ટકી જશે, આપણામાંથી મોટા ભાગના જીવીત રહેશે, પણ ત્યાર પછીની આપણી દુનિયા બદલાઈ જશે.

વર્તમાન આપત્તિ માટે લેવાયેલાં ઘણાં પગલાં કાયમી બની જશે. આપત્તિઓની એ જ પ્રકૃતિ હોય છે. તે ઐતિહાસિક પ્રક્રિયાઓની ઝડપને એકદમ વધારી મૂકે છે. સામાન્ય સંજોગોમાં જે નિર્ણય લાંબી વિચારણા પછી લેવાય, તે આવા સંજોગોમાં કલાકોમાં થઈ જાય છે. કાચીપાકી અને ખતરનાક ટેકનોલોજી પણ વપરાવા લાગે છે.  કેમ કે, કશું નહીં કરવાનું જોખમ ઘણું મોટું હોય છે. વિશાળ સ્તરના સામાજિક પ્રયોગોમાં આખેઆખા દેશો પ્રયોગનું સાધન બની જાય છે.

બધા લોકો ઘરેથી કામ કરવા માંડે ને એકબીજાથી સલામત અંતર રાખીને જ વાત કરતા થઈ જાય તો શું થાય? અને બધી શાળાઓ-યુનિવર્સિટીઓ ઓનલાઇન થઈ જાય તો? સામાન્ય સ્થિતિમાં સરકારો, ધંધાદારીઓ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ આવા પ્રયોગ માટે કદી તૈયાર ન થાય. પણ આ સામાન્ય સ્થિતિ નથી.

આપત્તિના આ સમયમાં આપણે ખાસ તો બે બાબતોમાં પસંદગી કરવાની છે. પહેલી પસંદગી એકહથ્થુ (સરમુખત્યારશાહી પ્રકારની) દેખરેખ અને નાગરિક સશક્તિકરણ વચ્ચેની છે, તો બીજી રાષ્ટ્રની અલગતા અને વૈશ્વિક સાથસહકાર વચ્ચેની.

શરીરની અંદર સુધીનો ચોકીપહેરો

મહામારીને રોકવા માટે આખેઆખા લોકસમુદાયે અમુક નિયમોનું પાલન કરવું જરૂરી છે. તે બે રીતે થઈ શકે.  પહેલી રીતમાં, સરકાર લોકો પર ચોકીપહેરો રાખે અને નિયમો તોડનારને સજા કરે.

માનવજાતના ઇતિહાસમાં પહેલી વાર, ટેક્નોલોજીના પ્રતાપે માણસ પર ચોવીસ કલાક દેખરેખ રાખવાનું શક્ય છે. પચાસ વર્ષ પહેલાં, સોવિયેત રશિયાની (ખતરનાક) જાસૂસી સંસ્થા કે.જી.બી. પણ ૨૪ કરોડ રશિયનો પર ૨૪ કલાકનો ચોકીપહેરો રાખી શકે અને ૨૪ કલાક દરમિયાન મળતી માહિતીનું અર્થઘટન કરી શકે, એવી ક્ષમતા ધરાવતી ન હતી. કે.જી.બી. પાસે ત્યારે જાસૂસો અને વિશ્લેષકો હતા, પણ તે કેટલા હોય? દરેક માણસ પાછળ તો એક જાસૂસ લગાડી શકાય નહીં.  પણ હવે સરકારોને માણસ પર આધાર રાખવાની જરૂર નથી. તેમની પાસે સર્વવ્યાપી સેન્સર અને શક્તિશાળી અલ્ગોરિધમ (ખાસ પ્રકારની ક્ષમતા ધરાવતા કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામ) હાજર છે.

કોરોના વાઇરસ સામેના જંગમાં ઘણે ઠેકાણે ચોકીપહેરા માટેનાં નવાં સાધનો વપરાયાં છે. તેમાં સૌથી નોંધપાત્ર કિસ્સો ચીનનો છે. લોકોના સ્માર્ટફોન પર કડક જાપ્તો રાખીને, ચહેરાની ઓળખ કરનારા કૅમેરા લાખોની સંખ્યામાં વાપરીને, લોકોને તેમના શરીરનું તાપમાન અને બીજી તબીબી વિગતો તપાસવાની અને તેને સરકારમાં જણાવવાની ફરજ પાડીને … ચીન વાઇરસના વાહકોને ઝડપથી ઓળખી શકે છે, એટલું જ નહીં, તે ક્યાં જાય છે અને કોના સંપર્કમાં આવે છે, તે પણ જાણી શકે છે. ઘણાં મોબાઇલ એપ લોકોને વાઇરસગ્રસ્તોથી નજીદીકીની ચેતવણી આપે છે.

આવી ટેકનોલોજી પૂર્વ એશિયા પૂરતી સીમિત નથી. ઇઝરાયલના વડાપ્રધાન બેન્જામિન નેતાન્યાહુએ, સામાન્ય રીતે ત્રાસવાદીઓ પર દેખરેખ રાખવા માટે વપરાતી ટેક્નોલોજી કોરોનાગ્રસ્ત દરદીઓનું પગેરું રાખવા માટે વાપરવાની સત્તા ઇઝરાયલ સિક્યુરિટી ઍજન્સીને આપી દીધી.  સંસદની સંબંધિત ઉપસમિતિએ આ પગલાં સામે વાંધો ઉઠાવ્યો, ત્યારે નેતાન્યાહુએ તેને 'આપત્તિકાલીન ફરમાન' તરીકે જાહેર કરીને અમલી બનાવી દીધી.

તમને થશે કે એમાં નવું શું છે? છેલ્લાં વર્ષોમાં સરકારો અને કંપનીઓ લોકોની હિલચાલનું પગેરું દાબવા, તેમની પર દેખરેખ રાખવા અને તેમને ભરમાવવા માટે વધુ ને વધુ પ્રમાણમાં આધુનિક ટેક્નોલોજી વાપરી રહ્યાં છે.

છતાં, આપણે સાવધ ન રહીએ તો કોરોનાની મહામારી ચોકીપહેરો રાખવાની કામગીરીના ઇતિહાસમાં મહત્ત્વનો વળાંક બને એમ છે.  કેમ કે, અત્યાર સુધી જે દેશોએ સામૂહિક જાપ્તા માટેની ટેકનોલોજી અપનાવી ન હતી, તે પણ એ રસ્તે જઈ શકે છે. એટલું જ નહીં, દેખરેખનું ક્ષેત્ર ‘ઓવર ધ સ્કિન’ કહેવાતી બાહ્ય બાબતો ઉપરાંત ‘અન્ડર ધ સ્કિન’ એટલે કે શરીરની આંતરિક માહિતીના સ્તરે વિસ્તરી શકે છે.

અત્યાર સુધી તમારી આંગળી સ્માર્ટફોનને અડે અને કોઈ લિન્ક પર તે ક્લિક કરે, તો સરકારને એ જાણવું હોય કે તમે કઈ લિન્ક પર ગયા. પણ કોરોના વાઇરસને કારણે સરકારની દેખરેખનું ક્ષેત્ર બદલાય છે. હવે સરકાર એ જાણવા ઇચ્છે છે કે તમારી આંગળીનું તાપમાન કેટલું છે અને લોહીનું દબાણ–બ્લડ પ્રેશર–કેટલું છે.

ઇમરજન્સી પુડિંગ ઉર્ફે ગુંદરિયા કટોકટી

દેખરેખ અને જાપ્તાને લગતી એક સમસ્યા એ છે કે આપણી પર કઈ હદનો જાપ્તો રખાય છે અને આગામી સમયમાં તે ક્યાં સુધી પહોંચશે, તે જ આપણે જાણતા નથી. જાપ્તો રાખવાની ટેક્નોલોજી પ્રચંડ ઝડપે વધી રહી છે. દસ વર્ષ પહેલાં જે વિજ્ઞાનકથા જેવું લાગતું હતું, તે હવે વાસી સમાચાર ગણાય છે.

એક કાલ્પનિક પ્રયોગ વિચારી જોઈએ. ધારો કે સરકાર બધા નાગરિકોને હાથે એક બાયોમેટ્રિક પટ્ટી પહેરવાનું કહે છે. તેનો આશય પહેરનારના શરીરનું તાપમાન અને તેના હૃદયના ધબકાર માપવાનો છે. આ પટ્ટી થકી મળતો ડેટા સરકાર એકત્ર કરે છે અને અલ્ગોરિધમ (ચોક્કસ પ્રકારનું પ્રોગ્રામિંગ ધરાવતાં કમ્પ્યુટર) વડે તેનું અર્થઘટન થતું રહે છે. આવી સ્થિતિમાં, માણસ બીમાર છે તેની જાણ તેને પોતાને થાય તે પહેલાં કદાચ સરકારી અલ્ગોરિધમને થઈ જશે. તેને એ પણ ખબર પડી જશે કે તમે ક્યાં છો અને કોને કોને મળ્યા. તેના લીધે ચેપનો સિલસિલો ટૂંકાવી શકાશે કે સદંતર રોકી શકાશે. આવી વ્યવસ્થા મોજૂદ હોય તો મહામારીને થોડા દિવસમાં જ અટકાવી શકાય. આ તો કેટલું સારું કહેવાય, નહીં?

તેની બીજી બાજુ એ છે કે તેનાથી નવા પ્રકારની ખતરનાક જાપ્તા પદ્ધતિને માન્યતા મળી જશે. ધારો કે તમને ખબર પડે કે મેં એન.ડી.ટી.વી.ની નહીં, રિપબ્લિક ટી.વી.ની લિન્ક પર ક્લિક કર્યું છે, તો તમને મારા રાજકીય વિચારો ને કદાચ મારા વ્યક્તિત્વ વિશે થોડો અંદાજ આવી શકે. પણ હું કોઈ વીડિયો જોતો હોઉં એ વખતે તમે મારા શરીરનું તાપમાન, હૃદયના ધબકારા અને બ્લડ પ્રેશર જાણી શકો તો તમને એ પણ ખબર પડે કે શાનાથી મને હસવું આવે છે, શાનાથી રડવું આવે છે અને ક્યારે જોરદાર ગુસ્સો આવે છે.

ગુસ્સો, આનંદ, કંટાળો અને પ્રેમ તાવ અને ખાંસીની માફક જ જૈવિક બાબતો છે, એ યાદ રાખવા જેવું છે. જે ટેક્નોલોજી ખાંસી ઓળખી શકે તે હાસ્ય પણ પારખી શકે. સરકારો અને કંપનીઓ મોટા પાયે લોકોની આવી વિગતો સંઘરવાનું ચાલુ કરે, તો આપણી જાતને આપણા કરતાં એ લોકો વધારે ઓળખતા થઈ જાય. તે આપણી લાગણીઓ કલ્પી શકે, એટલું જ નહીં, તેની સાથે છેડછાડ કરીને આપણને કોઈ વસ્તુથી માંડીને કોઈ નેતા સુધીનું કંઈ પણ વેચી શકે. આ પ્રકારની દેખરેખ–બાયોમેટ્રિક મોનિટરિંગ–ની સરખામણીમાં કૅમ્બ્રિજ એનાલિટીકાનું ડેટાકૌભાંડ તો પથ્થરયુગનું હોય એવું લાગે.

ધારો કે ઉત્તર કોરિયામાં વર્ષ ૨૦૩૦માં બધા નાગરિકોએ ચોવીસે કલાક કાંડે આવા પટ્ટા પહેરવાના છે. પછી તે કિમ જોંગ ઉનનું ભાષણ સાંભળી રહ્યા છે અને તેમાંથી કોઈના કાંડે પહેરેલો પટ્ટો એવું સૂચવે છે કે તેમને ભાષણ સાંભળીને ગુસ્સો આવી રહ્યો છે. તો પછી એ જણનું શું થાય તે વિચારી લેવાનું.

બાયોમેટ્રિક દેખરેખ કામચલાઉ અને આપત્તિના સમય પૂરતી જ છે, એવું કહી શકાય. એક વાર આપત્તિ જતી રહેશે, પછી એવી દેખરેખ પણ નહીં રહે.

પરંતુ કામચલાઉ પગલાંની માઠી બાબત એ છે કે આપત્તિ જાય ત્યાર પછી પણ તે રહી પડે છે, કારણ કે કોઈક ખૂણેથી નવી આપત્તિ ડોકાતી જ હોય છે. મારા વતન ઇઝરાયલમાં ૧૯૪૮માં સ્વતંત્રતાની લડાઈ ટાણે કટોકટી ઘોષિત કરવામાં આવી હતી. માધ્યમો પર સેન્સરશિપ, જમીનસંપાદન અને પુડિંગ બનાવવા ઉપર પ્રતિબંધ (આ ગમ્મત નથી) જેવાં પગલાં કામચલાઉ ધોરણે લેવાયાં. પછી યુદ્ધ તો ક્યારનું જીતાઈ ગયું, પણ ૧૯૪૮ની કટોકટી વખતે લેવાયેલાં ઘણાંખરાં કામચલાઉ પગલાં હજુ પણ અમલમાં છે. (કટોકટી વખતે આવેલો પુડિંગને લગતો વટહુકમ વર્ષ ૨૦૧૧માં રદ્દ થયો, એટલી દયા.)

કોરોનાનો ચેપ સાવ અટકી જાય, દરદીઓની સંખ્યા શૂન્ય પર પહોંચે, ત્યાર પછી પણ નાગરિકોની વિગતો ઝંખતી સરકારો કહી શકે છે કે કોરોનાના બીજા હુમલાની તૈયારીરૂપે તે બાયોમેટ્રિક ચોકીપહેરો ચાલુ રાખવા ઇચ્છે છે. અરે, કોરોના નહીં, તો આફ્રિકામાંથી આવતો ઇબોલા ને ઇબોલા નહીં તો … ટૂંકમાં, તમે મુદ્દો સમજી ગયા. છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં આપણી પ્રાઇવસી–આપણી અંગતતા-અંગત વિગતો-માહિતી-ના અધિકાર માટે ભારે યુદ્ધ છેડાયેલું છે. કોરોના વાઇરસથી પેદા થયેલી કટોકટી આ યુદ્ધમાં નિર્ણાયક બની શકે છે. કારણ કે, લોકોને પ્રાઇવસી અને આરોગ્ય બેમાંથી એકની પસંદ કરવાનું કહેવામાં આવે તો લોકો આરોગ્ય જ પસંદ કરશે.

સાબુ-ઇન્સ્પેક્ટર?

લોકોને પ્રાઇવસી અને આરોગ્યમાંથી કોઈ એકની પસંદગી કરવાનું કહેવું, એ જ અસલમાં સમસ્યાનું મૂળ છે. કારણ કે આ વિકલ્પો જ ખોટા છે. આપણે પ્રાઇવસી અને આરોગ્ય બંને સાથે મેળવી જ શકીએ અને આપણે તે બંને સાથે મેળવવાં જોઈએ. આપણે એકહથ્થુ જાપ્તો રાખતી પદ્ધતિને શરણે થયા વિના, નાગરિકોના સશક્તિકરણથી આપણી તબિયત સાચવી શકીએ અને કોરોનાનો ફેલાવો પણ અટકાવી શકીએ. છેલ્લાં થોડાં અઠવાડિયાંમાં કોરોનાને કાબૂમાં રાખવાના સૌથી સફળ પ્રયત્નો દક્ષિણ કોરિયા, તાઇવાન અને સિંગાપોરમાં જોવા મળ્યા. આ દેશોએ લોકો પર દેખરેખ રાખતી ટેક્નોલોજીનો થોડો ઉપયોગ ચોક્કસ કર્યો, પણ તેમનો મોટો આધાર ટેસ્ટ કરવા પર, સાચી માહિતી આપવા પર અને માહિતીથી સજ્જ લોકોના ઉત્સાહી સહકાર પર રહ્યો.

લાભદાયી સૂચનાઓનું પાલન કરાવવા માટે કેન્દ્રીય જાપ્તો અને આકરી સજાઓ એકમાત્ર રસ્તો નથી. લોકોને વૈજ્ઞાનિક માહિતી જણાવવામાં આવે અને લોકો સત્તાધીશો પર આ બાબતે વિશ્વાસ મૂકી શકતા હોય, તો સર્વશક્તિમાન સરકારની દેખરેખ વિના પણ લોકો કરવા યોગ્ય હશે તે કરશે. જાતે તૈયાર થયેલા અને યોગ્ય માહિતી ધરાવતા લોકો પોલીસના દંડે હંકારાતા અબુધ લોકો કરતાં વધારે શક્તિશાળી અને અસરકારક હોય છે.

સાબુથી હાથ ધોવાની જ વાત કરીએ. માનવજાતના આરોગ્યના મામલે આ બહુ મોટી પ્રગતિ હતી. આ સીધાસાદાં પગલાંથી દર વર્ષે લાખોના જીવ બચે છે. અત્યારે એ ભલે સામાન્ય લાગે, પણ વિજ્ઞાનીઓને છેક ૧૯મી સદીમાં સાબુથી હાથ ધોવાના મહત્ત્વની જાણ થઈ. તે પહેલાં ડૉક્ટર અને નર્સ પણ એક ઓપરેશન કર્યા પછી હાથ ધોયા વિના જ બીજું ઓપરેશન કરતાં હતાં. આજે અબજો લોકો રોજ હાથ ધુએ છે, તે શું કોઈ સાબુ-ઇન્સ્પેક્ટરથી ડરીને? ના, તેમને પોતાને એ મહત્ત્વ સમજાયું છે એટલે. હું સાબુથી હાથ ધોઉં છું. કારણ કે મેં વાઇરસ અને બૅક્ટેરિયા વિશે સાંભળ્યું છે. મને ખબર છે કે એ ટચૂકડાં જીવ રોગ ફેલાવી શકે છે અને મને ખબર છે કે સાબુથી તેમને દૂર રાખી શકાય છે.

પણ આ સ્તરની સામેલગીરી અને સહકાર મેળવવા માટે ભરોસો જોઈએ. લોકોએ વિજ્ઞાન પર, જાહેર સંસ્થાઓના હોદ્દેદારો પર અને પ્રસાર માધ્યમો પર વિશ્વાસ મૂકવો પડે. છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં બેજવાબદાર રાજનેતાઓએ ઇરાદાપૂર્વક વિજ્ઞાન પરના, જાહેર સંસ્થાઓના હોદ્દેદારો પરના અને પ્રસાર માધ્યમો પરના લોકોના વિશ્વાસમાં ગાબડું પાડ્યું છે. હવે આ જ બેજવાબદાર રાજનેતાઓ આપખુદશાહીના રસ્તો લેવા લલચાશે. તેમની દલીલ હશે કે લોકો બધું બરાબર જ કરશે એવો ભરોસો રખાય નહીં.

સામાન્ય સંજોગોમાં, વર્ષોથી ઊડી ગયેલો વિશ્વાસ રાતોરાત પાછો આણી શકાય નહીં. પણ આ સામાન્ય સંજોગો નથી. આપત્તિના સમયમાં મન ઝડપથી બદલાઈ શકે છે. તમારાં ભાઈભાંડુ સાથે વર્ષોથી તકરાર ચાલતી હોય, પણ આફતના સમયમાં તમને અચાનક સૌહાર્દ અને ભરોસાનો છૂપો ખજાનો મળી આવે અને તમે એકમેકની સાથે થઈ જાવ. માટે, જાપ્તો રાખવાની વ્યવસ્થાઓ ઊભી કરવાને બદલે લોકોનો વિજ્ઞાનમાં, જાહેર સંસ્થાઓના હોદ્દેદારોમાં અને પ્રસાર માધ્યમોમાં ભરોસો બેસે, એ માટેના પ્રયાસ કરવા. તેમાં હજુ મોડું થયું નથી. નવી ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ ચોક્કસ કરવો જોઈએ, પણ નાગરિકોના સશક્તિકરણ માટે. મારા શરીરના તાપમાન અને બ્લડપ્રેશર પર દેખરેખની હું તરફેણ કરું છું, પણ એ ડેટાનો ઉપયોગ સરકારને સર્વસત્તાધીશ બનાવવામાં ન થવો જોઈએ. ઊલટું, એ ડેટાથી મારા માટે વ્યક્તિગત પસંદગીના વિકલ્પ વધવા જોઈએ અને સરકારને તેના નિર્ણયો માટે જવાબદાર ઠેરવી શકવાની નાગરિકોની ક્ષમતા વધવી જોઈએ.

હું ચોવીસે કલાક મારી શારીરિક સ્થિતિ પર નજર રાખી શકતો હોઉં, તો હું ક્યારે બીજાના આરોગ્ય માટે જોખમરૂપ બનું છું એ તો હું જાણી જ શકું, સાથોસાથ કઈ ટેવો મારા આરોગ્ય માટે ઉપકારક છે એની પણ મને ખબર પડે. કોરોના વાઇરસના પ્રસાર વિશેની પ્રમાણભૂત માહિતી મને જાણવા મળે અને હું તેનું વિશ્લેષણ કરી શકું તો મને એ પણ ખબર પડે કે સરકાર સાચું બોલે છે કે નહીં અને તે મહામારી સામે યોગ્ય નીતિ અપનાવી રહી છે કે નહીં. લોકો જ્યારે પણ દેખરેખની વાત કરે ત્યારે યાદ રાખો કે દેખરેખની ટેક્નોલોજી ફક્ત સરકાર લોકો પર નજર રાખવા નહીં, લોકો પણ સરકાર પર નજર રાખવા માટે વાપરી શકે.

આમ, કોરોના વાઇરસ નાગરિકતા માટે મહત્ત્વની કસોટી છે. આગામી સમયમાં આપણે સ્વાર્થી રાજનેતાઓ અને પાયા વગરનાં પડીકાંને બદલે વૈજ્ઞાનિક માહિતી અને આરોગ્યક્ષેત્રના નિષ્ણાતો પર ભરોસો મૂકવો જોઈએ. આપણે યોગ્ય પસંદગી નહીં કરીએ તો મહામૂલી આઝાદીને એમ સમજીને જતી કરી બેસીશું કે આરોગ્ય સાચવવાનો એ એક જ રસ્તો છે.

વૈશ્વિક આયોજનની જરૂર

બીજી મહત્ત્વની પસંદગી રાષ્ટ્રીય અલગતા અને વૈશ્વિક સહભાગિતા વચ્ચેની છે. મહામારી પોતે અને તેના કારણે પેદા થનારી આર્થિક મુશ્કેલી વૈશ્વિક સમસ્યાઓ છે. તેમને વૈશ્વિક સહકારથી જ અસરકારક રીતે ઉકેલી શકાય.

સૌથી પહેલાં તો, વાઇરસને હરાવવા માટે વૈશ્વિક સ્તરે માહિતીનું આદાનપ્રદાન જરૂરી છે. ચીનમાં ફેલાયેલા કોરોના વાઇરસ અને અમેરિકામાં ફેલાયેલા કોરોના વાઇરસ માણસને કેવી રીતે ચેપ લગાડવો એ વિશે વાત કરી શકવાના નથી. પણ કોરોના વાઇરસ સાથે કેવી રીતે કામ પાડવું તે વિશે ચીન અમેરિકાને ઘણું શીખવી શકે. ઇટાલીનો ડોક્ટર સવારમાં કોઈ શોધ કરે, તેની મદદથી એ સાંજે તાઇવાનમાં કોઈનો જીવ બચી જાય એવું બને. બ્રિટનની સરકાર અનેક નિર્ણયો વચ્ચે અટવાતી હોય તો તે મહિનાઓ પહેલાં એ પ્રકારની મૂંઝવણ અનુભવી ચૂકેલી કોરિયાની સરકારની સલાહ લઈ શકે.  પણ તેના માટે વૈશ્વિક સહકાર અને વિશ્વાસનું વાતાવરણ જોઈએ.

દેશો એકબીજા સાથે માહિતીના આદાનપ્રદાન માટે તથા નમ્રતાથી સલાહ લેવા માટે તૈયાર હોવા જોઈએ અને આ રીતે જે માહિતી તથા સૂઝ મળે તેની પર ભરોસો કરી શકવા જોઈએ. તબીબી સામગ્રી બનાવવામાં પણ વૈશ્વિક પ્રયાસોની જરૂર છે — ખાસ કરીને ટેસ્ટ કરવા માટેની કિટ અને શ્વાસ માટેનાં સાધનો. બધા દેશો બધું જાતે બનાવીને બધું દેશમાં જ ભરી રાખે તેને બદલે, વૈશ્વિક સંકલનથી ઉત્પાદન ઝડપી બનાવી શકાય અને જીવનરક્ષક ઉપકરણોનું વિતરણ વધારે ન્યાયી રીતે કરી શકાય. જેમ દેશો યુદ્ધના સમયે મહત્ત્વના ઉદ્યોગોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરે છે, તેમ કોરોના વાઇરસ સામે માનવજાતના યુદ્ધમાં મહત્ત્વની ચીજોનાં ઉત્પાદનનું 'માનવીયકરણ’ થવું જોઈએ. કોઈ સમૃદ્ધ દેશમાં ઓછા દરદીઓ હોય તો તે પોતાની સાધનસામગ્રી વધારે કેસ ધરાવતા ગરીબ દેશમાં મોકલે અને તેને એવી ખાતરી હોય કે ભવિષ્યમાં તેને જરૂર પડશે તો બીજા દેશો મદદે આવીને ઊભા રહેશે.

એવું જ તબીબી ક્ષેત્રે કામ કરનારા લોકોની બાબતમાં પણ વિચારી શકાય. ઓછી અસર ધરાવતા દેશો તેમનો મેડિકલ સ્ટાફ સૌથી ખરાબ અસર ધરાવતાં ઠેકાણે મોકલી આપે. તેનાથી યજમાન દેશને મદદ મળે અને સ્ટાફને બહુમૂલ્ય અનુભવ. આગળ જતાં રોગનું ઠેકાણું બદલાય, તો સ્ટાફનો પ્રવાહ પણ એ દિશામાં ફંટાય.

આર્થિક મામલે પણ વૈશ્વિક સહયોગની જરૂર છે. અર્થતંત્ર અને પુરવઠાના તંત્રનો વૈશ્વિક વ્યાપ ધ્યાનમાં રાખતાં, જો બધી સરકારો બીજાની પરવા કર્યા વિના પોતાનું જ દીધે રાખે, તો અરાજકતા ફેલાય અને કટોકટી વધુ ગંભીર બને. અત્યારે વૈશ્વિક એક્શન પ્લાનની જરૂર છે અને એ પણ પહેલી તકે.

બીજી એક જરૂર આવનજાવન માટેની વૈશ્વિક સમજૂતી માટેની છે. બધી આંતરરાષ્ટ્રીય અવરજવર મહિનાઓ સુધી બંધ રાખવામાં મુસીબતોનો પાર નહીં રહે અને કોરોના વાઇરસ સામેની લડાઈમાં તે નડતરરૂપ બનશે. આથી, જરૂરી લોકોની અવરજવર સરહદપાર પણ ચાલુ રહે તે માટેની સમજૂતી જરૂરી છે. એવા લોકોમાં વિજ્ઞાનીઓ, તબીબો, પત્રકારો, રાજનેતાઓ અને ધંધાદારીઓનો સમાવેશ થઈ શકે. તે માટે એવો વૈશ્વિક કરાર કરી શકાય કે દરેક દેશ પોતાના માણસોને બહાર મોકલતાં પહેલાં તેનું પાકા પાયે ટેસ્ટિંગ કરશે અને પછી જ તેને વિમાનમાં બેસવા દેશે. આવા મુસાફરોને આવકારવામાં બીજા દેશોને પણ વાંધો ન હોય.

કમનસીબે, અત્યારે કોઈ દેશ આવું કશું કરતો નથી. આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાય સામૂહિક ધોરણે લકવાગ્રસ્ત જણાય છે. આ બધાની વચ્ચે કોઈ પુખ્ત વિચારણાવાળો માણસ જ જાણે નથી. વિશ્વના ટોચના નેતાઓ વચ્ચે અઠવાડિયાઓ પહેલાં આવી બેઠક થઈ જવી જોઈતી હતી. જી-૭ દેશોના નેતાઓ આ અઠવાડિયે માંડ વીડિયો કોન્ફરન્સ થકી ભેગા થયા, પણ તેમની બેઠકમાંથી કોઈ પ્લાન નીપજ્યો નથી.

અગાઉની વૈશ્વિક કટોકટીમાં – જેમ કે, ૨૦૦૮ની વૈશ્વિક મંદીમાં કે ૨૦૧૪ની ઇબોલા મહામારી વખતે – અમેરિકાએ વિશ્વનેતાની ભૂમિકા લીધી હતી. પણ વર્તમાન અમેરિકન તંત્રે એ પદ તજી દીધું છે. તેણે સ્પષ્ટ સંદેશો આપ્યો છે કે તેને માનવજાતના ભવિષ્ય કરતાં (ટ્રમ્પના સૂત્ર 'મેક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઇન’ સંદર્ભે) અમેરિકાની મહાનતામાં વધારે રસ છે.

આ તંત્રે તેના સૌથી નિકટના સાથીદારોથી પણ છેડો ફાડી નાખ્યો છે. અમેરિકાએ યુરોપીયન યુનિયનમાંથી આવનારા પર પ્રતિબંધ મૂકી દીધો, ત્યારે યુરોપીઅન યુનિયનને વિશ્વાસમાં લેવાનું તો દૂર રહ્યું, એ બાબતે આગોતરી નોટિસ આપવાની તસ્દી પણ તેમણે લીધી ન હતી. એક જર્મન ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીને વાઇરસની રસીના એકાધિકાર પેટે એક અબજ ડોલરની ઓફર કરીને અમેરિકાએ જર્મનીને પણ દુઃખી કર્યું છે. તેમ છતાં, વર્તમાન તંત્ર પાટો બદલે અને ફરી વિશ્વનેતાની ભૂમિકામાં આવે તો પણ, જે કદી જવાબદારી ન લે, ભૂલો સ્વીકારે નહીં અને દોષ બીજા પર ઢોળીને હંમેશાં જશ લેવા માટે તલપાપડ હોય એવા નેતાની પાછળ કોણ ઊભું રહે?

અમેરિકાએ છોડેલો શૂન્યાવકાશ બીજા દેશો નહીં ભરે તો વર્તમાન મહામારી અટકાવવાનું તો અઘરું પડશે જ, પણ ત્યાર પછીના સમયમાં આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો પર તેની માઠી અસર પડશે. અલબત્ત, દરેક આપત્તિમાં તક છુપાયેલી હોય છે. વૈશ્વિક કુસંપથી પેદા થનારા ખતરાનો અહેસાસ માનવજાતને વર્તમાન આપત્તિ નિમિત્તે થાય, એવી આપણે આશા રાખીએ.

માનવજાતે પસંદગી કરવાની વેળા છે. આપણે કુસંપનો રસ્તો લઈશું કે વૈશ્વિક સાથસહકારનો? આપણે કુસંપના માર્ગે ચાલીશું તો તેનાથી વર્તમાન આપત્તિ લંબાશે, એટલું જ નહીં, ભવિષ્યમાં તેનાથી મોટી આપત્તિની સંભાવના ઊભી થશે.

આપણે વૈશ્વિક સ્તરે સાથસહકાર અપનાવીશું તો તે ફક્ત કોરોના વાઇરસ સામેની જ નહીં, એકવીસમી સદીમાં માનવજાત સામે આવનારી બધી મહામારીઓ અને કટોકટી સામેની જીત હશે.

(નોંધ : હરારીના પુસ્તક Sapienનો મિત્ર રાજ ગોસ્વામીએ કરેલો ગુજરાતી અનુવાદ આર.આર. શેઠની કંપની દ્વારા પ્રગટ થયો છે. પુસ્તક મેળવવાની લિન્ક : https://www.instamojo.com/@rrsheth/275368fa098d4836ad7d64bcde0786c7)

[અનુવાદ : ઉર્વીશ કોઠારી]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2020; પૃ. 03-06

કોવિડ-૧૯

ગયા અઠવાડિયે ઓફિસના કામે બિહારના મુઝફ્ફરપૂર જિલ્લામાં જવાનું થયું. મુઝફ્ફરપુર જિલ્લો બિહારમાં પટણા અને પૂર્વી ચંપારણ પછી વિસ્તારની દ્રષ્ટિએ ત્રીજા નંબરનો જિલ્લો. અમદાવાદથી નીકળતી વખતે કોરોનાનું ભારતમાં તો આગમન થઈ ગયું હતું, પરંતુ ગુજરાત કે બિહારમાં આ બાબતે કોઈ પણ કેસ પોઝિટિવ નોંધાયો ન હતો. તેથી અન્ય લોકોની જેમ મેં પણ માની લીધું કે અત્યારે બિહાર જવું સેફ છે. જો કે આ વાઇરસની ગંભીરતાને ધ્યાનમાં રાખી સેફ્ટીનાં કેટલાંક પગલાં અમે પણ લીધેલાં. બિહાર પહોંચ્યા બાદ મુઝફ્ફરપુર જિલ્લાના કેટલાંક ગામોમાં કામ અર્થે જવાનું થયું. આ દરમિયાન ત્યાંના સ્થાનિક લોકો સાથે વાતચીત પણ થઈ અને આ ઉપરાંત ગામોમાં સ્વચ્છતા અને આરોગ્યરક્ષા અંગે લોકોની તૈયારી જોતાં સમજાયું કે આ બીમારી સામે લડવા માટે ખૂબ જ તૈયારીની જરૂર છે. અને આ તૈયારીઓ સામે સૌથી મોટી અડચણો છે અહીંના લોકોની માનસિકતા, જીવનશૈલી અને સામાજિક માન્યતાઓ. બિહાર, ભારતનું એ રાજ્ય છે જે કુલ વસ્તીના પ્રમાણમાં દેશમાં ત્રીજા નંબર ધરાવે છે. અહીં દર ચોરસ કિલોમીટરે સરેરાશ જન સંખ્યા ૧,૧૦૦થી પણ વધુ છે જે ભારત દેશની દર ચોરસ કિલોમીટરે સરેરાશ વસતીના ત્રણ ગણાથી પણ વધુ છે. આ ઉપરાંત ઓછો શિક્ષણ દર, વધુ બેરોજગારી, અસમાનતા, પીવા માટે શુદ્ધ પાણીનો અભાવ, ગરીબી જેવી અનેક મુશ્કેલીઓનો બિહાર સામનો કરી રહ્યું છે આવા સમયે શું કોરોનાનો માર ઝીલી શકવા બિહાર તૈયાર છે?

બિહાર રાજ્યમાં કોરોના વાઇરસ સંક્રમિત દરદીનું તા. રરમીએ મૃત્યુ થયું એ કોરોનાના કારણે દેશમાં છઠ્ઠું મૃત્યુ હતું. ધ્યાન રાખવા જેવી વાત એ છે કે આ મૃત્યુ પહેલાં બિહાર રાજયમાં કોરોના સંક્રમિત લોકોની સંખ્યા શૂન્ય હતી. આ ઘટનાએ ઘણા સવાલો ઊભા કરી દીધા, સવાલ સરકારની તૈયારીઓ પર, સવાલ લોકોની જાગૃતતા પર, મેડિકલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રકચર પર તો લોકોમાં સ્વચ્છતા તથા હાઇજિનની જાણકારી પર.

નોવેલ કોરોના વાઇરસનું સંક્રમણ જ્યારે વિશ્વમાં વધી રહ્યું છે, વિશ્વભરમાં સંક્રમિત લોકોની સંખ્યા આઠ લાખ ઉપર પહોંચી ગઈ છે અને મૃત્યુ આંક લગભગ ૩૯,૪૦૦ સુધી પહોચી ગયો છે ત્યારે સમગ્ર ભારતમાં પણ આના ગંભીર પરિણામોને ધ્યાનમાં રાખી સરકાર દ્વારા વિવિધ પગલાં લેવાઈ રહ્યા છે. ભારતમાં પણ સંક્રમિત લોકોની સંખ્યા ૧,રપ૦ સુધી પહોંચી ગઈ છે અને મૃત્યુઆંક ૩ર સુધી. ટેલિવિઝન, સોશિયલ મીડિયા, ન્યૂઝ પેપર્સ દરેક જગ્યા એ સોશિયલ ડિસ્ટન્સિંગ માટે લોકોને અપીલ કરાઇ રહી છે. ત્યારે સવાલ એ થાય કે બિહારમાં આ કેટલું શક્ય છે?

બિહાર રાજ્ય નેપાળ સાથે પણ ઘણી લાંબી સરહદ ધરાવે છે. અને સ્થાનિકો જાહેર તથા ખાનગી વાહનો દ્વારા આ સરહદ ખૂબ જ સરળતાથી પાર કરી શકે છે. આ સમયે નેપાળમાંથી પણ કોરોના સંક્રમિત વ્યક્તિ બિહાર રાજયમાં આવી શકવાની સંભાવના ઘણી રહેલી છે. જો કે કોરોના વાઇરસના ભારતમાં આગમન પહેલાં જ બિહાર રાજ્ય સરકારે અગમચેતીના ભાગ રૂપે નેપાળ બોર્ડર પર જરૂરી સ્ક્રિનિંગ વ્યવસ્થા ગોઠવી દીધી હતી, જેથી નેપાળથી આવતા કોરોના સંક્રમિત લોકો પર નજર રાખી શકાય, પરંતુ બિહાર સરકાર સામે સૌથી મોટો પડકાર ભારત દેશના વિભિન્ન ભાગોમાંથી પરત ફરી રહેલા બિહાર રાજ્યના લોકો છે. બિહાર એક એવું રાજ્ય છે જ્યાં રોજગારીની પૂરતી તકો ન હોવાથી અહીંના યુવાનો રોજગારી માટે ભારત દેશના અન્ય રાજ્યોમાં સ્થળાંતર કરતાં હોય છે. સ્થળાંતર કરનારા મોટા ભાગના યુવાનો બિહાર રાજ્યનાં ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાંથી આવે છે જે દિલ્હી, ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર તરફ રોજગારી અર્થે જાય છે. આ એવાં રાજ્યો છે જ્યાં નોવેલ કોરોના વાઇરસ સંક્રમિત લોકોની સંખ્યા પણ વધુ છે. કોરોના સંક્રમિત વ્યક્તિના સંપર્કમાં આવી કોઈ બિહારનો યુવક પોતાના ગામ સુધી પહોંચે તે દરમિયાન જો તેની યોગ્ય તપાસ કરવામાં ન આવી તો આવનારા દિવસોમાં આ રાજયમાં પરિસ્થિતિ ખૂબ જ વિકટ સ્વરૂપ ધારણ કરી શકે છે. જો નોવેલ કોરોના વાઇરસનું સંક્રમણ બિહારના ગ્રામ્ય વિસ્તારો સુધી પહોચી ગયું તો તેના પર અંકુશ મેળવવો ખૂબ જ મુશ્કેલ સાબિત થઈ શકે છે. બિહારના ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં કોરોના વાઇરસ પ્રત્યેની સામાન્ય જાગૃતિનો અભાવ ખૂબ જ છે, ગામોમાં સ્વચ્છતા અને હાઇજિનનો ખૂબ જ મોટો અભાવ વાઇરસ ફેલાવામાં મોટી ભૂમિકા ભજવી શકે છે. આ ઉપરાંત જે સૌથી મોટો પડકાર છે તે ગ્રામ્ય સ્તરે મેડિકલ ઇનફ્રાસ્ટ્રક્ચર તથા અન્ય સુવિધાઓ પૂરી પાડવાનું. બિહાર રાજ્યની કુલ વસ્તીના ૮૮ ટકાથી વધુ વસ્તી ગામડાંઓમાં વસેલી છે, તો આવામાં સવાલ એ થાય કે શું રાજ્યની સરકાર રાજ્યના દરેક ગામના લોકોની તબીબી સારવાર થઈ શકે તે માટે સજ્જ છે ખરી?

આજે વિશ્વના ઘણા નિષ્ણાતોએ ભારત દેશમાં પ્રસરી રહેલા કોરોના વાઇરસ પ્રત્યે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે. કેટલાક લોકોનું કહેવું છે કે ભારત ઇટાલી જેવી પરિસ્થિતિ વધુમાં વધુ એક મહિનો દૂર છે તો અમેરિકાથી માત્ર પંદર દિવસ દૂર છે. પરંતુ હકીકત જોવા જઈએ તો બિહારની કુલ વસ્તી ઇટાલીની કુલ વસ્તી કરતાં દોઢ ગણી છે. જો યોગ્ય સમયે યોગ્ય પગલાં ન લેવાયા તો ભારત તો દૂરની વાત છે પરંતુ માત્ર બિહાર જ બીજું ઇટાલી બની શકે છે. આથી કદાચ જરૂરત છે તો માહિતીને લોકો સુધી પહોંચાડવાની, લોકોને કોરોના અને તેનાથી થતી અસરોથી અવગત કરાવાની અને ગ્રામ્ય વિસ્તારો સુધી હોસ્પિટલ્સ તથા અન્ય મેડિકલ સુવિધા પહોંચાડવાની. જેથી કોરોના સંક્રમિત લોકોને યોગ્ય સમયે યોગ્ય સારવાર મળી શકે. કેન્દ્ર સરકાર અને બિહાર રાજ્ય સરકાર આ માટે જરૂરી નિર્ણયો લઈ આ મહામારી સામે લોકોને રક્ષણ આપે તેવી અપેક્ષા રહેશે.

[લખ્યા તા.ર૩-૦૩-ર૦, આંકડાકીય વિગત તા.૩૧-૦૩-ર૦]

Email: mehtaaarsh90@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીશક”, 01 ઍપ્રિલ 2020; પૃ. 07, તેમ જ 09