આ વણઝાર કહો તો એ,
कारवां કે काफिला કહો તો એ
ને મહાહિજરત કહો તો એ :
એમાં દશ દિવસના બાળકની
માતા પણ છે
ને ફૂલેલા પેટવાળી વાઘણ જેવી
ગર્ભવતી મહિલાઓ પણ છે,
અરે! રોડના છેડે
બચ્ચાને જન્મ આપીને
ચાલતી પકડતી
સદ્ય પ્રસૂતાઓ પણ છે.
ખાવાનું જ્યારે ને જ્યાં મળ્યું
રસ્તામાં
ત્યારે ને ત્યાં
કોરો ભાત મળે તો કોરો ભાત
ને પાંચ રૂપિયાનું બિસ્કીટનું
પડીકું મળ્યું તો પડીકું.
મળ્યું તો ય શું ને
ના મળ્યું તો ય શું.
રોકાઈ ગયો છે આખો
આ નીંભર ને નિર્દય દેશ,
એક બસ ચાલ્યા કરે છે
ચાલ્યા કરે છે
આ મહાહિજરત ..
કોઈએ મૂક્યું છે માથે પોટલું
તો કોઈએ વળી બૅગ.
કોઈએ ખભા પર બેસાડ્યું છે છોકરું
તો કોઈ કોઈ દંપતીએ વળી
બાળકોને ઉપાડવાની સાથે
બેની વચ્ચે રહે એમ
એક એક હાથે ઝાલ્યા છે
બૅગના પટ્ટા.
એક છાપું તો વળી
એમનામાં રહેલી inbuilt capacity –
કુદરતે ઠાંસીઠાંસીને ભરેલી
શક્તિ-ની કરતું હતું તારીફ.
કરે જ ને તે.
છાપું જ કહેતું હતું કે
એક દંપતી એ તો
અઢી હજાર કિલોમીટર
કાપ્યું હતું અંતર પગપાળા.
છાપું તો કહેતું હતું કે
નવ વરસની એક છોકરી તો
ગામ આવવાને બાકી હતા
પંદર જ કિલોમીટર
ને ઢળી પડી કાયમ માટે.
છાપું તો એ ય કહેતું હતું કે
સોળ જણા તો
કપાઈ મર્યા ભારખાના હેઠળ.
એક શહેરી કહેતો હતો
કે ખબર ના પડે આમને
કે રેલના પાટા ઉપર તો
ના સુવાય?
ગમ પડી હોત એટલી તો
એ તારી જેમ
મેનેજર ના હોત ફાડ્યા?
એ બિચારા તો રામભરોસે
ઊંઘતા હતા
ઊંઘી રહેલા આખા દેશની જેમ.
શી ખબર એમને કે
રામ પછાડે ને રામ ઉપાડે
ચાલતા આ દેશ જેવું કોક ભારખાનું
આવી પહોંચશે
ને કાઢી નાખશે કચ્ચરઘાણ?
આ મહાહિજરતમાં આગળ નથી
કોઈ હઝરત મૂસા કે હઝરત ઇસા
બસ નેતા વગરની
ચાલી જ જાય છે આ વણઝાર.
હું ભૂતપૂર્વ બાળમજૂર.
અઢાર વર્ષનો થયો
ને સરકારી નોકરી મળી
ને મજૂરી છોડી
પણ ભયંકર કંટાળો આવે છે
મને ચાલવાનો.
તમે જ વેંઢારી શકો મારા બંધુ,
આટઆટલી હાલાકી
ને સહી શકો આટઆટલી અવહેલના અને નાલાયકી.
એક ભૂતપૂર્વ મજૂરની
વખાના માર્યા મજૂરબંધુઓને
મહાત્મા બાબાસાહેબની
સોગંદ,
ને મહર્ષિ માર્ક્સની કસમ,
ખરા હૃદયથી સલામ
આ વણઝાર કહો તો એને
કારવાં કે કાફલા કહો તો એને
Exodus કહો તો એને
મારા બંધુઓ,
તહેદિલથી કોઈ પણ
રંગ વગરની સલામ
કેમ કે
રેલેરેલા નીતરતા પસીનાને
નથી હોતો કોઈ જ રંગ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 મે 2020

કોરોનાની જેમ પ્લેગ પણ ચીનમાં ઉદ્ભવ્યો. ત્યાંના યુઆન પ્રાંતમાંથી સમગ્ર ચીનમાં અને ત્યાંથી હૉંગકૉંગ થઈને બ્રિટિશ ભારતમાં પ્રવેશ્યો — કલકત્તા અને કરાચી થઈ છેક પુના સુધી, સંયુક્ત પ્રાંતોમાં, હૈદરાબાદ, મૈસુર, મદ્રાસ, આગ્રા, અવધ અને બર્મા સુધી વિસ્તર્યો.

પ્લેગ વિશેનું ઇતિહાસકાર Myron Echenbergનું જાણીતું પુસ્તક છે The Global Urban Impact of Bubonic Plague, 1894-1901. આ પુસ્તકમાં તે જણાવે છે કે પ્લેગને કારણે વર્ષ 1896 થી 1921 સુધીમાં ભારતમાં એક કરોડ વીસ લાખ લોકોનાં મૃત્યુ થયાં, જ્યારે બાકીના વિશ્વમાં 30 લાખ મૃત્યુ થયાં. ભારતમાં વ્યાપક પ્રમાણમાં પ્લેગ ફેલાવાનું કારણ અંગ્રેજોની વેપારવૃત્તિ હતી. તેમનો વેપાર દુનિયામાં ચાલતો રહે એ માટે તેમણે તમામ બંદરો ખુલ્લાં રાખ્યાં પરિણામે પ્લેગને છુટ્ટો દોર મળ્યો.

કોરોના કોને કારણે વધુ ફેલાયો, એને માટે ઠીકરાં ફોડવામાં આવે છે જેમ કે દિલ્હીના મરકઝને જવાબદાર માનવામાં આવે છે અને તેને કારણે દેશના મુસ્લિમો સાથે ભેદભાવ વધ્યા છે. આ જ રીતે અંગ્રેજોએ ભારતના લોકોના રિવાજો અને ગંદી આદતો પર દોષનો ટોપલો ઢોળ્યો હતો. પર્યાવરણીય મુદ્દા અને ચીન સાથેના વેપાર જેવા ચેપ ફેલાવાના મુદ્દાને દબાવી દેવામાં આવ્યા. લૉક ડાઉનને કારણે ગરીબ અને સ્થળાંતરિત શ્રમિકોને સહન કરવાનું આવ્યું છે, એવી જ સ્થિતિ અંગ્રેજી રાજમાં ફેલાયેલા પ્લેગ વખતે ઘણાખરા ગરીબોની થઈ હતી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 મે 2020

શું આપણે આ વરસની પંદરમી ઓગસ્ટના સ્વતંત્રતા દિવસે વડાપ્રધાન લાલ કિલ્લા પરથી તિરંગો ફરકાવતા હોય અને તેમને સાંભળવા જનમેદની એકત્ર થઈ હોય એ દૃશ્યની કલ્પના કરી શકીએ છીએ? શું એ વિચારી શકીએ છીએ કે આપણે ત્રણ મહિના પછી ઉપલબ્ધિઓના કયા પડાવ પર હોઈશું અને વડાપ્રધાન એ દિવસે જનતાને સાવ જ નવો ક્યો સંદેશ આપશે? આગામી ૨૬મી જાન્યુઆરીના પ્રજાસત્તાક પર્વે દિલ્હીના રાજપથનો નજારો આ વખતે કેવો હશે તે કલ્પી શકીએ છીએ? હમણાં ચાર મહિના પહેલાંની ૨૬મી જાન્યુઆરીએ સમૃદ્ધિનું જે પ્રદર્શન કર્યું હતું, તે આ વખતે પણ કરવા ઈચ્છીશું ?

આપણા રાજનેતાઓ જ્યારે આપણને એવું સમજાવે છે કે હાલની આ મહામારી આપણી સમગ્ર જીવનશૈલીને બદલી નાખનારી છે, ત્યારે દુનિયાભરની પ્રજા એમના શાસકોથી નારાજ છે એ સચ્ચાઈ તે જાણેઅજાણે છુપાવી દે છે. આ સ્થિતિ સરમુખત્યારી શાસનવ્યવસ્થાવાળા દેશોમાં પણ જોવા મળે છે. રશિયામાં રોજ કોરોના સંક્રમણના હજારો કેસ નોંધાઈ રહ્યા છે. આખી દુનિયાને તેની અને રશિયન પ્રજાની નારાજગીની પણ જાણ થાય છે. અમેરિકા અને યુરોપમાં જો લોકો છીંકે એટલી અમસ્તી વાતને ય ત્યાંના રાજનેતાઓની લોકપ્રિયતા સાથે જોડીને જોવાતી હોય છે. ત્યાં (હાલની મહામારી દરમિયાન) અમેરિકી રાષ્ટ્રપ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પનું જનસમર્થન અને લોકપ્રિયતા ઘટી રહ્યાના અહેવાલો છે. એવું પણ કહેવાય છે કે નવેમ્બર-૨૦૨૦ની પ્રમુખપદની ચૂંટણી જો ટ્રમ્પ હારશે, તો તે ચૂંટણીમાં ગેરરીતિના આરોપ ઊભા કરીને પરિણામો સ્વીકારશે નહીં. ચૂંટણીમાં ગેરરીતિઓ આચરવાના કારણે લોકસભાના સભ્યપદેથી ઇન્દિરા ગાંધીને ગેરલાયક ઠેરવતો અલાહાબાદ હાઈકોર્ટનો 12 જૂન 1975નો ચુકાદો ન સ્વીકારવાના ઇન્દિરાના વલણ અને ત્યાર પછીના ઇતિહાસને પણ આ ક્ષણે આપણે સંભારવો જોઈએ.

કોરોના સંકટની ગંભીરતા સમજવામાં અને તેને પહોંચી વળવામાં જે વિલંબ કરાયો તેનાથી મોટી સંખ્યામાં લોકોએ જીવ ગુમાવવા પડ્યા છે અને ઘણી હાડમારી વેઠવાની આવી છે. આ કારણે દુનિયાભરના શાસકોથી પ્રજા નારાજ છે. લોકોની તકલીફો જેમ જેમ વધતી જશે, ટાળી શકાય એવાં મોતના આંકડા વધતા રહેશે તેમ લોકોનો ગુસ્સો પણ વધતો રહેશે. સારું એ છે કે આ ત્રણ મહિનામાં જ શાસકોને સમજાઈ ગયું છે કે આગામી ત્રીસ મહિના કેટલા પડકારજનક હશે. તેમની બદલાયેલી મુખમુદ્રા તેની ગવાહી પૂરે છે.

લોકોની આ નારાજગીની એક બીજી બાજુ એ પણ છે કે લોકો તેમના વ્યવહાર અને વિચારોમાં વધારે ચીડિયા, કઠોર અને અસહિષ્ણુ બની રહ્યા છે. રાજકારણ પ્રત્યેનો તેમનો કાયમી ઉત્સાહ હવે અણગમામાં બદલાઈ ગયો છે. ધાર્મિક ઉન્માદને બદલે રોજગારી, બાળકોનું ભવિષ્ય અને સ્વજનો-પરિચિતના મોત જેવા મુદ્દાને પ્રાથમિકતા મળી રહી છે. પરસ્પરની વાતચીત અને સંવાદના મુદ્દા બદલાયા છે. સોશિયલ મીડિયા પર પણ જે ખરીખોટી વાતો ફેલાવાઈ રહી છે, તેમાં ધાર્મિક ઉન્માદ અને કોમી વૈમનસ્યનું પ્રમાણ ઘટ્યું છે. હવે તેને બદલે જેમને નિર્દયતાથી જાહેર રસ્તે કચડી નંખાય છે તે લાચાર-ભૂખ્યાં-તરસ્યા શ્રમિકોની તકલીફો વધુ ચર્ચાય છે. ધોમધખતા તાપમાં એ પણ ખબર નથી પડતી કે તેમના શરીરમાં લોહી વહે પણ છે કે નહીં.

જે લોકો ધાર્મિક રીતે બહુ કટ્ટર મનાતા હતા, તેમને એ વાતનો ઝાઝો ફરક નથી પડતો કે  ધર્મસ્થાનોમાં ગયા વિના પણ તે જીવી શકે છે. જે લોકો કટ્ટર લોકોને હાથો બનાવીને સત્તાના શિખરે અત્યાર સુધી પહોંચ્યા છે તે ખૂબ ચિંતિત છે. તેમને ચિંતા એ વાતની છે કે હજારો લાશોના ભારથી મુક્ત મહામારી પહેલાંના સંસારને કઈ રીતે સજીવન કરી શકાશે.

જે લોકો કોરોનાકાળ પછીની દુનિયા અંગે ચિંતિત છે, તેમના માટે એક સમાચાર છે. હવે રાજનીતિ પણ કેટલીક હદ સુધી વર્ચ્યુઅલ અથવા ઑનલાઇન થઈ જશે અને નેતાઓએ પણ ઘરે રહીને કામ કરવું પડશે. સંક્રમણનો ખતરો વધે નહીં એ માટે જનતા એમના સીધા સંપર્કમાં નહીં આવે. જો કે, આવી સ્થિતિ લોકશાહી માટે જોખમકારક સાબિત થઈ શકે છે. દુનિયાભરમાં આજે અર્થતંત્ર બચાવવું કે જિંદગી બચાવવી એ બે પૈકી એકની પસંદગી કરવાનો સવાલ ઊભો થયો છે. શક્ય છે કે સરકારો આ સવાલને બદલીને આપણને એવો સવાલ કરે, 'તમારે જીવ બચાવવો છે કે જનતંત્ર'? આ સવાલનો જવાબ બધાને ખબર જ છે. પરંતુ જવાબ એ પણ હોઈ શકે કે, અમારે જીવ અને જનતંત્ર બંને બચાવવા છે. સઘળો દારોમદાર જનતાના ખમીર પર છે.

અનુવાદ: ગૌતમ ડોડીઆ

e.mail : gautamdodia007@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 મે 2020