મિ. સેનનો બંગલો હતો એ આખો વિસ્તાર ‘સેનવાડી’ના નામે ઓળખાતો. જેમ જેમ ઉમ્મર વધતી જતી હતી, એમ મિસીસ સેનને બંગલાની સાફ-સફાઈ કરવી અઘરી લાગતી હતી. પતિ-પત્ની હીંચકે ઝૂલતાં હોય, ત્યારે મોટે ભાગે વાતનો મુદ્દો આ જ રહેતો,

‘આ કામવાળીઓનાં કંઈ ઠેકાણાં નથી. એ બધીઓની પાછળ ફરી ફરીને હું તો થાકી જાઉં છું.’

‘તે કોણ કહે છે તને થાકી જવાનું? તારાથી થાય એટલું કર ને કરાવ. બાકીનું છોડી દે.’

‘લો, બોલ્યા, છોડી દે! એમ કંઈ થોડું છોડી દેવાય છે? કોઈ આવે તો કહેશે, આટલો સરસ બંગલો પણ આ બાઈને સાચવતાં જ નથી આવડતું.’

પત્નીની ફરિયાદનું નિવારણ કેવી રીતે કરવું એ મૂંઝવણમાં હતા, ત્યાં મિ. સેનને એક દિવસ અચાનક જ ઉપાય મળી ગયો. ઑફિસેથી આવતાની સાથે ખુશ થઈને એમણે કહ્યું :

‘આજે ઑફિસમાં ગુપ્તાએ કહ્યું કે, ગાંધી મેદાનમાં કબીલાવાળા વણઝારા આવ્યાં છે અને એમની સ્ત્રીઓ ઘરકામ માટે તપાસ કરે છે. આપણાં ઘર માટે એક બાઈ સાથે નક્કી કર્યું છે. કાલ સવારથી એ આવશે.’

આમ ચંપા આ ઘરમાં આવી. શ્યામ વર્ણ પણ મોટી ને પાણીદાર આંખો, ઘાટીલો દેહ અને ઘટ્ટ લાંબા વાળ. સાડી ભલે જૂની-પુરાણી; પણ એવી ચીવટાઈથી પહેરેલી કે બે ઘડી જોયા જ કરીએ. જો કે મિસીસ સેનને તો પોતાનાં કામ સાથે જ લેવા-દેવા હતી અને એમની પરીક્ષામાં ચંપા જોતજોતામાં પાસ થઈ ગઈ. એનાં કામથી ખુશ થયેલાં શેઠાણી, પછી તો એની સાથે અલક-મલકની વાતો ય કરતાં …

‘ઘરમાં તમે કેટલા લોકો રહો છો?’

‘અમીં ચાર છૈયે.’

‘તમે બે ને બે છોકરાંઓ?’

‘નંઈ. મીં ને મારા તઈણ મરદ.’

‘ત્રણ મરદ? એ વળી કેવી રીતે?’

‘અમારામાં એવું જ હોય સે …. પેલી દરપદીને તો પાંસ હતા ને? મારે બે ઓસા.’ કહીને એ હસવા લાગેલી. જ્યારે એમણે પોતાના પતિને આ વાત કરી ત્યારે એ મોઢું બગાડતાં બોલેલા ….

‘આ બધાં હલકી વરણનાં લોકો. લોકોને લૂંટી લેવા એ જ એમનો ધંધો. એમનો ભરોસો ન કરાય. ક્યારે ચોરી-ચપાટી કરીને છુમંતર થઈ જાય ખબરે ય ન પડે. તું એની પર નજર રાખતી રહેજે.’ પણ મિસીસ સેનને ચંપાની કમ્પની ગમી ગઈ હતી. પોતાની સાથે ચા-નાસ્તો કરાવતાં અને કેટલી ય વાર એને તો પોતાનાં ઘરે જમાડતાં જ; પણ ઘરે લઈ જવા પણ કંઈક ખાવાનું આપતાં.

અમાસની એક રાતે ચંપા એના ત્રણ મરદોની વચ્ચે નીચીમૂંડી કરીને બેઠી હતી. દેશી દારુની બાટલી મોઢે માંડતાં ત્રણમાંનાં એકે સટાક કરતો તમાચો મારીને કહ્યું,

‘ક્યારના પુસ પુસ કરીએ છ, તે જબાપ આપતાં હું જોર પડે સ? આંઈ કિયા કામે આયા સીએ ઈ ખબર સે ને? આટલા દી’થી ‘સેનવાડી’માં જા છ, તે હું બાતમી લાયી છ?’

ચંપા કંઈ બોલ્યા વિના ઊભી થઈને ચાલવા માંડી. ત્રણમાંથી એકે એની પાછળ જતાં કહ્યું, ‘બૌ ચરબી ચઢી સે તે હીધી કરવી પડસે.’

બીજે દિવસે ચંપા કામ પર ગઈ ત્યારે એનો આખો ચહેરો સૂઝી ગયેલો. શરીર પર ઠેકઠેકાણે મારના નિશાન અને સોળ ઊઠી આવેલા. મિસીસ સેને ચીસ પાડી ઊઠતાં પૂછેલું,

‘અરેરે ચંપા આ શું? કોણે મારી તને આમ જંગલીની જેમ?’

‘દીદી, એવું બધું તો હાઈલે રાખે અમારી બસ્તીમાં. અમને બૈરાંઓનેય ટેવ પડી ગઈ માર ખાવાની.’

આવી તે કંઈ ટેવ હોય? મિસીસ સેન વિચારી રહ્યાં પણ એમને લાગ્યું કે ચંપા આ બાબતમાં વધારે બોલવા નથી માગતી; એટલે પછી વાત પડતી મૂકી.

થોડા દિવસ પછી બંગલાનાં બારણાં બરાબર બંધ કરીને પતિ-પત્ની સૂતાં ને હજી આંખ મીંચાય ન મીંચાય ત્યાં ધાબા પર કોઈના દોડવાનો અવાજ સંભળાયો. મિ. સેન પથારીમાંથી ઊભા થઈને ઉપર જવા જતાં હતા; પણ મિસીસ સેને કહ્યું, ‘કોઈ નથી, વાંદરા છે. હમણાં હમણાં વાનરસેનાએ બહુ ઉપાડો લીધો છે. સૂઈ જાવ શાંતિથી.’ થોડીવારમાં અવાજ આવતો બંધ પણ થઈ ગયો.

સવારે દસ અગિયાર થયા તો ય ચંપા ન આવી. મિસીસ સેન રઘવાયા થઈ ગયાં. ‘કેમ નહીં આવી હોય? આમ તો  બહુ નિયમિત છે. એ નહીં આવે તો હું ક્યારે આ બધું કામ કરીશ?’ એમનો આવો બધો બબડાટ ચાલુ હતો ત્યાં પોલીસ ચોકીએથી ફોન આવ્યો. ‘સેન સાહેબ, જરા પોલીસ સ્ટેશને આવી જાવ ને! તમારું કામ છે.’ મિ. સેન તો ગભરાયા! ત્યાં વળી મારું શું કામ હશે?

ત્યાં પહોંચ્યા ત્યારે ઈન્સપેક્ટરે પૂછ્યું, ‘સાહેબ, તમારા ઘરમાં કપડાંનાં કબાટની પાછળની દીવાલમાં તીજોરી છે ને? ને તમારાં પત્ની રાત્રે સૂતી વખતે પહેરેલા બધા દાગીના કાઢીને એક ડબ્બામાં મૂકી દે છે એ વાત સાચી?’

‘અરે, તમે તો કોઈ દી’ મારા ઘરે આવ્યા પણ નથી. તો પછી તમને આ બધી કેવી રીતે ખબર પડી?’

‘આ બધા કબીલામાં રહેતા લોકો જે ગામમાં જાય ત્યાંના પૈસાપાત્ર લોકોનાં ઘરોની માહિતી મેળવી લે. ઝાંસીમાં તમારું મોટું નામ સાંભળીને એમણે મોટી ધાપ મારવાનો પ્લાન કરેલો. આ માટે એમણે પોતાની પત્ની ચંપાનો ઉપયોગ કર્યો. ખૂબ મારી એટલે એણે મોઢું તો ખોલવું પડ્યું; પણ કાલે રાત્રે જ્યારે એ તમારે ત્યાં ધાડ પાડવા આવ્યા ત્યારે ચંપા આડી ફરી વળી. એક જ વાત કરતી હતી કે, ‘મેં દીદીનાં ઘરનું નમક ખાધું છે. હું નમકહરામી નહીં કરું.’ આ ઈમાનદાર ઓરતને લીધે તમે બચી ગયાં નહીં તો …….’

મિ. સેન ફાટી આંખે આ બધું સાંભળી રહ્યા અને વિચારી રહ્યા કે હું કોને ‘હલકી વરણ’ કહેતો હતો?

(‘અશોક કુમાર’ની ‘બંગાળી’ વાર્તાને આધારે)

(‘ભૂમિપુત્ર’ પાક્ષિકમાં છેલ્લે પાને પ્રકાશિત થયેલી આ વાર્તા, લેખિકાબહેનની અનુમતિથી સાભાર… ..ઉ.મ..)

સર્જક–સમ્પર્ક : બી–401, ‘દેવદર્શન’, પાણીની ટાંકી પાસે, હાલર, વલસાડ – 396 001

eMail : avs_50@yahoo.com

♦●♦

સૌજન્ય : ’સન્ડે ઈ.મહેફીલ’ – વર્ષઃ સોળમું – અંકઃ 471 – January 31, 2021

♦●♦

આવી ‘ટચુકડી’ વાર્તાઓની ‘ઈ.બુક’

તમને આવી નાનકડી, માત્ર 750 શબ્દોની મર્યાદામાં રચાયેલી વાર્તાઓ વાંચવાનો શોખ હોય તો તમારે માટે એક શુભ સમાચાર છે. 2005થી પ્રકાશિત થતી આ ‘સ.મ.’માં આવી વાર્તાઓ, બહુ વખાણાઈ અને વિશેષ આદર પણ પામી છે.

અમે તેવી પચીસ વાર્તાની એક રૂપકડી ઈ.બુક બનાવી છે.. તમને તે જોવા–વાંચવાનો ઉમળકો થાય તો, તમારું પૂરું નામ, સરનામું અને કૉન્ટેક્ટ નંબર લખીને જ, મને ઈ.મેલ લખજો.. (વૉટસેપ મારફત તે મોકલી શકાય તેમ નથી, તેથી ..) તમને તે મોકલી આપીશ .. ..ઉત્તમ.મધુ ગજ્જર..   e.mail : uttamgajjar@gmail.com

અથવા

https://www.aksharnaad.com/downloads/

ઉપરથી 71મી બુક મફત ડાઉનલોડ કરજો. બીજાં ય ઘણાં પુસ્તકો ત્યાંથી મળશે.

ઉત્તમ રાજ્યની વાત થાય છે ત્યારે રામરાજયનું ઉદાહરણ અપાય છે. તે એ રીતે કે રામે ધોબીની ટીકા પરથી નિર્દોષ સીતાનો ત્યાગ કરેલો. રામ જાણતા હતા કે સીતા નિર્દોષ છે, પણ રામરાજયમાં સામાન્ય પ્રજાનો પણ અવાજ મહત્ત્વનો છે એ સિદ્ધ કરવા રામે સીતાનો ત્યાગ કર્યો. રામના સમયમાં બહુ પત્નીત્વ સામાન્ય બાબત હતી, પિતા દશરથને ત્રણ રાણીઓ હતી એટલે અશ્વમેધ યજ્ઞ વખતે એ જ પ્રજાએ બીજા લગ્ન કરવાનું કહ્યું તો રામે રાજસત્તાનું મહત્ત્વ સ્થાપતાં, લગ્ન ન કરતાં યજ્ઞમાં મૂર્તિ મૂકીને સીતા પ્રત્યેનો પ્રેમ પ્રગટ કર્યો. એ નિમિત્તે રાજા તરીકે રામે કેટલી મોટી હાનિ વેઠી છે તે પણ પ્રજાએ જોયું. પ્રજાને ત્યારે કોઈ સત્તા ન હતી, પણ રામે એક સામાન્ય પ્રજાજનની વાત અવગણી ન હતી ને તેથી રામરાજ્યનું ઉદાહરણ આજે પણ અપાય છે.

આજે ભારત 71 વર્ષથી પ્રજાસત્તાક દેશ છે. આ દેશમાં પ્રજાનો વહીવટ છે એવું કહેવાય છે, દેશમાં લોકશાહી છે, પણ હકીકત એ છે કે પ્રજાતંત્ર કે લોકતંત્ર નામ પૂરતું જ દેશમાં જણાય છે. સાચું તો એ છે કે પ્રજા અને તંત્ર, બંને ભ્રષ્ટ છે. પ્રજા અને તંત્ર જેને લાયક છે તે જ તે મેળવે છે. કૉન્ગ્રેસને કારણે દેશને સ્વતંત્રતા મળી એ પછી દેશ પર કૉન્ગ્રેસી સરકાર દાયકાઓ સુધી માથે રહી. સુધરેલી ભાષામાં દેશ સ્વતંત્ર હતો એટલું જ, બાકી નહેરુશાહી ને ગાંધીશાહીનું વર્ચસ્વ જ દેશ પર રહ્યું. 2014થી કૉન્ગ્રેસી શાસન પણ આથમ્યું ને ભાજપી શાસનનો ઉદય થયો ને હવે મોદીશાહી ચાલે છે. એમાં કેટલાંક સારાં કામો પણ થયાં જ છે, પણ ખંડનમંડનની જે પ્રવૃત્તિઓ રાષ્ટ્રીય સ્તરે ચાલે છે તે અંગે પુનર્વિચાર થવો ઘટે.

જેમ કે નહેરુને બદલે સરદાર વડા પ્રધાન થયા હોત તો દેશનો ઇતિહાસ જુદો હોત, એ વાત છાશવારે કહેવાયા કરે છે. સરદાર વડા પ્રધાન હોત તો કમ સે કમ નહેરુ, ગાંધી પરિવારનું વર્ચસ્વ ઘટ્યું હોત તે ખરું, પણ હવે તો પરિવારવાદ નથીને ! તો હવે એ રાગ આલાપવાનો કોઈ અર્થ ખરો? ભા.જ.પ.ની સરકારને પણ છ વર્ષ થયાં. હવે કૉન્ગ્રેસી શાસનની ટીકા કર્યા કરવાનો કોઈ અર્થ છે? ભા.જ.પ. સુશાસન આપી જ શકે એમ છે, તો ટીકા કરવા કરતાં પરિણામો આપે એ જરૂરી છે.

હમણાં નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝની સવાસોમી જન્મજયંતીને “પરાક્રમ દિવસ” તરીકે રાષ્ટ્રભરમાં ઉજવવાનું થયું. નેતાજી બારડોલી પાસેની હરિપુરામાં 1938માં કૉન્ગ્રેસનાં 51માં અધિવેશનના અધ્યક્ષ થયેલા તો તેવા જ ઠાઠથી ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી પણ 51 બળદની શણગરાયેલી જોડીમાં જોડાયા અને બોલ્યા પણ ! સાહેબ નથી બોલતા ત્યારે વધારે શોભે છે, પણ હરિપુરામાં બોલ્યા વિના ના રહી શક્યા. ગુજરાત સાથે નેતાજી, સરદાર અને ગાંધીજી કઈ રીતે સંકળાયેલા છે તેનું પુણ્યસ્મરણ કર્યું, ત્યાં સુધી તો સમજ્યા, પણ પછી નહેરુથી ચાલે પરિવારવાદની કથા માંડી અને કૉન્ગ્રેસે ઇતિહાસ ભૂંસવાનું કામ કર્યું છે એવી વાતો પણ કરી. તે પછી વડા પ્રધાને કેવી રીતે સરદારને વિશ્વવિખ્યાત કર્યા તેનું પંચામૃત વહેંચ્યું. એમાં બધું ખોટું હતું એવું નથી, પણ નહેરુએ સરદારને ને સુભાષને પણ ખસેડ્યા જેવી વાતો કરવાથી હવે કશું સિદ્ધ થાય એમ નથી, એ વાત સૌએ સમજી લેવાની જરૂર છે. એ સાચું કે કૉન્ગ્રેસે સરદારને ભૂંસ્યા, તો ભા.જ.પ.ના નેતાઓ પણ નહેરુ, ગાંધી પરિવારોને ભૂંસે જ છેને ! એ કઈ આરતી ઉતારે છે? એ તો મારે તેની તલવાર જેવું જ છે. કાલે કૉન્ગ્રેસ હતી તો તેણે સરદાર, સુભાષને ભૂંસવાનું કર્યું તો આજે ભા.જ.પ. છે તો એ સરદાર, સુભાષને સ્થાપવાનું “પરાક્રમ“ કરે એમ પણ બને.

– ને સરદારને આગળ કરાય છે તે શુદ્ધ ભક્તિભાવને કારણે? એવું હોય તો તેનો આનંદ જ હોય ! પણ મતાધિકાર તો પાટીદારોને, પટેલોને પણ છે એ ય ખરુંને ! કેવડિયાથી આખું રાષ્ટ્ર રેલવેથી જોડાય તે તો સોનામાં સુગંધ ભળ્યા જેવું જ ને ! એ ભલે થાય, પણ મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી પણ ગુજરાતના જ ને! તો પોરબંદર પણ આખા દેશથી સાંકળી શકાયને ! પણ ગાંધીને નામે મત મળે એમ નથી એટલે તે હવે સડકો પર છે અથવા તો તિજોરીમાં ગૂંગળાય છે. એનો અર્થ એવો નથી કે સરદાર માટે જે થયું તે ન થવું જોઈએ. મુદ્દો ઉચ્ચ સ્તરે તાટસ્થ્ય જળવાય એટલો જ છે. સરદાર, ગાંધીજી કરતાં મહાન છે એવું તો સરદાર પણ ન માને તો એટલો વિવેક બધા જ દેશવાસીઓ જાળવે એ અપેક્ષિત છે.

આજે રાષ્ટ્ર આખું કોરોનાની મહામારીમાં સપડાયું છે ને વિશ્વ આખું આર્થિક મંદીમાં સપડાયું છે ત્યારે દેશની આર્થિક વ્યવસ્થા જાળવવાનું ને પ્રજાને મહામારીથી બચાવવાનું અઘરું છે. એમાં ચીન, પાકિસ્તાનની લુચ્ચાઈ, બદમાશી સાથે સરહદી સુરક્ષા જાળવવાનું તો વધારે કપરું છે. કહેવું જોઈએ કે કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો ભારે મથામણો સાથે ઘણા મોરચે ઝઝૂમે છે. એમાં ચૂંટણીઓ ને તહેવારો તો રોકાતાં જ નથી. એ વખતે સરકાર ને તંત્રો જે સગવડિયો ધર્મ બજાવે છે તે નિંદનીય છે. એક તરફ ગુજરાત સરકાર કોરોના નિમિત્તે ગાઈડલાઇન્સનું કડક પાલન કરાવવાનો આગ્રહ રાખે છે ને બીજી તરફ રાજકીય હેતુઓ સિદ્ધ કરવાના હોય તો નિયમોમાં ઢીલ નથી રાખતી, નિયમો જ બદલી કાઢે છે.

લગ્નમાં હોલમાં બધી નીતિઓ સાથે 100 માણસોની છૂટ જેમની તેમ છે, પણ ખુલ્લાં મેદાનોમાં કોઈ મર્યાદા નથી. મતલબ કે મેદાનમાં ગમે તેટલા માણસો હોય તો ચાલે. કોરોના પણ હવે સમજદાર થઈ ગયો છે. તે મેદાનોમાં કોઈને પજવતો નથી, કારણ કે સ્થાનિક સ્વરાજની ચૂંટણીઓમાં રાજકીય પક્ષોના નેતાઓ ચૂંટણી સભાઓ કરશે, પ્રચાર કરશે કે ભાષણો ઠોકશે, ત્યારે જો કોરોના જાત બતાવે તો ચૂંટણી સભાઓ શોકસભાઓ જેવી થઈ રહે ને એ કયા રાજકારણીને પરવડે એમ છે એટલે સરકારે લગ્નનું ઓઠું લઈને લોકોને મેદાનમાં ગમે તે સંખ્યામાં મળવાની છૂટ આપી છે.

આ રમતો નિર્દોષ નથી.

કોરોના કાળમાં સરકારે ઘણી રમતો કરી છે. એ સાચું કે આર્થિક સ્થિતિ કથળી છે. સરકાર પાસે પૈસા નથી, પણ પેકેજો જાહેર કરવામાં ખાસ મુશ્કેલીઓ પડી નથી. આમાં આડ – આવક મેળવવાનું પણ સરકાર ચૂકતી નથી. એનો તાજો દાખલો પેટ્રોલ-ડિઝલમાં છાશવારે થતો ભાવ વધારો છે. જાન્યુઆરીમાં આઠ વખત ઓઈલના ભાવો વધ્યા છે. કોરોના પિક પર હતો ત્યારે 6 મે, 2020માં પેટ્રોલમાં સીધો 10નો અને ડિઝલમાં 13નો વધારો નોંધાયેલો. આ વધારો કેમ? તેનો કોઈ ખુલાસો સરકાર પાસે નથી. લોકડાઉનમાં પેટ્રોલનો ઉપાડ જ ન હતો. આખું વિશ્વ થંભી જવા જેવી સ્થિતિ હતી. ઓઇલના ભાવ માઈનસમાં ગયા હતા, ત્યારે ભારતે એક્સાઈઝ ડ્યૂટી વધાર વધાર કરીને લાખો કરોડોની કમાણી કરી. એક્સાઈઝ ડ્યૂટીમાં સરકાર લિટરે 33 રૂપિયા સીધા કમાય છે. પૈસા ન હોય તો આવી રીતે પૈસા કમાવાના? એને બદલે સરકારે કોરોનાને નામે ટેક્સ નાખ્યો હોત તો તેને કોણ રોકવાનું હતું? પણ પેટ્રોલ-ડિઝલને નામે સરકારે લૂંટાયેલા લોકોને લૂંટ્યા છે. સરકાર પાસે પૈસા ન હતા, તો પ્રજાને કૈં લોટરી લાગી હતી, શું? આ લૂંટ હજી પણ ચાલે છે ને તે કોઈ રીતે યોગ્ય નથી. એને બદલે સીધો ટેક્સ વસૂલ્યો હોત તો? તો બજેટ વખતે ટેક્સ નાખી શકાયો ન હોત. આ તો પેટ્રોલથી નવડાવ્યા પછી, બજેટમાં ટેક્સ નખાય તો એમ તો ન કહેવાય કે બબ્બે વખત પૈસા વસૂલ્યા. બજેટમાં ટેક્સ લાગશે જ એવું નથી, પણ ન જ લાગે એવું પણ નથી.

કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પ્રજા અપ્રમાણિક છે, તો સરકાર પણ પ્રમાણિક નથી જ. પ્રજાસત્તાક ભારતમાં 71 વર્ષે  ને સ્વતંત્ર ભારતમાં 73 વર્ષને અંતે પણ પારદર્શી વહીવટ જોવા ન મળે એ કેવી કરુણતા છે !

પ્રજાસત્તાક પર્વે પ્રજા, સટ્ટાક દઈને લપડાક ખાતી હોય એવી સ્થિતિ છે. એક વાત સ્પષ્ટ છે, સરકાર કોઈ પણ હોય, સામાન્ય પ્રજાનું કોઈને કોઈ રીતે શોષણ થતું રહે છે ને તેનો છેડો નથી દેખાતો એટલે છેડો મૂકવા સિવાય કોઈ આરો નથી રહેતો …

0 0 0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 25 જાન્યુઆરી 2021

કૅમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં ભણતા ચૌધરી રહેમત અલી નામના વિદ્યાર્થીએ ૨૮મી જાન્યુઆરી ૧૯૩૪ના રોજ ‘Now or Never : Are we to live or perish forever?’ એવા શીર્ષકવાળું અંગ્રેજીમાં એક ચોપાનિયું બહાર પાડ્યું હતું, જેમાં પહેલી વાર ‘પાકિસ્તાન’ એવું નામ જોવા મળ્યું હતું. પાકિસ્તાનનું નામકરણ રેહમત અલીએ P = પંજાબ, A = અફઘાન (એટલે કે વાયવ્ય સરહદ પ્રાંત), K = કાશ્મીર, S = સિંધ અને બલુચિસ્તાનમાંથી STAN લઈને કર્યું હતું જેમાં બંગાળનો B જોવા મળતો નથી. આનું એક કારણ તો કોઈ એક દેશ ત્રણ હજાર કિલોમીટરના અંતરે બે ભાગમાં હોઈ શકે એવી તેણે કલ્પના નહીં કરી હોય, અને બીજું એનાથી મોટું કારણ એ હતું કે પૂર્વ બંગાળના મુસલમાનો સાથે ભારતના પશ્ચિમ પ્રાંતોમાં વસતા મુસલમાનોનો ભાવનાત્મક સંબંધ નહોતો. તેમને પૂર્વ બંગાળના મુસલમાનો પાકિસ્તાન માટે ખાસ ખપના નહોતા લાગ્યા. એમાં પણ રહેમત અલી પંજાબી હતો અને પંજાબીઓ પોતાને પાકિસ્તાનના આર્કિટેક્ટ સમજતા હતા અને આજે પણ સમજે છે.

પાકિસ્તાનની સ્થાપના થઈ ત્યારે દરેકનાં પોતપોતાની કલ્પનાનાં પાકિસ્તાન હતાં અને દરેક પોતપોતાની કલ્પનાનાં પાકિસ્તાનને સાકર કરવાના કામે લાગી ગયા. મહમદઅલી ઝીણાની કલ્પનાનું પાકિસ્તાન ખાસ મુસલમાનો માટેનું પણ સેક્યુલર લોકતાંત્રિક હતું. દેવબંદ સ્કૂલના મૌલાનાઓ માટે પાકિસ્તાન સુન્ની ઇસ્લામિક હતું. પાકિસ્તાનના આંદોલનમાં જેમણે સક્રિય હિસ્સો લીધો હતો અને જેઓ આંદોલનમાં પહેલી હરોળમાં હતા એવા ઉત્તર ભારતના હિંદુ બહુમતી પ્રાંતોના મુસલમાનો માટે પાકિસ્તાન તેમનું રચેલું પહેલા ખોળાનું ખાસ હતું અને પાકિસ્તાન ઉપર પહેલો હક તેમનો હોવો જોઈએ એવો તેમનો દાવો હતો. અલીગઢ મુસ્લિમ યુનિવર્સિટી અને બીજી યુનિવર્સિટીઓમાં ભણેલા ઉચ્ચ શિક્ષિત યુવાનો વિભાજન પછી ખાસ પાકિસ્તાન ગયા હતા, કારણ કે તેમને એમ લાગતું હતું કે પાકિસ્તાનનું સુકાન તેમને જ સંભાળવા મળશે કારણ કે જ્યાં પાકિસ્તાન બન્યું છે ત્યાંની પ્રજા તો ઝાહીલ છે. પાકિસ્તાનના લશ્કરમાં પંજાબીઓ મોટી સંખ્યામાં હોવાને કારણે અને તાજા જન્મેલા પાકિસ્તાનને ભારત નામના દુશ્મનથી બચાવવું જરૂરી હોવાને કારણે પંજાબીઓને એમ લાગતું હતું કે પાકિસ્તાન ઉપર પહેલો હક તેમનો છે. આમ દરેકની પાકિસ્તાન વિશેની પોતપોતાની કલ્પના હતી અને દરેક પાકિસ્તાનનું સુકાન સંભાળી લઈને પાકિસ્તાનનો ચહેરો કંડારવા આતુર હતા.

આમાં રહેમત અલી પણ પાછળ નહોતો. તે પોતાને પાકિસ્તાની રાષ્ટ્રવાદનો પિતા સમજતો હતો અને મહમદઅલી ઝીણાની સમકક્ષ નહીં તો બીજા ક્રમે પોતાને માનતો હતો. તેની પણ પાકિસ્તાન વિશેની પોતાની કલ્પના હતી અને તે પણ તેને સાકર કરવા પાકિસ્તાન ગયો હતો. તેને એવો વહેમ હતો કે પાકિસ્તાનમાં તેનું ભવ્ય સ્વાગત કરવામાં આવશે અને ઝીણા પછી પાકિસ્તાનના મહાનાયક તરીકેનું સ્થાન પામશે. ૧૯૪૮ના એપ્રિલ મહિનામાં પાકિસ્તાન જઇને તેણે તેની કલ્પનાના પાકિસ્તાનને સાકાર કરવા માટે પાકિસ્તાનના શાસકોનું માથું ખાવાનું શરૂ કર્યું. ગમે એવા દુરાગ્રહો કરે અને અખબારો સમક્ષ ગમે તે બોલે. એક સમયે તેને જેલમાં પુરવો પડ્યો અને ઝીણાના અવસાન પછી લિયાકતઅલી ખાને તેને માનસિક રીતે અસ્વસ્થ જાહેર કરીને પાકિસ્તાનમાંથી દેશવટો આપીને લંડન રવાના કરી દીધો. ૧૯૫૧માં તેનું હતાશાની અવસ્થામાં મૃત્યુ થયું હતું. તેનો મૃતદેહ આઠ દિવસ સુધી રેઢો પડ્યો રહ્યો હતો. તેને દફનાવવા પણ કોઈ આગળ નહોતું આવ્યું, એટલે તેના ખ્રિસ્તી પ્રાધ્યાપકે તેની દફનવિધિ કરી હતી. પાકિસ્તાન સરકારે બે વરસે અને એ પણ પુષ્કળ પત્રવ્યવહાર કર્યા પછી એ પ્રાધ્યાપકને ખરચો પરત કર્યો હતો.

પાકિસ્તાન નામનો પદાર્થ રાંધવા પુષ્કળ રસોઈયાઓ હતા અને દરેકની પોતપોતાની રેસિપી હતી. કોઈ કોઈને ગણકારતું નહોતું અને પૂર્વ પાકિસ્તાનના બંગાળી મુસલમાનોને તો કોઈ પૂછતું પણ નહોતું કે તેમને શું જોઈએ છે? તેમને થોડા વખતમાં જ સમજાઈ ગયું કે પાકિસ્તાન એટલે માત્ર અને માત્ર પશ્ચિમ પાકિસ્તાન અને એમાં પણ પંજાબી મુસલમાનો અને બાકીનાં બધા પંજાબનાં સંસ્થાનો છે અને એમાં પણ પૂર્વ પાકિસ્તાન તો સાવ ઉપેક્ષિત અને શોષિત સંસ્થાન. પશ્ચિમ પાકિસ્તાનમાં પણ જેઓ પોતાને પાકિસ્તાનના જનક સમજતા હતા અને પાકિસ્તાનનું ઘડતર કરવા ભારત છોડીને કે રેહમત અલી જેવાઓ વિદેશમાં પ્રાધ્યાપકની નોકરી છોડીને ખાસ પાકિસ્તાન ગયા હતા, તેમને બે-ત્રણ વરસમાં જ સમજાઈ ગયું કે ત્યાં તેમનો કોઈ ભાવ પૂછતું નહોતું. ‘એ ખરું કે પાકિસ્તાનની કલ્પના તમારી પણ પાકિસ્તાન જ્યાં બન્યું છે એ જમીન તો અમારી ને!’ ધીરે ધીરે બન્યું એવું કે અલ્લાહના ઠેકેદાર મૌલાનાઓએ મુસ્લિમ સમાજ ઉપર પકડ જમાવવા માંડી, અને અમેરિકા અને આર્મીના ઠેકેદારોએ શાસન ઉપર પકડ જમાવવા માંડી. ગયા અઠવાડિયે કહ્યું હતું એમ પાકિસ્તાનના તારણહાર ત્રણ હતા : અલ્લાહ, આર્મી અને અમેરિકા.

મૌલાનાઓ, શાસકો અને પંજાબી જનરલો જેમ જેમ આક્રમક થતા ગયા એમ એમ પ્રજામાં અસંતોષ વધતો ગયો અથવા પ્રજામાં જેમ જેમ અસંતોષ વધતો ગયો એમ એમ મૌલાનાઓ, શાસકો અને જનરલો આક્રમક થતા ગયા. મુસ્લિમ બહુમતી રાષ્ટ્ર પાકિસ્તાન બન્યા પછી પણ ઇસ્લામ તો ખતરામાં જ રહ્યો અને હિંદુઓનો ડર પણ કાયમ રહ્યો. આપણે ત્યાં પણ તમે અનુભવ કરતા હશો કે હિંદુ બહુમતી રાષ્ટ્રવાદ તેની ચરમસીમાએ હોવા છતાં અને શક્તિશાળી હિંદુ શાસકો રાજ કરતા હોવા છતાં, બાપડો હિંદુ તેના ધર્મ સહિત ખતરામાં છે અને મુસલમાનોથી ભયભીત છે. જો ડર કાયમ રહેવાનો હોય અને તેનો કોઈ ઉપાય જ ન હોય તો અલગ થવાનો અર્થ શું છે? એના કરતાં તો એ મજિયારા દિવસો સારા હતા જ્યારે કોઈ ડર નહોતો અને ડર હતો તો પણ કોઈ ડરાવનારું નહોતું. અહીં તો ડરાવનારાઓની એક મોટી જમાત પેદા થઈ છે જે ચોવીસે કલાક બહુમતી ધરાવતી પ્રજાના દેશમાં બહુમતી પ્રજાને ડરાવે છે! પાકિસ્તાનને ટકાવી રાખવાના નામે પોતાની વગ ટકાવી રાખવા માગતા મૌલાનાઓએ, શાસકોએ અને લશ્કરી જવાનોએ આમ પાકિસ્તાની મુસલમાનને ડરાવવાની એક યંત્રણા વિકસાવી હતી. આવી યંત્રણા આજે ભારતમાં પણ વિકસતી જોવા મળી રહી છે.

આમાં પૂર્વ પાકિસ્તાનનો બંગાળી મુસલમાન તો સાવ છેવાડે હતો. સંયુક્ત પાકિસ્તાનમાં બહુમતીમાં હોવા છતાં ઉપેક્ષિતોમાં પણ ઉપેક્ષિત. ડરાવનારાઓને એ ભાન ન રહ્યું કે બંગાળી અસ્મિતા પાકિસ્તાનની બીજી કોઈ પણ પ્રજાકીય અસ્મિતા કરતાં અનેક ગણી પ્રબળ છે. બે દાયકા સુધી ઇસ્લામ અને હિંદુને નામે ડરાવી ડરાવીને સિતમ ગુજાર્યા પછી એક દિવસ એ પ્રબળ અસ્મિતા જાગૃત થઈ!

પાકિસ્તાનના કમનસીબે એ સમયે ઇન્દિરા ગાંધી ભારતનાં વડાં પ્રધાન હતાં.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 24 જાન્યુઆરી 2021