૨૩ ડિસેમ્બર, ૧૯૯૪ના દિવસે, સંયુક્ત રાષ્ટ્રિય સંઘે એમના ઠરાવ ૪૯/૨૧૪ મારફતે દર વર્ષે ૯મી ઑગસ્ટે આંતર-રાષ્ટ્રિય વિશ્વ આદિવાસી દિન તરીકે ઉજવવાનું ઠેરવ્યું.

આ વર્ષની ઉજવણીનો વિષય છે, ‘કોઈ પાછળ રહી ના જાય : આદિવાસી સમુદાયો અને નવા સામાજિક કરારની માંગણી’.

વિશ્વની ૭૦% વસ્તી વધતી જતી આવક અને ધનની અસમાનતા ધરાવતા દેશોમાં વસે છે. આમાં આદિવાસી સમુદાયોનો પણ સમાવેશ છે. આદિવાસી સમુદાયો આમે ય ગરીબીનો ઊંચો દર અને ભારોભાર સામાજિક-આર્થિક ગેરલાભનો સામનો કરી રહ્યાં છે. અસમાનતાનો ઊંચો દર સામાન્ય રીતે સંસ્થાગત અસ્થિરતા, ભ્રષ્ટાચાર, નાણાંકીય કટોકટી, વધતી ગુનાખોરી, ગરીબી તથા ન્યાય, શિક્ષણ અને આરોગ્ય સેવાઓનો અભાવ સાથે સંકળાયેલો છે. ગરીબી અને ધરખમ અસમાનતાઓ આદિવાસી સમુદાયો માટે તીવ્ર સામાજિક તણાવો અને સંઘર્ષો સર્જે છે.

ગરીબીને એના તમામ સ્વરૂપો અને પાસાઓ સહિત નાબૂદ કરવી અને અમાનતાને ઘટાડવી એ સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘના ૨૦૩૦ના ટકાઉ વિકાસની કાર્યસૂચિના હાર્દમાં રહેલા છે. સમગ્ર સમાજ — માત્ર સરકારો નહીં પરંતુ સામાજિક કર્મશીલો, આદિવાસી સમુદાયો, સ્ત્રીઓ, શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ, વૈજ્ઞાનિકો — આ તમામની સંયુક્ત રાષ્ટ્ર અધિકારપત્ર (યુનાઈટૅડ નૅશન્સ ચાર્ટર) મુજબ “આપણે, સર્વ લોકો”ના હિતમાં નવા સામાજિક કરારની બાંધણી અને પુન:રચનામાં ભૂમિકા હશે.

આદિવાસી સમુદાયો અને સરકારો વચ્ચે સમજૂતી સ્થાપવામાં નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયામાં આદિવાસી સમુદાયોની સહભાગિતાનો હક મહત્ત્વનું ઘટક છે. તેથી, આદિવાસી સમુદાયોની અર્થપૂર્ણ અને અસરકારક ભાગીદારી તથા એમની મુક્ત, જાગૃત અને પૂર્વ પરવાનગી મેળવીને નવા સામાજિક કરાર મારફતે આદિવાસી સમુદાયોને અસર કરતા બાદબાકીના વારસા અને હાંસિયાકરણને પડકારવા પડશે. પરિણામે ૨૦૩૦ની કાર્યસૂચિના ઉદ્દેશો પણ હાંસલ કરી શકાશે.

કોવિડ-૧૯ મહામારીએ વધતી જતી અસમાનતાઓની અસરો પર પ્રકાશ પાડ્યો છે અને નવા સામાજિક કરાર સંદર્ભે પુન:વિચારની તાતી જરૂરિયાત અંગે ચર્ચાને વેગ આપ્યો છે. તમામ લોકો અને આપણા ગ્રહ માટે કારગર એવી સામાન્ય બુદ્ધિની જરૂર ઊભી થઈ છે. મહામારીએ વધુ સમાનતા ધરાવતા અને ટકાઉ વિશ્વની પુન:રચનાની અનેરી તક સર્જી છે — એવું વિશ્વ જે સર્વ માટે યથાર્થ અને સમાવેશક સહભાગિતા તથા ભાગીદારી દ્વારા સમાન તકોને અવકાશ પૂરો પાડવા પર અને સર્વના હકો, સન્માન અને સ્વતંત્રતાનો આદર  કરવા પર આધારિત હોય.વિશ્વભરમાં કોવિડ-૧૯થી અપ્રમાણસર અસર પામેલા બહુલ આદિવાસી સમુદાયો માટે, વધુ સારી પુન:રચના અને સામાજિક કરારોના પુન:વિચાર સંદર્ભે, એમનાં અવાજો, જરૂરિયાતો અને ચિંતાઓને લક્ષમાં લેવાનો, એમની મુક્ત, જાગૃત અને પૂર્વ મંજૂરી મેળવવાનો અને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘના આદિવાસી સમુદાયોના હકોના જાહેરનામામાં માન્યતા પ્રાપ્ત આદિવાસી સમુદાયોના સામૂહિક અને વ્યક્તિગત હકોનો સમાવેશ હોવો આવશ્યક છે.

ચાલો, આજે વિશ્વ આાદિવાસી દિન નિમિત્તે આપણે સૌ આ આવકારદાયક પહેલમાં આપણું નાનું તો નાનું યોગદાન આપીએ અને આપણી માનવ ફરજ બજાવીએ. વિશ્વભરમાં વસતા વહાલાં આદિવાસી ભાઈ-બહેનોને વિશ્વ આદિવાસી દિનની શુભ કામનાઓ.

જય આદિવાસી! જય જોહાર!

સંદર્ભ: www.un.org

ફોટા : રૂપાલી બર્ક

e.mail: rupaleeburke@yahoo.co.in

સાબરમતી આશ્રમ

અમદાવાદમાં સાબરમતી આશ્રમ તરીકે ઓળખાતો ગાંધી આશ્રમ એ આંતરરાષ્ટ્રીય મહત્ત્વ ધરાવતું અનન્ય સ્મારક છે. ૧૯૧૭થી ૧૯૩૦ સુધી તે ગાંધીજીનું ઘર હતું. તેમણે આશ્રમથી વિખ્યાત દાંડીયાત્રાનું નેતૃત્વ કર્યું અને આઝાદી ન મળે ત્યાં સુધી આશ્રમમાં પાછા ન આવવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી.

દાંડી કૂચ પછી, ગાંધીજીએ ૧૯૩૩માં આઝાદીની લડતના એક ભાગરૂપે આશ્રમને વિખેરી નાખ્યો હતો. આઝાદી પછી ગાંધીજીના સહયોગીઓ અને અનુયાયીઓએ આશ્રમની ઇમારતો અને આર્કાઇવલ સંપત્તિની રક્ષા માટે ‘સાબરમતી આશ્રમ પ્રિઝર્વેશન એન્ડ મેમોરિયલ ટ્રસ્ટ’ની રચના કરી હતી. આશ્રમ હેઠળ બીજાં પાંચ ટ્રસ્ટ હતાં. તેઓ તેમની પ્રવૃત્તિઓ સ્વતંત્ર રીતે ચલાવે છે. ‘સાબરમતી આશ્રમ પ્રિઝર્વેશન એન્ડ મેમોરિયલ ટ્રસ્ટ’, ગાંધીજી અને કસ્તૂરબાના નિવાસસ્થાન હૃદય કુંજ સહિતની ઇમારતોની સંભાળ રાખે છે.

સરળતા અને ગરીમા

હૃદય કુંજ અને સ્મારક સંગ્રહાલય, દરરોજ વિશ્વના તમામ ભાગોમાંથી આવતા હજારો મુલાકાતીઓને કોઈ પણ પ્રકારની હોહા અથવા સુરક્ષા તપાસ કે સશસ્ત્ર વ્યક્તિઓની દૃષ્ટિ-તપાસ વગર, સાચા અર્થમાં ગાંધીવાદી શૈલીમાં આવકાર આપે છે. મુલાકાતીઓ પણ સ્થળની સુંદરતા, નિખાલસતા અને પવિત્રતાનો સ્પર્શ અનુભવે છે અને પ્રેરણા મેળવે છે. ચાર્લ્સ કોરિયા દ્વારા ૧૯૬૦ના દાયકાની શરૂઆતમાં રચાયેલું મ્યુઝિયમ-બિલ્ડિંગ, ઉપરોક્ત તમામ મૂલ્યોને પ્રતિબિંબિત કરે છે અને પરિસરના અભિન્ન ભાગ તરીકે ઉપસી આવે છે. રસ્તા પરથી પસાર થતી કોઈ પણ વ્યક્તિ, હૃદય કુંજની ટૂંકી મુલાકાત માટે આવી શકે છે અથવા અનુકૂળતા અને સમય મુજબ સંગ્રહાલયની ઝલક મેળવી શકે છે.

સૂચિત યોજના

હાલની સરકાર '૧૯૪૯ના દેખીતા સ્વસ્થતા, સુલેહ-શાંતિ અને સુવ્યવસ્થિત વાતાવરણ' ને 'ફરી' મેળવવા અને તેને ૫૪ એકરમાં ફેલાયેલું 'વર્લ્ડ ક્લાસ' પ્રવાસન-સ્થળ બનાવવા માટે તૈયાર છે. તેણે 'ગાંધી આશ્રમ મેમોરિયલ એન્ડ પ્રિસિંક્ટ ડેવલપમેન્ટ પ્રોજેક્ટ' માટે રૂ .૧૨૦૦ કરોડના બજેટની જાહેરાત કરી છે. અખબારના અહેવાલો અનુસાર નવા બનાવેલા 'વર્લ્ડ ક્લાસ' મેમોરિયલમાં નવા સંગ્રહાલયો, એક એમ્ફી થિયેટર, વી.આઇ.પી. લાઉન્જ, દુકાનો, ફૂડ કોર્ટ વગેરે હશે.

અહેવાલો કહે છે કે, આ પ્રોજેક્ટ વડા પ્રધાન અને મુખ્ય મંત્રીની સીધી દેખરેખ હેઠળ થશે. દેશની તમામ ગાંધીવાદી સંસ્થાઓને સરખી કરવી અને તેનું વ્યાપારીકરણ કરવાની હાલની સરકારની વ્યૂહરચનાને અનુરૂપ આ પગલું છે. આનું સૌથી ખરાબ ઉદાહરણ સેવાગ્રામમાં જોઈ શકાય છે, પરંતુ તમામ ગાંધીવાદી આર્કાઇવ્સ પર સરકારી નિયંત્રણ એ સૌથી ભયાનક પાસું છે. જયારે મહાત્મા ગાંધીની જે તત્ત્વો દ્વારા હત્યા કરવામાં આવી હતી તેમની વિચારધારા હજુ પણ ભારતમાં સત્તામાં રહેલા કેટલાક લોકોને પ્રેરણા આપે છે, ત્યારે આ જોખમને નજર અંદાજ ન કરી શકાય.

આનો અર્થ શું છે?

– પ્રસ્તાવિત યોજના હાલના આશ્રમ, મુખ્યત્વે હૃદય કુંજ, આસપાસની ઇમારતો અને સંગ્રહાલયની ગરીમા અને પવિત્રતાના મહત્ત્વને ગંભીર રીતે જોખમાવે છે.

– ૧૨૦૦ કરોડ રૂપિયાના પ્રોજેક્ટમાં આશ્રમની સાદગી સંપૂર્ણપણે ખોવાઈ જશે.

– હૃદય કુંજ, અન્ય ઐતિહાસિક ઇમારતો, અને વર્તમાન સંગ્રહાલયો, જો અડવામાં ન આવે તો પણ, તે કેન્દ્રમાં રહેશે નહીં, પરંતુ નવા મ્યુઝિયમ, એમ્ફી થિયેટર, ફૂડ કોર્ટ, દુકાનો વગેરે દ્વારા ખૂણામાં ધકેલી દેવામાં આવશે.

– હ્રદય કુંજ અને હાલના મ્યુઝિયમ સુધી સરળતાથી પહોંચી શકાશે નહીં, કારણ કે તેમાંથી પસાર  થતો રસ્તો બંધ રહેશે. નવા પ્રવેશદ્વારમાં હૃદય કુંજ અને વર્તમાન મ્યુઝિયમ પહેલા ઓછામાં ઓછું એક વી.આઈ.પી. લાઉન્જ અને નવું મ્યુઝિયમ હશે.

– દર વર્ષે લાખો ભારતીયો, ખાસ કરીને શાળાનાં બાળકો, તેમ જ વિદેશી મુલાકાતીઓ સાબરમતી આશ્રમમાં આવે છે. પ્રવાસીઓને આકર્ષવા માટે આ સ્થળને ક્યારે ય 'વર્લ્ડ ક્લાસ' નવનિર્માણની જરૂર નથી. ગાંધીની આભા અને આ સ્થળની અધિકૃતતા અને સરળતા એ માટે પૂરતી છે.

– સૂચિત યોજના શ્રેષ્ઠ રીતે 'ગાંધી થીમ પાર્ક' અને સૌથી ખરાબ રીતે ગાંધીની 'બીજી હત્યા'ની કલ્પના કરે છે.

– ટૂંકમાં, જો આ પ્રોજેક્ટ પાર પડ્યો, તો ગાંધીનું સૌથી અધિકૃત સ્મારક અને આપણો સ્વતંત્રતા સંગ્રામ, કાયમ માટે આડંબર અને વ્યાપારીકરણમાં ખોવાઈ જશે.

સરકાર આવી સંસ્થાઓની યોગ્ય જાળવણી અને દેખરેખ માટે જાહેર નાણાંનો ઉપયોગ કરવાનું ચાલુ રાખે એની ખાતરી માટે આપણે ભારત અને વિશ્વભરના પ્રખ્યાત ગાંધીવાદીઓ, ઇતિહાસકારો અને આર્કાઇવિસ્ટસ સાથે પરામર્શ કરીને, સામૂહિક રીતે ગાંધીવાદી સંસ્થાઓના કોઈ પણ પ્રકારના સરકારી કબજાનો વિરોધ કરવો જોઈએ.

લિ.

પ્રકાશ ન શાહ, 

ગણેશ દેવી, 

મનીષી જાની, 

ગુલામ મોહમદ શેખ,

માર્ટીન મેકવાન,

દક્ષિણ બજરંગે,

ઉત્તમ પરમાર

નોંધ :- ઉપરોક્ત નિવેદન વાંચીને આપની સંમતી તથા નિવેદનના સમર્થનમાં આપની સહી પ્રકાશિત કરવાની અનુમતિ પાઠવશો.

સંપર્ક :- 9925959014, 9925959175,

ઇ-મેલ:- uttambhaiparmar@gmail.com

સહી કરનાર:

Prakash Shah, Journalist, writer and editor Nireekshak, G N Devy, Writer, cultural activist, Anand Patwardhan, Film-maker, Ram Punyani, Writer, activist, Rajmohan Gandhi, Historian, public intellectual, G. G. Parikh, Veteran freedom-fighter, Nayantara Sahgal, Writer, Ramachandra Guha, Historian, public intellectual, Justice AP Shah, Retired High Court Judge, Rao saheb Kasbe, Author, Gandhi-Ambedkar scholar, Dilip Simeon, Public intellectual, writer, Uttam Kamble, Author and activist, Aruna Roy, Former IAS, social activist, Shanta Sinha, Child rights activist, Sanjoy Hazarika, Analyst, commentator, Gulammohammed Sheikh, Artist, poet, Sandeep Pandey, Social activist, Kumar Ketkar, Journalist, P. Sainath, Writer, public intellectual, Kavitha Lankesh, Film maker, Githa Hariharan, Writer, activist, T M Krishna, Musician, Cultural activist, Laxminarayan Ramdas, Retd. Admiral, Indian Navy, Lalita Ramdas, Social activist, Matheswaran, Retd. Air Marshal, IAF, Rajan Gavas, Writer, professor, Atamjit Singh, Playwright, C. Rammanohar Reddy, Editor, scholar, Vinay Lal, Historian, professor, Ashish Kothari, Environmentalist, activist, Martin Macwan, Human Rights activist, Arun Rodrigues, Concerned citizen, Damodar Maouzo, Writer, Nishikant Kolge, Scholar, Kapil Patil, Rights activist, Harsh Mander, Retd. IAS, Peace activist, Daniya Rehman, Concerned citizen, M. A. Kalam, Anthropologist, education administrator, Datta Naik, Writer, Madan Meena, Indigenous activist, artist, Rajendra Chenny, Public intellectual, activist, Sachin Rao, Gandhan activist, Dakxin Bajrange, Theatre activist, film-maker, Sanjiv Shah, Filmmaker, architect, Apoorvanand, Public intellectual, activist, Anil Sadgopal, Educationist, Subhash Ware, Constitution-norms activist, Nitin Vaidya, Film maker, Sheba George, Concerned citizen, Sunita Viswanath, Human Rights activist, Rahamath Tarikere, Public intellectual, scholar, Ashraf Ali Basheer Ali, Communal harmony activist, Nagal Samy, (Retd) Principal Accountant General of Tamil Nadu,  Teesta Setalwad, Social activist, Shabnam Hashmi, Social activist, Patricia Mukim, Rights activist, Uttambhai Parmar, Educationist, Manishi Jani, Poet, activist, Sheba Chacchi, Artist, photographer, Ranjit Rai, Historian, Commander, Sati Taneja, Commander (Retired) India Navy, Laxmi Krishnamoorthy, Actress, Primila Lewis, Journalist, writer, Gurveen Kaur, Gandhian scholar, Achin Vanaik, Writer, peace activist, Dr. Hanif Lakdawala, Social activist, Usha Naik, Concerned citizen, Sudhir Naik, Concerned citizen, Maj Gen S G Vombatkere, VSM (Veteran), Maj Gen T K Kaul PVSM ,AVSM,VSM (Veteran), Abha Bhaiya, Womens’rights activist, Nandini Oza, Writer, environmentalist, Rajendra Chenni, Professor, Ramesh Chand, Retired banker, D.B.Kapila, Vice Admiral (Retired), Maj Priyadarshi Chowdhury, SC (Retd), Gurmehar Kaur, Journalist & Video Blogger, Faisal Khan, Khudai Khidmadgar, Yogendra Yadav, Social activist, Javed Anand, Social activist, Anuradha Bhasin, Senior journalist, Ravi Nitesh, Social activist, Kishore Mariwala, Social activist, Anand Grover, Lawyer, Jaya Iyer, Artist, Amberin Memon, Software professional, S.P. Ambrose , IAS (Retd.), Former Addl Secretary, Ministry of Shipping & Transport, GoI, Anand Arni, RAS (Retd.), Former Special Secretary, Cabinet Secretariat, GoI, Mohinderpal Aulakh, IPS (Retd.), Former Director General of Police, Govt. of Punjab, G. Balachandhran, IAS (Retd.), Former Additional Chief Secretary, Govt. of West Bengal, Gopalan Balagopal, IAS (Retd.), Former Special Secretary, Govt. of West Bengal, Chandrashekhar Balakrishnan,IAS (Retd.), Former Secretary, Coal, GoI, Rana Banerji, RAS(Retd.), Former Special Secretary, Cabinet Secretariat, GoI, Sharad Behar, IAS (Retd.), Former Chief Secretary, Govt. of Madhya Pradesh, Aurobindo Behera, IAS (Retd.), Former Member, Board of Revenue, Govt. of Odisha, Sundar Burra, IAS (Retd.), Former Secretary, Govt. of Maharashtra, Rachel Chatterjee, IAS (Retd.), Former Special Chief Secretary, Govt. of Andhra Pradesh, Gurjit Singh Cheema, IAS (Retd.), Former Financial Commissioner, Govt. of Punjab, Vibha Puri Das , IAS (Retd.), Former Secretary, Ministry of Tribal Affairs, GoI, P.R. Dasgupta, IAS (Retd.), Former Chairman, Food Corporation of India, GoI, Keshav Desiraju , IAS (Retd.), Former Health Secretary, GoI, M.G. Devasahayam, IAS (Retd.), Former Secretary, Govt. of Haryana, Meena Gupta, IAS (Retd.), Former Secretary, Ministry of Environment & Forests, GoI, Ravi Vira Gupta , IAS (Retd.), Former Deputy Governor, Reserve Bank of India, Wajahat Habibullah , IAS (Retd.), Former Sec, GoI and Chief Information Commissioner, Subodh Lal, IPoS(Resd), Former Deputy DG, Ministry of Communications, GoI, P.M.S. Malik , IFS (Retd.), Former Ambassador to Myanmar & Special Sec, MEA, GoI, L.L. Mehrotra, IFS (Retd.), Former Special Envoy to the Prime Minister and former Secretary, Ministry of External Affairs, GoI, Aditi Mehta, IAS (Retd.), Former Additional Chief Secretary, Govt. of Rajasthan, Sonalini Mirchandani , IFS (Resd.), GoI, Malay Mishra, IFS (Retd.), Former Ambassador to Hungary, Deb Mukharji , IFS (Retd.), Former High Commissioner to Bangladesh and former Ambassador to Nepal, Shiv Shankar Mukherjee, IFS (Retd.), Former High Commissioner to the United Kingdom, Gautam Mukhopadhaya, IFS (Retd.), Former Ambassador to Myanmar, P.A. Nazareth , IFS (Retd.), Former Ambassador to Egypt and Mexico, P. Joy Oommen, IAS (Retd.), Former Chief Secretary, Govt. of Chhattisgarh, S.K. Pachauri, IAS (Retd.), Former Director General, National Productivity Council, GoI, Amitabha Pande , IAS (Retd.), Former Secretary, Inter-State Council, GoI, R. Poornalingam, IAS (Retd.), Former Secretary, Ministry of Textiles, GoI, N.K. Raghupathy , IAS (Retd.), Former Chairman, Staff Selection Commission, GoI, Julio Ribeiro , IPS (Retd.), Former Adviser to Governor of Punjab & former Ambassador to Romania, A.K. Samanta, IPS (Retd.), Former Director General of Police (Intelligence), Govt. of West Bengal, G. Sankaran, IC&CES (Retd.), Former President, Customs, Excise and Gold (Control) Appellate Tribunal, A. Selvaraj , IRS (Retd.), Former Chief Commissioner, Income Tax, Chennai, GoI, Ashok Kumar Sharma, IFoS (Retd.), Former MD, State Forest Development Corporation, Govt. of Gujarat, Ashok Kumar Sharma, IFS (Retd.), Former Ambassador to Finland and Estonia, Navrekha Sharma , IFS (Retd.), Former Ambassador to Indonesia, Raju Sharma , IAS (Retd.), Former Member, Board of Revenue, Govt. of Uttar Pradesh, K.S. Sidhu, IAS (Retd.), Former Principal Secretary, Govt. of Maharashtra, A.K. Srivastava, IAS (Retd.), Former Administrative Member, Madhya Pradesh Administrative Tribunal, Geetha Thoopal, IRAS (Retd.), Former General Manager, Metro Railway, Kolkata, Hindal Tyabji, IAS (Retd.), Former Chief Secretary rank, Govt. of Jammu & Kashmir.

તારીખ: ઑગસ્ટ ૪, ૨૦૨૧

ટોકિયો ઓલિમ્પિક્સમાં અત્યાર સુધીમાં ભારતીય મહિલાઓએ જ લાજ રાખી છે. જો કે, જર્મનીને હરાવીને 41 વર્ષે પુરુષ હોકી ટીમે બ્રોન્ઝ મેડલ જીતીને ભારતને ગૌરવ અપાવ્યું છે. આ લખાય છે ત્યાં સુધીમાં ભારતના ખાતામાં 5 મેડલ જમા થયા છે, તેમાંથી ત્રણ મહિલાને મળ્યા છે. પ્રથમ સિલ્વર મેડલ વેઇટ લિફ્ટિંગમાં મીરાબાઈ ચાનુએ ભારતને અપાવ્યો. બીજો બ્રોન્ઝ મેડલ બેડમિન્ટન સ્ટાર પી.વી. સિંધુએ ભારત માટે મેળવ્યો. આ અગાઉ પણ સિંધુએ રિયો ઓલિમ્પિકમાં 2016માં સિલ્વર મેડલ અપાવ્યો હતો. સતત બે ઓલિમ્પિકમાં મેડલ જીતનાર સિંધુ પહેલી ભારતીય મહિલા બની છે ને એ રીતે તેણે સુશીલકુમારના રેકોર્ડની બરાબરી કરી છે. ત્રીજો મેડલ બોક્સિંગમાં લવલિના બોરગોહેને જીત્યો છે ને તે બ્રોન્ઝ લઈને ભારત આવશે.

મહિલા હોકી ટીમ સેમિફાઇનલમાં પહોંચી ત્યારે તે ગોલ્ડ મેડલ મેળવશે એવી આશા જન્મી હતી, પણ બ્રિટન સામે મહિલા હોકી ટીમ હારી ગઈ છે એટલે બ્રોન્ઝની આશા પૂરી થઈ નથી. પણ, અહીં ઓલિમ્પિકનો ઇતિહાસ આપવો નથી. વાત આ ખેલાડીઓ કેવી રીતે ઓલિમ્પિક સુધી પહોંચે છે એની કરવી છે. મીરાબાઈ ચાનુ કે રાની રામપાલ કે મહિલા ટીમની ગોલકીપર સવિતાએ ઓસ્ટ્રેલિયા વિરુદ્ધ 9 પેનલ્ટી કોર્નર દીવાલની જેમ રોક્યા તે થોડા દિવસોમાં જ દુનિયાએ જાણ્યું હશે, બાકી ઘણાંને તો નામની ખબર પણ નહીં હોય એમ બને. આ નામ કમાવવાનું જરા પણ સહેલું નથી. ઓલિમ્પિક સુધી પહોંચતામાં જ કેટલા ય ખેલાડીઓને ફીણ વળી જતાં હોય છે. કેટલા ય ખેલાડીઓ શક્તિ છતાં રાજ્યની સ્પર્ધા સુધી પણ પહોંચી શકતા નથી ને પ્રોત્સાહનના અભાવમાં વચ્ચે જ ક્યાંક અટવાઈ જતા હોય છે.  

મોટે ભાગે ભારતીય ખેલાડીઓ ગરીબ અને મધ્યમ વર્ગમાંથી આવતા હોય છે, એટલે એમને રમતની આબોહવા લગભગ મળતી જ નથી. રમત માટેનાં સાધનો કે ખોરાક ઘણાંના નસીબમાં હોતાં નથી, તો પરિવારના વડીલોને પણ રમતમાં રસ હોતો નથી, એમાં જો કોઈને થોડી પણ મદદ મળી જાય તો, તેટલા નાજુક સહારાથી જ ખેલાડીએ વૈતરણી પાર કરવાની રહે છે. હરિયાણાની 31 વર્ષીય સવિતા ગિયર પહેરીને 2 કલાકે સ્પોર્ટ્સ ઓથોરિટી ઓફ ઇન્ડિયા પહોંચતી હતી. એને એટલું હતું કે તેના દાદા ને પરિવારનો તેને સાથ હતો. તેની પોતાની ઇચ્છા જો કે, હોકી પ્લેયર બનવાની ન હતી, પણ દાદા મહિન્દર સિંહે તેને હોકી તરફ વાળી. 2001માં સવિતાની માતાને આર્થરાઇટિસ થયો ને ઘરની જવાબદારી સવિતા પર આવી. એ તો સારું છે કે કુટુંબના સભ્યો ઇચ્છતા હતા કે સવિતા હોકીમાં આગળ વધે એટલે તેમણે ઘરકામ માથે લઈ લીધું. સવિતાના પિતા પાસે પૈસા ન હતા એવા સમયે સવિતા પાસે ગોલકીપિંગની કીટ આવી, પછી કઈ દીકરી કુટુંબના સપનાંઓ સાકાર કરવા જીવ ન રેડે ! 2011માં તેણે પહેલીવાર આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પ્રારંભ કર્યો ને પછી તો અર્જુન એવોર્ડ સહિત અનેક માન અકરામ તેને મળ્યાં.

ભારતીય પહેલવાન રવિકુમાર દહિયાએ કુસ્તીમાં સિલ્વર મેડલ મેળવ્યો છે. જો કે, રવિની પહેલવાની સરળ રહી નથી. તેની સ્થિતિ એવી ન હતી કે તેને પહેલવાની પરવડે. ભાડાનાં ખેતરોમાં મહેનત કરનાર પિતા રાકેશે 60 કિલોમીટર દૂર આવેલાં સ્ટેડિયમમાં દીકરાને દૂધ માખણ પહોંચાડવામાં લોહીનું પાણી કર્યું છે, ત્યારે વર્ડ ચેમ્પિયનશિપમાં બ્રોન્ઝ સુધી પહોંચાયું છે. આ ઉપરાંત પણ એશિયન ચેમ્પિયનશિપમાં બે ગોલ્ડ મેડલ તથા 2015માં વર્લ્ડ જુનિયર રેસલિંગ ચેમ્પિયનશિપમાં રવિકુમારને સિલ્વર મેડલ મળી ચૂક્યો છે. આ બધું છતાં સરકારની નજર રવિ કે તેના ગામ પર ખાસ પડી નથી. તેના ગામમાં આજે પણ 3-4 કલાક જ વીજળી આવે છે. પાણી પણ પાણી વગરનું જ આવે છે એમ કહીએ તો ખોટું નથી.

મીરાબાઈ ચાનુ પણ મેડલ મેળવવા ખૂબ મથી છે. તે બે વર્ષ પોતાની માતાથી દૂર રહી છે. તેની ટ્રેનિંગ અમેરિકામાં થઈ. માતાએ તેને ખૂબ મોટિવેટ કરી છે. 26 વર્ષની ચાનુ હવે માતાને પૂરો સમય આપવા માંગે છે. તેનું લક્ષ્યાંક 2024ની પેરિસ ઓલિમ્પિક છે ને તે ગોલ્ડ પર નજર રાખીને બેઠી છે. જો કે, સૌથી વધુ સંઘર્ષ કદાચ મહિલા હોકી ટીમની કેપ્ટન રાની રામપાલના ભાગે આવ્યો છે. ઘરમાં કોઈ જ ઇચ્છતું ન હોય કે છોકરી રમતમાં આગળ વધે, એવે વખતે ખેલાડી જીવને રમવું ને મરવું વચ્ચે બહુ ફરક રહેતો નથી. હરિયાણાનાં કુરુક્ષેત્રની રાની માટે તો ઘર જ કુરુક્ષેત્રથી ઓછું ન હતું. રાતના મચ્છરોનો ગણગણાટ ને ખોરાક પર માખીનો બણબણાટ હોય ત્યાં શાંતિ કેવીક હોય તે સમજી શકાય એવું છે. પિતા ગાડી હાંકતા ને મા લોકોનાં ઘરકામ કરતી. આ બધાંમાં પિતાની આવક હતી રોજના 80 રૂપિયા. માબાપ થાય એટલું કરતાં. બે મોટા ભાઈઓ પણ હતા, તેમાંનો એક દુકાનમાં ને બીજો સુથારીમાં મહેનત કરતો, પણ હોય જ એટલું કે વધારે કશું લાગે જ નહીં.

રાનીનાં ઘરની પાસે જ હોકી એકેડેમી હતી. પ્લેયરોને રમતાં જોઈ જોઈને એ થાકી હતી, કારણ તેનો જીવ રમવામાં હતો, પણ પિતાના 80 રૂપિયામાંથી હોકી સ્ટિક તો ન આવે ને !  તે એકેડેમીમાં દાખલ થવા ગઈ તો કોચે તેની નાજુક હાલત જોઈને જ ના કહી દીધી. તે જાણતો હતો કે રાનીની હાલત એવી નથી કે તે વ્યવસ્થિત ડાયેટ લઈ શકે. આમ પણ તે કુપોષણનો શિકાર હતી. એવામાં તેને ભાંગેલી સ્ટિક હાથ લાગી ને એનાથી જ તેણે હોકીનાં શ્રીગણેશ કર્યાં. રાનીની વારંવારની વિનંતીઓ પછી તેને ટ્રેનિંગની છૂટ મળી. પણ કુટુંબને દીકરી હોકી રમે તે મંજૂર ન હતું. કુટુંબ તો એટલું જ જાણતું હતું કે છોકરીઓ તો ઘરકામમાં જ ખપે, તેને વળી સ્કર્ટ પહેરીને રમવાનું કેવું? રાનીએ કુટુંબને સમજાવ્યું કે રમવા જવા દો, જો તે સફળ ન થઈ તો કુટુંબ કહેશે તેમ જીવશે.

ઘર માની ગયું ને વહેલી સવારની ટ્રેનિંગ શરૂ થઈ. ઘરમાં ઘડિયાળ હતું નહીં કે વહેલાં ઊઠવાનો એલાર્મ રણકે, એટલે સવારનું કૂકડે કૂક માએ કરવાનું સ્વીકાર્યું. મા આકાશને જાગતું જોતી ને રાનીને ઉઠાડતી. એકેડેમીનો નિયમ હતો કે પ્લેયરે રોજ 500 એમ.એલ. દૂધ લઈ આવવાનું, પણ તે માંડ 200 એમ.એલ. દૂધ જ લઈ જઈ શકે એમ હતું ને તેણે કૈં પણ થાય રમવું તો હતું જ ! 300 એમ.એલ. પાણી ઉમેરીને તેણે દૂધ તો 500 એમ.એલ. કર્યું, પણ ડ્રેસ કોડનો પ્રશ્ન હતો. તે તો સલવાર કમીઝ પહેરીને પ્રેક્ટિસ કરતી હતી, પણ ટેલન્ટેડ હતી એટલે કિટની ને બૂટની વ્યવસ્થા કોચે જ કરી. તેણે તેના કુટુંબ જોડે રાનીને રાખી ને તેનાં જરૂરી પૌષ્ટિક આહારની વ્યવસ્થા પણ કરી. રાનીએ થાક્યા વગર સતત પ્રેક્ટિસ કરી. એમ કરતાં એક ટૂર્નામેંટ તે જીતી ને તેની પહેલી કમાણી 500 રૂપિયાની થઈ. એ રકમ તેણે પિતાના હાથમાં મૂકી. પિતાએ એક સાથે 500 રૂપિયા એ પહેલાં કદી પકડ્યા ન હતા. રાનીએ વચન આપ્યું કે એક દિવસ આપણું પણ ઘર થશે. રાજ્યની સ્પર્ધાઓ પછી રાની 15 વર્ષે રાષ્ટ્રીય સ્પર્ધા માટે બોલાવાઈ. સગાંઓ લગ્નની વાત છેડતા, પણ પિતાએ કહી દીધું કે મન હોય ત્યાં સુધી રમ. રાનીએ પણ તેનું શ્રેષ્ઠ આપવામાં કોઈ કસર ન રાખી ને એનું પરિણામ એ આવ્યું કે તે હોકી ટીમની કેપ્ટન બની.

એક દિવસ રાની ઘરે હતી ને પિતાના મિત્ર તેમની પૌત્રીને લઈને આવ્યા ને કહ્યું કે આ તને જોઈને હોકીની ખેલાડી બનવા માંગે છે. રાની એટલી ખુશ થઈ કે રડી પડી ! 2017માં તેણે ઘરનાં ઘરનું વચન પૂરું કર્યું. એ દિવસે ઘરનાં સૌ એકબીજાને વળગીને ખૂબ રડયાં. બસ, પછી તો 2021માં ટોકિયો ઓલિમ્પિકમાં ગોલ્ડ મેડલ જીતવો હતો. એ સપનું તો પૂરું ન થયું, પણ થશે એટલું નક્કી છે.

મેડલ તો આવે કે ન આવે, પણ જે સંજોગોમાં આપણા ખેલાડીઓ સમર્પિત ભાવથી દુનિયા સામે ટક્કર લે છે તેને માટે ખેલાડીને વંદન જ કરવાં ઘટે. વિદેશી ખેલાડીઓ પોતાની રમત પર પૂરેપૂરું ધ્યાન આપી શકે તેવી સગવડો તેને અપાય છે ને તે મહેનત કરીને મેડલ મેળવે છે. ત્યાં કોઈમાં થોડું પણ સત્વ જણાય તો સરકાર અને સંસ્થાઓ તેની સઘળી જવાબદારી ઉપાડી લે છે. ભારતમાં એવું નથી. કોઈ ખેલાડીને શોધતું નથી. ખેલાડી જ તેની બધી ગરજ હોય તેમ રમત સુધી પહોંચે છે, ત્યાં પહોંચ્યા પછી પણ ઠેકાણું પડતું નથી. પહેલાં તો તેની પાત્રતા નથી એમ કહીને તેને હતાશ કરવામાં આવે છે. જો ખેલાડી મહિલા હોય તો તેની કસોટીનો તો પાર જ નથી રહેતો. તેનું કુટુંબ જ તેને ચૂલો ને લગ્ન બતાવીને એ ભાન કરાવી દે છે કે રમત તેનું ક્ષેત્ર જ નથી. તેમાં જો કોઈ માથું ફેરવીને આગળ વધે તો તેને રોકવાના બધા જ પ્રયત્નો થતા રહે છે. એમાં જો કોઈ ઈનામ મળ્યું કે રાજ્યમાં કે દેશમાં જીત મળી તો તેનો દિવસ ઊગે છે ને વાત આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પહોંચી તો બધાં જ તેનાં સમર્થનમાં ટોળે વળી જાય છે. જો વડા પ્રધાન કે રાષ્ટ્રપતિ સુધી વાત પહોંચી તો પછી ઇનામોનો અને પ્રશંસાનો વરસાદ વરસે છે. વડા પ્રધાન પણ જીતે તેને બિરદાવે છે, પણ તે જીતે તેને માટે ભાગ્યે જ કોઈ ભૂમિકા સરકાર ઊભી કરે છે. બનવું તો એવું જોઈએ કે થોડી પણ ક્ષમતા કોઈ ખેલાડીમાં જણાય તો સરકારે સામે ચાલીને તેનો હાથ પકડવો જોઈએ, જેથી ખેલાડીને જીવલેણ સંઘર્ષમાં થોડો પણ આધાર મળે. એના ઘણા બધા દિવસો આમ તો ઘર માટે કમાવા અને ટકવામાં જ પૂરા થાય છે, એ પછી સમય રહે તો તે રમત અંગે વિચારે છે. આવામાં ઓલિમ્પિક ગેમ્સમાં કોઈ થોડો પણ સારો દેખાવ કરે તો તે મેડલથી જરા પણ ઓછું નથી. 

સાચું ને સારું તો એ ગણાય કે ખેલાડીને રમત સિવાયની બીજી કોઈ જવાબદારી જ ન રહે એટલો ટેકો ખેલાડીને થાય. સરકાર જીત પછી ખેલાડીને ભવિષ્યની ઘણી તકો પૂરી પાડે છે તે સારી વાત છે, પણ વધારે સારી વાત તો એ જ હોય કે તે જીતે તે માટેની બધી તકો સરકાર જ પૂરી પાડે, જેથી કોઈ પણ સક્ષમ ખેલાડીએ તકના અભાવમાં અડધેથી જ પાછા ન વળી જવું પડે. એ દિશામાં સરકાર સતત જાગતી રહે ને યોગ્ય તે પગલાં ભરે તો સોનામાં સુગંધ ભળે, ખરું કે નહીં?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com