એવા હતા ટેલિગ્રામની જાહોજલાલીના એ દિવસો     

યે સુંદર જીવન માં તુમ સે મિલા

સુખદુખ કા સંદેશ ૧૬૩ વર્ષ અવિરત ચલા

હે તાર સેવા બહુત ઋણ હૈ તેરા

ઇસી કે ઉપલક્ષ્ય મેં માં તુમ્હે ઔર

સભી દેશ કે તાર સેવકો કો સલામ મેરા.

વરસ ૨૦૧૩, મહિનો જુલાઈ, તારીખ ૧૪. સમય રાતના પોણા બાર. નાગપુરની ટેલિગ્રાફ ઓફિસમાં એક જ કર્મચારી બેઠો છે. આજે રાતપાળી કરવાની નથી એનો આનંદ છે, તો બીજી બાજુ વરસોથી જે કામ કરતો આવ્યો છે તે હવેથી નથી કરવાનું એનું દુ:ખ પણ છે. છતાં વિચારે છે કે બાર વાગે એટલે બારણાં બંધ કરી ચાલતો થાઉં. ત્યાં દરવાજામાંથી એક સ્ત્રી દાખલ થાય છે. નામ છે કવિતા મકરંદ બેદરકર. એના હાથમાંનું ટેલિગ્રાફ ફોર્મ જોઈને પેલો કર્મચારી કહે છે : લાવો, મોકલી દઉં તમારો તાર. જવાબ મળે છે : ના, હમણાં નહિ, દસેક મિનિટ પછી આપીશ. ભીંત પરની જરીપુરાણી ઘડિયાળનો કાંટો આગળ વધતો જાય છે. ૧૧:૫૫. અને પોતાના હાથમાંનું ફોર્મ બેદરકર પેલા કર્મચારીને આપે છે. એમાંનું ઉપલું લખાણ વાંચીને કર્મચારીથી નિસાસો મૂકાઈ જાય છે. પણ પછી તરત એ તાર કવિતાની આઈ લક્ષ્મી રત્નાકર વાઘમારેને મોકલી આપે છે. ઉપરના શબ્દોવાળો તાર એ આપણા દેશમાં મોકલાયેલો છેલ્લો તાર. ૧૬૩ વરસ અવિરત કામ કર્યા પછી ૧૪મી જુલાઈ, ૨૦૧૩ના દિવસે આપણા દેશની તારસેવા હંમેશ માટે સમેટાઈ ગઈ.

CTO નું મકાન

દેશમાં જ્યારે તાર કહેતાં ટેલિગ્રામની બોલબાલા હતી ત્યારે શું દબદબો હતો એ ઈમારતનો! અગાઉ જ્યાં મુંબઈના કોટનો ચર્ચ ગેટ દરવાજો હતો અને પછીથી જ્યાં ફ્લોરા ફાઉન્ટન ઊભો થયો ત્યાં પશ્ચિમ દિશામાં મોઢું રાખીને ઊભા રહો તો જમણી બાજુએ દેખાય CTO કહેતાં સેન્ટ્રલ ટેલિગ્રાફ ઓફિસનું મોટું મકાન. મધ્યકાલીન ઇટાલિયન શૈલીમાં બંધાયેલું પથ્થરનું મકાન. એ વખતનાં બીજાં ઘણાં મકાનોની જેમ આ મકાન પણ પોરબંદર અને કુર્લા સ્ટોનનું બનેલું છે. બહારની દીવાલો પર ખૂબ જ સુંદર કોતરણીકામ કરેલું છે. વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ, રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા (જૂનું મકાન), મ્યુનિસિપાલિટીનું મકાન – બધાં આ જ શૈલીમાં બંધાયેલાં. અને બધાં બંધાયાં ફોર્ટ કહેતાં કોટની દીવાલો તૂટી તે પછી.

હા, ૧૮૭૦માં આ મકાન બંધાયું ત્યારે ત્યાં ટેલગ્રાફ ઓફિસ નહિ, પણ જનરલ પોસ્ટ ઓફિસ આવેલી હતી. અને દેશમાં તાર સેવાની શરૂઆત મુંબઈથી નહિ, કલકત્તાથી થઈ હતી. તાર માટેની દેશની પહેલવહેલી લાઈન – એ વખતે તાર મોકલવા માટે કેબલ વપરાતા – કલકત્તા અને તેનાથી માત્ર પચાસ કિલોમીટર દૂર આવેલ ડાયમંડ હાર્બર વચ્ચે નખાઈ હતી. ૧૮૫૧થી ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની સરકારે ટેલિગ્રામનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું. અને ૧૮૫૪ સુધીમાં તો આખા દેશમાં તાર સેવા માટેના કેબલનું જાળું પાથરી દીધું. અને પછી ટેલિગ્રામ સેવા પહોચી મુંબઈ. ૧૯૦૯ સુધી ફ્લોરા ફાઉન્ટન પાસેના CTOના મકાનમાં જ મુંબઈની વડી તાર ઓફિસ અને પોસ્ટ ઓફિસ આવેલી હતી. એક જમાનામાં CTOના મકાનમાં એક સાથે ૨૦૦-૩૦૦ કર્મચારી તારની આવન-જાવનનું કામ કરતા. ૧૯૦૯માં આજનું GPOનું મકાન બંધાતાં વડી પોસ્ટ ઓફિસ ત્યાં ખસેડાઈ.

CTO મકાનની બહાર લાગેલી તકતીમાં ગુજરાતીમાં પણ નામ લખેલું

૧૮૫૪ના એપ્રિલની ૨૭મી તારીખે મુંબઈથી પહેલો ટેલિગ્રામ મોકલવામાં આવ્યો – પૂના. તાર સેવા શરૂ કરતી વખતે તો ખ્યાલ ક્યાંથી હોય, પણ ૧૮૫૭માં આ તાર સેવા સરકારને ખૂબ જ કામ લાગી. તેને પ્રતાપે લશ્કર અને સાધન સરંજામની હેરફેર બહુ જલદી થઈ શકી. જ્યારે સામા પક્ષ પાસે આવી કોઈ સગવડ નહોતી. ૧૯૦૨ સુધી તાર મોકલવા માટે કેબલ વપરાતા, પણ પછી તાર સેવા વાયરલેસ બની. છેલ્લાં વરસોમાં તેને ડિજિટલ બનાવવાના અખતરા પણ થયા. ફેક્સ મશીનનો ઉપયોગ વધતો ચાલ્યો તેમ તેમ તાર સેવાનું મહત્ત્વ ઘટતું ગયું. જો કે પછી તો કમ્પ્યુટર, ઈ.મેલ, વોટ્સએપ વગેરેને કારણે ફેક્સ મશીનો પણ કચરામાં ગયાં. શરૂઆતથી તારનું કામકાજ ટપાલ ખાતું સંભાળતું હતું અને તેથી તે પોસ્ટ એન્ડ ટેલિગ્રાફ તરીકે ઓળખાતું હતું. ૧૯૯૦ના અરસામાં સરકારે તાર સેવા અલગ કરીની BSNLને સોંપી.

તાર સેવાની શરૂઆતમાં તાર મોકલવા માટે આવાં મશીન વપરાતાં

ઘણા દાયકાઓ સુધી કોઈને ઘરે તાર આવે એટલે પેટમાં ફાળ પડે. કોણ ગયું હશે? કોનું મરણ? તો બીજી બાજુ હરખના સમાચાર પણ તારવાળો લાવે. બાળકના – ખાસ કરીને દીકરાના – જન્મના સમાચાર ત્યારે તારથી આપવાનો રિવાજ. કોઈને સારી નોકરી મળી હોય, મેટ્રિકની કે બીજી કોઈ પરીક્ષામાં દીકરો કે દીકરી પાસ થયાં હોય તો ખબર તારથી અપાય. ટેલિગ્રામ મોકલવા માટે ખાસ ફોર્મ આવતું. તેમાં વિગતો ભરીને તે નજીકની તાર ઓફિસમાં આપી આવવાનું. પહેલાં જેને તાર મોકલવાનો હોય તેનું નામ-સરનામું, પછી સંદેશો, છેવટે મોકલનારનું નામ. અંતે લખવાનું મોકલનારનું સરનામું, જે તારમાં મોકલાય નહિ. માત્ર તાર ઓફિસની જાણ માટે. સરનામાના પહેલા આઠ શબ્દો ફ્રીમાં. પછી દરેક શબ્દ દીઠ ચાર્જ ચૂકવવાનો. તેમાં વળી તાર બે પ્રકારના : ઓર્ડિનરી અને એક્સપ્રેસ. ઓર્ડિનરી કરતાં એક્સપ્રેસનો ચાર્જ બમણો. ઓર્ડિનરી તાર સાધારણ રીતે ૫-૬ કલાકમાં પહોંચે. એક્સપ્રેસ તાર ૨-૩ કલાકમાં. અને ખાસ તો એક્સપ્રેસ તારની ડિલિવરી ૨૪ કલાક ચાલુ રહે, જ્યારે ઓર્ડિનરીની રાતે ન થાય. શરૂઆતના ઘણા દાયકા સુધી તાર માત્ર રોમન લિપિમાં જ મોકલી શકાતા. આઝાદી પછી દેવનાગરીમાં પણ શરૂ થયા.

શુભ વર્તમાન – સારા સમાચાર – આપતા સંદેશાઓ માટે બીજી એક ખાસ સગવડ નંબરવાળા તારની હતી. લગભગ ૩૫ જેટલા ‘ગ્રિટીન્ગ્સ’ સંદેશાની નંબરવાર યાદી હતી. જેમ કે :

Heartiest Diwali Greetings (No.1), My Heartiest Holi Greetings to You (20), Hearty Congratulations on the New Arrival (6), Convey our Blessings to the Newly Married Couple (25), વગેરે. ખાસ તૈયાર કરેલા રંગબેરંગી કાગળ પર આ તાર સંદેશા મોકલાય. જો ભૂલમાં ખોટો નંબર લખ્યો તો વાતનું વતેસર થઈ જાય. તો ક્યારેક મરાઠીભાષીઓ કહે એમ ‘ગમ્મત’ પણ થાય.

Greetings telegram નો નમૂનો

અમારા એક પડોશીનો કિસ્સો યાદ આવે છે. પુત્રવધૂ ડિલિવરી માટે બહારગામના પિયરે ગઈ હતી. દિવસો વીતતા જાય એમ ઘરમાં ઇન્તેજારી વધતી જાય. અને છેવટે એક દિવસ તાર આવ્યો. પણ વેવાઈનો નહિ, કોઈ બીજા સગાએ કરેલો. પણ તેમણે પૈસા બચાવવા નંબરવાળો તાર કરેલો. હવે તેના નિર્ધારિત લખાણમાં ‘New Arrival’ શબ્દો જ વપરાતા – બાબો કે બેબી, દીકરો કે દીકરી, જેવા શબ્દો નહિ. એટલે તાર મળતાં ઘરમાં ચર્ચાનું ચકડોળ : દીકરો હશે કે દીકરી? દોઢ બે કલાક પછી વેવાઈનો તાર આવ્યો તેમાં ‘ખુશ ખબર : તમારા ઘરમાં દીકરો જન્મ્યો છે’ એમ લખેલું તે જોઇને ફોડ પડ્યો. વેવાઈને ઘરે સાત દીકરી. એટલે અવારનવાર આવા તાર કરવા પડે. તેથી થોડા પૈસા બચાવવા એક્સપ્રેસને બદલે ઓર્ડિનરી તાર કરેલો. એટલે નંબરવાળો તાર પહેલાં મળ્યો, ઓર્ડિનરી તાર પછીથી.

પણ તારની મોસમ પૂરબહારમાં ખીલતી તે તો મેટ્રિકનું પરિણામ જાહેર થાય તે દિવસે. સ્કૂલના અગિયાર ધોરણ પછી મેટ્રિકની પરીક્ષા લેવાય. આખા મુંબઈ રાજ્યની – જેમાં આજનાં મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાત રાજ્યનો સમાવેશ થતો – પરીક્ષા યુનિવર્સિટી ઓફ બોમ્બે લે અને બરાબર બપોરે બાર વાગે પરિણામ જાહેર કરે. ફોર્ટમાં આવેલા યુનિવર્સિટીના મકાનના પાછલા ભાગમાં યુનિવર્સિટીના રજિસ્ટ્રારની હાજરીમાં પાસ થયેલા વિદ્યાર્થીના નંબરની યાદીઓ લાકડાનાં પાટિયાં પર ચોડીને મૂકાય. ખાસ કશા બંદોબસ્ત વગર પણ વિદ્યાર્થીઓ, કે તેમના વાલીઓ, ધક્કામુક્કી કર્યા વગર શાંતિથી નંબર જોઈ લે. મુંબઈ બહારના વિદ્યાથીઓનાં મા-બાપે કોઈ ને કોઈ સગાને ભલામણ કરી હોય કે રિઝલ્ટ જાણીને તારથી ખબર કરજો. યુનિવર્સિટીના મકાનથી CTO બહુ દૂર નહિ. એટલે સાડા બાર – એક સુધીમાં તો ત્યાં મોટી લાઈન લાગી ગઈ હોય, બહારગામનાં સગાં-સંબંધીને તાર મોકલવા માટે. અને બીજે છેડે કાગને ડોળે ક્યારે તાર આવે તેની રાહ જોવાતી હોય.

એસ.એસ.સી. બોર્ડ શરૂ થયું તે પછી તેને રિઝલ્ટને આગલે દિવસે મુંબઈનાં છાપાંને પહેલા દસ-વીસનાં નામ જ નહિ, આખેઆખું રિઝલ્ટ મોકલવાનું શરૂ કર્યું. જે બીજે દિવસે સવારે ૬-૮ પાનાં રોકતું, છતાં દરેક છાપું છાપતું. એટલે ગમે ત્યાંથી, ગમે તેમ કરીને, કોઈ ‘છાપાવાળા’ની ઓળખાણ શોધાતી. તેને નંબરો અપાતા. રિઝલ્ટની કોપી મળે પછી ઓળખીતા-પાળખીતાના નંબર જોઇને ફોનથી ખબર આપે. અને પછી એ ખબર તારથી બહારગામ મોકલાય. એટલે CTOમાં લાઈન બપોરને બદલે સાંજે લાગે.

એક જમાનામાં ફક્ત દિલ્હીની તાર ઓફિસમાંથી રોજના એક લાખ તારની આવન-જાવન થતી હતી! પણ પછી જેમ જેમ ટેલિફોનની અને બીજી સગવડો વધી તેમ તેમ તારનો ઉપયોગ ઓછો ને ઓછો થતો ગયો. પછી તો એવા ય દિવસો આવ્યા કે વરસે ૭૫ લાખ રૂપિયાની આવક સામે ખરચ ૧૦૦ કરોડનો થતો. એટલે તાર સેવાને બચાવવાના ઈરાદાથી સરકારે તેના દર સીધા બમણા કરી દીધા. પણ તેથી તો તારની સંખ્યા ઘણી ઘટવાને લીધે ખોટ વધતી ચાલી. છેવટે સરકારે તાર સેવા સમેટી લેવાનું પગલું લીધું.

૨૦૧૩માં તાર સેવા કાયમને માટે બંધ થયા પછી આજ સુધી આ CTOનું મકાન અવાવરુ જેવું પડ્યું છે. ભોંયતળિયાનો કેટલોક ભાગ બોમ્બે હાઈ કોર્ટને ભાડે અપાયો, તો તેની સામે વાંધો. કઈ સરકારી સંસ્થા તે વાપરે એ અંગે હુસાતુસી. પરિણામે મકાનની દશા બગડતી જાય. ફાઉન્ટન પર ઊભા રહીને પથરો ફેંકો તો સીધો CTOના કંપાઉંડમાં પડે, એવી મોકાની જગ્યા. અને છતાં તેનો યોગ્ય ઉપયોગ કરવાનું આજ સુધી બની શક્યું નથી.

CTOના મકાનની અને તાર સેવાની જાહોજલાલીના દિવસોમાં આ લખનારે કંઈ કેટલીયે વખત ત્યાં જઈ, ફોર્મ ભરી, લાઈનમાં ઊભા રહી તાર મોકલ્યા છે. અને હા. જેમને અંગ્રેજી લખતાં આવડતું ન હોય તેમના તાર લખી આપવા બહાર એક-બે માણસો કાયમ બેસતા. આઠ આના – રૂપિયો લઈ તાર લખી આપે. અને પોસ્ટમેન પણ ઘરે ટેલિગ્રામ લઈને આવે અને ઘરમાં કોઈને અંગ્રેજી આવડતું ન હોય તો કવર ખોલીને તાર વાંચીને ગુજરાતી/મરાઠીમાં સમજાવે.

એક રીતે જુઓ તો આ તાર સેવા નીલ ગગનના પંખેરું જેવી હતી. એ જમાનામાં જેને ચીલ ઝડપ કહેવાય એવી ઝડપે ખેપિયાનું કામ કરતી. એટલે જ આજે ક્યારેક એ CTOના મકાન પાસેથી પસાર થવાનું બને ત્યારે જીવ થોડો ચચરે છે અને પેલા લોકપ્રિય ગીતની પંક્તિ મન ગણગણવા લાગે છે : ‘ઓ નીલ ગગનના પંખેરું, મને તારી યાદ સતાવે, મને તારી યાદ સતાવે.’

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX 

(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 08 જૂન 2024)

રવીન્દ્ર પારેખ

સૌ પ્રથમ તો વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીને ત્રીજી વખત વડા પ્રધાન થવા બદલ અને રાજનાથ સિંહ, અમિત શાહ, નીતિન ગડકરી, જે.પી.નડ્ડા … સહિતના મંત્રીમંડળને સત્તામાં આવવા બદલ હૃદયપૂર્વક અભિનંદનો આપીએ અને આ સરકાર નિર્વિઘ્ને તેની ટર્મ પૂરી કરે તેવી શુભેચ્છાઓ પાઠવીએ. એ સાથે જ એ જોઈએ કે ભા.જ.પ. પૂર્ણ બહુમતની સરકાર બનાવવાથી આ વખતે વંચિત કેમ રહ્યો?

ભા.જ.પ.ને લોકસભા ચૂંટણીમાં 240 સીટ મળી જે પૂર્ણ બહુમતથી 32 ઓછી હતી. 272 સીટ મળી હોત તો કોઈ પણ પક્ષના ટેકા વગર ભા.જ.પ.ની સરકાર બની હોત. એવું થયું હોત તો ચંદ્રાબાબુ નાયડુ અને નીતીશકુમારની પાર્ટીને મળેલ અનુક્રમે 16 અને 12 સીટ પર આધાર રાખવાનો આવ્યો ન હોત, જેમને માટે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી અને કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રી અમિત શાહે જોરશોરથી (અગાઉ) પ્રવેશબંધી જાહેર કરેલી, તો સામે પક્ષે ચંદ્રાબાબુએ મોદીને આતંકવાદી અને નીતીશકુમારે પણ ‘મર જાના કબૂલ હૈ, પર ઉનકે સાથ જાના કબૂલ નહીં,’ જેવું પણ કહી દીધેલું ને હવે બંને એન.ડી.એ.ની સરકારમાં કિંગ મેકરની ભૂમિકામાં છે. આમ તો જે પાણીએ મગ ચડે એ પાણીએ મગ ચડાવવાનું ભા.જ.પ.ને ફાવે છે ને બીજી તરફ નાયડુ અને નીતીશે પણ મોદીને ઉષ્માપૂર્ણ આવકાર આપ્યો છે, એટલે એન.ડી.એ.ની સરકાર ચાલશે એવું લાગે છે. ગઠબંધનની સરકારમાં વાજપેયીની જે સ્થિતિ થયેલી તે મોદી પોતાની ન થવા દે એટલા સક્ષમ તો તેઓ છે જ !

એટલું ચોક્કસ છે કે અયોધ્યા / ફૈઝાબાદની સીટ ભા.જ.પ.ને મળવી જોઈતી હતી, પણ ત્યાં હાર થઈ છે. બીજી વાત એ પણ કે વારાણસીમાં વડા પ્રધાનની લીડ ત્રણેક લાખથી ઘટી છે. આ આઘાતજનક છે, પણ તેને માટે ભક્તજનો મતદારોને દોષિત ગણે / ગણાવે છે એ બરાબર નથી. એ ખરું કે મતદારોએ મત ન આપ્યા, પણ કેમ ન આપ્યા એ વિચારાવું જોઈએ. અયોધ્યામાં 14 કિલોમીટરનો રામપથ બનાવવામાં જે રીતે આડેધડ મકાનો-દુકાનોની તોડફોડ થઈ છે તે કોઈ પણ પ્રજાને શાસકો માટે તિરસ્કાર જન્માવવા પૂરતી છે. ભા.જ.પ.ને હતું કે રામમંદિરનો પ્રારંભ અયોધ્યાની પ્રજાને પોતાની તરફ આપોઆપ જ વાળી લેશે, પણ ત્યાંની પ્રજાને રામનો આનંદ હતો, એટલો ત્યાં ઊભી કરાયેલી હકૂમતનો ન હતો. ભા.જ.પ. પોતે એવા વિશ્વાસે રહ્યો કે અયોધ્યાની સીટ તો ગજવામાં જ છે ને એવા વધુ પડતા વિશ્વાસને લીધે લોકો પાસેથી મત મેળવવાની કોશિશો જ ન થઈ. સામાન્ય રીતે એવું બનતું હોય છે કે જીત્યા પછી કોઈ ઉમેદવાર ન ડોકાય, અયોધ્યામાં તો જીત્યા પહેલાં જ કોઈ ન ડોકાયું ને એ બધું પછી પરિણામમાં ડોકાયું. વારાણસીમાં પણ તોડફોડ જ વડા પ્રધાનની લીડ ઘટવાનું કારણ બની. કાશી કોરિડોર વિકસાવવા હજાર-પંદરસો વર્ષ પુરાણી દેવમૂર્તિઓને કાટમાળ ગણીને ફગાવાઈ, એ ખોટું થયું, એવું ખુદ શંકરાચાર્યને લાગ્યું હોય, તો પ્રજા એ બધું ચૂપ થઈને ક્યાં સુધી જોઈ રહે? એ પણ પછી એના હાથમાં જે હોય તે કર્યા વગર ન રહે …

સાચું તો એ છે કે મોદીથી માંડીને કેટલા ય મંત્રીઓ એવા ખ્યાલમાં જ રહ્યા કે ‘અબ કી બાર ચારસો પાર …’ને વાંધો નહીં આવે, એટલે જ તો એક્ઝિટ પોલમાં પણ એન.ડી.એ.ને 400 સીટ મળવાની આગાહી થયેલી, ખરેખર તો એ ભાટાઈ જ હતી. એને કારણે ત્રીજી જૂને શેર માર્કેટ ખૂલ્યું ત્યારે સેન્સેક્સ 2,500 પોઈન્ટ ઊછળીને 75,000ને પાર ગયેલો. આ સ્થિતિએ રાજકીય સ્થિરતા તરફ પણ અંગુલિનિર્દેશ કરેલો. એના વીસેક દિવસના ગાળામાં નરેન્દ્ર મોદી, અમિત શાહ અને નિર્મલા સીતારામને પણ માર્કેટમાં તેજીની આગાહીઓ કરેલી. અમિત શાહે તો 13 મેને રોજ એન.ડી.ટી.વી.ને આપેલા ઇન્ટરવ્યૂમાં લોકોને ચાર જૂન, 2024 પહેલાં શેર ખરીદી લેવાની ભલામણ કરેલી. આ સૌને એમ જ હતું કે 4 જૂને આવનારાં પરિણામોમાં ભા.જ.પ.ને ક્લીયર મેજોરિટી મળી જશે, પણ પરિણામો આવતાં, ભક્તોને અને શેરબજારને માથે આભ તૂટવા જેવું થયું. ભા.જ.પ. 240 સીટ પ્રાપ્ત કરનારા સૌથી મોટા પક્ષ તરીકે બહાર તો આવ્યો, પણ પૂર્ણ બહુમત માટે 272 સીટ જોઈએ ને તેમાં 32 સીટ ખૂટતી હતી ને તેને માટે સાથી પક્ષો પર આધાર રાખવાનો આવ્યો, પરિણામે, એક જ દિવસમાં 6,100 પોઈન્ટનો કડાકો બોલી ગયો ને રોકાણકારોના 30 લાખ કરોડ ધોવાઈ ગયા. આ બધું ઘણાંને જીરવવાનું અઘરું થઈ પડ્યું.

એમાં ઇન્ડિયા ગઠબંધનને વધારે સીટો મળતાં ઘણાંને મતદારો દેશદ્રોહી લાગ્યા. કેટલાંક કવિઓએ તો જોડકણાં જોડી મતદારોને ‘આવું કેમ કર્યું’ કહીને ઠપકાર્યા પણ ખરા. કેટલાકે વિપક્ષોની મજબૂત સ્થિતિ સંદર્ભે લેખો લખ્યા તો ભક્તજનોએ તેમની પણ ધોલાઈ કરી. કેટલાકે વાસ્તવિક ચિત્ર આપવાનો પ્રમાણિક પ્રયત્ન કર્યો તો તેઓને લીધે જ વિપક્ષ સારી સ્થિતિમાં આવ્યો હોય તેમ, માથે ધોવાય એટલાં માછલાં ધોયાં. વળી જે શરૂથી જ પક્ષપાતી હતા, એવા ભક્તોએ પત્રકારોને તટસ્થતાથી લખવાનો આદેશ-કમ-ઉપદેશ પણ આપ્યો.

એ સાચું કે જેની કંઠી બાંધી હોય તેમને પોતાના પક્ષનું અહિત ન ખપે, એટલું જ નહીં, તેને કોઈ નુકસાન થાય તો તે સામેના પક્ષ દ્વારા જ થયું છે, એવો આરોપ મૂકવાનું પણ સહેલું થઈ પડે. વારુ, જે તે પક્ષ તરફથી કૈં ન મળવાનું હોય, તો પણ કોઈ પત્રકાર પૂરી તટસ્થતાથી કોઈ લેખ લખે, તો તેને યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોવાને બદલે, તે કોઈ ભાટ ચારણ હોય તેમ તેને માથે પસ્તાળ પડે કે ભાવિકો ધમકી આપે તે ઠીક નથી. બને છે એવું કે હકીકત સમજવાની તેમની બહુ તૈયારી હોતી નથી, બાકી, એ વિચારવા જેવું છે કે જે પ્રજાએ 2019માં ભાજપને 303 સીટ આપી હોય તે 2024માં 240થી આગળ જવા દેતી નથી. કેમ? પ્રજાને 400 પારનો નારો સંભળાયો ન હતો એવું ન હતું, પણ 200થી વધુ રોડ શોમાં, રેલીઓમાં, ભા.જ.પી. નેતાઓએ જે પ્રકારનો પ્રચાર કર્યો, તેણે મતદારોને મત આપવા અંગે પુનર્વિચાર કરવાની ફરજ પાડી.

હિન્દુ-મુસ્લિમ વચ્ચેની ગેરસમજો વધે એવો પ્રચાર થયો. રિચાર્ડ એટનબરોએ ‘ગાંધી’ ફિલ્મ ન બનાવી હોત, તો ગાંધી વિશ્વ વ્યાપી બન્યા ન હોત, જેવું વડા પ્રધાન કહે ત્યારે તે કરમુક્ત મનોરંજન જ બને કે બીજું કૈં? એ જ વડા પ્રધાન એક વિદેશી નેતા સાથે હસ્તધૂનન કરે, ત્યારે તેમની પાછળ જે સ્ટેચ્યૂ હતું, તે ગાંધીનું હતું ને તે વડા પ્રધાન કરતાં વર્ષો પહેલાં ત્યાં પહોંચ્યું હતું. તો ગાંધી વિષે ‘આવું’ જ્ઞાન વઘારવાનો કોઈ અર્થ ખરો? એ પણ ખરું કે ભા.જ.પ.ને આર.એસ.એસ.ની ઉપેક્ષા ભારે પડી હોય. રાષ્ટ્રીય અધ્યક્ષ જે.પી. નડ્ડાનું સંઘની હવે જરૂર નથી-જેવું કહેવું પક્ષને નડ્યું હોય તો નવાઈ નહીં. આ ઉપરાંત મટન, મંગલસૂત્ર જેવી વાતોએ લોકોની શંકાઓ વધારી ને સર્જિકલ સ્ટ્રાઈક, 370ની નાબૂદી, 80 કરોડ લોકોને મફત અનાજ યોજના જેવી સરકારની તરફેણમાં જતી વાતોની અસરો ઓછી કરી. એ સાથે જ ભા.જ.પ.ની રીતિનીતિએ પણ ભા.જ.પ.ના કાર્યકરોનો પક્ષમાં વિશ્વાસ ઘટાડયો. પક્ષપલટુઓને અછોવાનાં અને પાયાના કાર્યકરોની ઉપેક્ષાને કારણે કાર્યકરો નિષ્ક્રિય રહ્યા. જે તે વિસ્તારના ઉમેદવારો, જીતી જવાશે એવા વધુ પડતા આત્મવિશ્વાસને કારણે મતદારોને મતદાન મથક સુધી લાવવામાં ઉદાસીન રહ્યા.

એ સારું છે કે ભા.જ.પે. આત્મનિરીક્ષણ કરવાનું શરૂ કર્યું છે, પણ તેના ભક્તોને એ જરૂરી લાગતું નથી અને હિન્દુઓ જ હિન્દુઓની વિરુદ્ધ પ્રચાર કરીને, તેમની વિરુદ્ધ કવિતાઓ કરીને, તેમને આડુંતેડું સંભળાવીને સનાતની હોવાનો, ભા.જ.પી. હોવાનો દાવો કરે છે. એનાથી ખરેખર કોઈ કામ થતું નથી. યાદ રહે, મોટે ભાગની લઘુમતીએ ભા.જ.પ.ને મત આપ્યો નથી. વડા પ્રધાનનાં મુસ્લિમ વિરોધી ભાષણોએ પોતે જ ભા.જ.પ. તરફી મતો કાપવાનું કામ કર્યું, એટલે હિન્દુઓના મત પર જ ભા.જ.પે. આગળ વધવાનું હતું. એ મત પડ્યા હોત તો ભા.જ.પ.ને બહુમતની સરકાર બનાવવાનું મુશ્કેલ ન થયું હોત, પણ હિન્દુઓએ પણ ભા.જ.પ.ને મત આપવાને બદલે, વિપક્ષને મત આપવાનું સ્વીકાર્યું, કારણ વિપક્ષમાં પણ ઘણા હિન્દુ ઉમેદવારો હતા, દલિત ઉમેદવારો હતા ને કાઁગ્રેસે ભારત જોડો, ન્યાય યાત્રાઓ કરી લોક સમ્પર્કનું કામ વધાર્યું. એનો સ્થાનિક ભા.જ.પ.માં અભાવ વર્તાયો. ત્રીજા નંબરની વૈશ્વિક ઈકોનોમી, વિદેશમાં વડા પ્રધાનની બોલબાલા વગેરે બાબતોથી ભારત બહાર કદ જરૂર વધ્યું, પણ સામાન્ય માણસ પર એનો જોઈએ એવો પ્રભાવ ન પડ્યો. એનું મોંઘવારી અને બેરોજગારીથી પીડાવાનું ઓછું થતું ન હતું. એ બાબતે રાહતની વાતો આવી નહીં. એની સામે કાઁગ્રેસે આર્થિક લાભ ખટાવવાના જે વાયદાઓ કર્યા એટલા માત્રથી પણ સાધારણ માણસને આશ્વાસ્ત થવાનું કારણ મળ્યું. વધારામાં કાઁગ્રેસે એ ચેતવણીઓ આપી કે ભા.જ.પ. જો 400 પાર જશે તો તે સંવિધાન અને અનામત બંધ કરશે. આનો સારો એવો પ્રભાવ મતદારો પર પડ્યો ને ભા.જ.પ.ની સીટો કપાઈ.

ભક્તોએ પણ આ મામલે વિચારવાની જરૂર હતી ને છે. ભા.જ.પ.ની સ્થિતિ ભક્તોએ જ મત આપવામાં આળસ કરીને વણસાડી હોય એવું તો નથીને? હિન્દુત્વની વાતો કરીને ને માત્ર વાતો કરીને, ખરાખોટા વીડિયો વાઇરલ કરીને ભા.જ.પ.ને વિજયી બનાવી દેવાશે એમ માનવું ઠીક ન હતું.  જો કે, એ સૌને ય ખબર હતી કે કેવળ વાણી વિલાસથી ભા.જ.પ. જીતે એમ નથી. ભા.જ.પ. તો શું કોઈ જ એ રીતે જીતી ન શકે.

હજીય કૈં બગડયું નથી. ભા.જ.પ.ના વર્ચસ્વવાળી એન.ડી.એ.ની સરકાર તો આવી જ છે. નરેન્દ્ર મોદી જ ત્રીજી વખત વડા પ્રધાન પણ બન્યા છે, એટલે મૂળમાંથી જ ભક્તો ને કાર્યકરો નક્કર ભૂમિકાએ સક્રિય થાય તો પ્રજા તો સ્થિર અને મજબૂત શાસન ઈચ્છે જ છે એની કોણ ના પાડે એમ છે?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 10 જૂન 2024

ઘરકામમાં મને મદદ કરવા ગૌતમભાઈ અહારી આવે છે. ખૂબ મહેનતુ અને ઉચ્ચ વિચારો ધરાવતી વ્યક્તિ છે. સાવ નાનો મોબાઈલ વાપરે. ફોન રિચાર્જ માટે સ્માર્ટ ફોન જોઈએ. મને મહિનાનું રિચાર્જ કરવાનું કહે અને ૨૦૦ રૂપિયા કાઢીને આપે. હું કહું પગારમાં વાળી લઈશું પણ કહે મારો નિયમ છે. ખિસ્સામાં હોય એટલો જ ખરચો કરવો. હાલ એમનો દીકરો નિખિલ વૅકૅશનમાં અમદાવાદ આવેલો છે. કહે, “पप्पा के साथ रहे के उनको हेल्प करुंगा। मिलेगा तो कोई और काम करके दो पैसा कमाऊंगा।” ૧૧ પાસ છે. હિન્દી માધ્યમમાં અભ્યાસ કરે છે. આર્ટસ લીધેલું છે અને ૧૨મા પછી STCનો બે વર્ષનો કોર્સ કરીને શિક્ષક બનવા માગે છે. ૧૯ વર્ષનો છે પણ સમજણ ઉંમર કરતાં ક્યાં ય વધારે. ૧લી તારીખે એના પપ્પા સાથે મારે ઘેર આવ્યો. પહેલી નજરે જ વહાલો લાગે એવો ચહેરો. ચહેરા પર કુમાશ. ભોળપણ દેખાય પણ સાથે ઠાવકાઈ પણ.

અમદાવાદ ઉકળી રહ્યું છે. નિખિલ કહે,”रात को निंद नहीं आती है। बहोत गरमी है यहां शहेर में। रूम पे सिर्फ पंखा है। बहार भी हवा नहीं चलती है। शहेर है के भठ्ठी है? हमारे गाँव में रात और सुबह क्या ठंडी हवा बहेती है!”

છબિ સૌજન્ય : રૂાપલી બર્ક (24 નવેમ્બર 2023)

મેં કહ્યું શહેર તો નર્ક જ છે. રહેવાનો આનંદ તો ગામડાંમાં જ. અમે તો ધુમાડા વચ્ચે વહેલા મરી જવાના. નસીબદાર તો તમે છો.”

આજે આવ્યો તો ખાસ્સો આનંદમાં હતો. મેં કારણ પૂછ્યું. કહે, “कल रात दबा के बारिश हुई गाँव में। तालाब ऊभर के बहार आ गया। मैं गाँव भाग जाना चाहता हुं ठंडी ठंडी हवा में रहेने के लिए। पता नहीं तुम्हारे शहेर में कब बारीश होगी। दो तीन दिन पहेले काले काले बादल थे के शाम को तो मुझे लगा के कम से कम बुंद बुंद बारीश तो होगी। कल मेरे दोस्त भेरु का फोन आया था। उसने बताया के हमारा दोस्त भगला के खेत में था और बिजली गीरी उसके हाथ पे। फिर भी वो STC की परीक्षा देने जाने वाला है। ये हुई ना बात! आपने बिजली गीरते हुए देखी है? सांप जैसी दिखती है के। बिजली क्युं होती है?” 

મેં કહ્યું, “ बादल पानी से भरे होते हे और आपस में टकराने से बिजली पैदा होती है।” 

तो निखिल कहे, “वो तो वैज्ञानिक कारण हुआ के। मेरी दादी एक कहानी बताती थी। पहेले के जमाने में बुझुर्ग ऐसी कहानीयाँ बताते थे। दादी हमारी भाषा में बताती थी। हमारी भाषा समज में नहीं आएगी। मैं हिन्दी मैं बताता हुँ :

एक बार एक लड़की थी। उसका भाई उदास था क्युंकि बारीश नहीं हो रही थी। उसको चिंता थी की खेत में जुवार कैसे लगायेगा। लड़की ने इन्द्र देव से प्रार्थना की। कहा बारीश भेजोगे तो में तुम्हारे साथ चलुंगी। इन्द्र देव ने प्रार्थना सुन ली। बहोत बारीश हुई। लडकी के भाई ने खेत में जुवार लगा दी। जब फसल पक गई तो इन्द्र देव बाबा का रूप धारण कर के लडकी के घर गए। लडकी ने भीक्षा में बाबा को जुवार दी। वो इन्द्र देव को पहेचान नहीं पाई। इन्द्र देव लडकी की चोटी पकड के उसे आकाश में खींच के ले गए। वहां पहोंच कर असली रूप धारण कर लिया। उन के पुरे शरीर पर साँप लिपटे हुए थे।  उनकी पत्नी आरती की थाली ले कर खडी थी। लडकी बहोत डर गई। उसने जो हाथ में आया उस से साँप को हठा हठा कर चारों दिशा में फेंकने लगी। साँप धरती पर गीरने लगे। इस लिए बिजली गीरती है तो साँप के जैसे दिखती है।

और बारीश आने के पहेले मोर क्युं चिल्लाते हैं पता है? एक बार धरती पर बारीश ही नहीं हो रही थी। एक, दो, तीन, चार महिने बीत गए पर बारीश का नाम नहीं। मोर चिल्लाते रहेते। इन्द्र देव को गुस्सा आता। उन्होंने ठान ली। मोर की वजेह से बारीश नहीं भेजुंगा। धीरे धीरे सब कुछ मरने लगा। पैड, पौधें, पशु, पंखी, नदी, तालाब सुख गए। इन्सान मरने लगे। इन्द्र देव को लगा मोर भी मर गए होंगे। तब जा के इन्द्र देव ने धरती पर भारी बारीश भेजी। मोर जोर जोर से पहेले के जैसे ही चिल्लाने लगे। इन्द्र देव चोंक गए। अरे मोर जिन्दा है अभी भी। उन्होने मोर से पुछा, “सब कुछ मर गया, तुम कैसे जीन्दा रहे पाए?” मोरने उत्तर दिया, “हम रोते रहे और हमारे आंसु पीते रहे और कंकण खा के पेट भरते रहे। इस तरह जिन्दा रहे।” 

પછી નિખિલ મને કહે, “जानते हो, इस लिए मोर सुबह पांच बजे कंकण चुगते है। कभी ध्यान से देखना। 

હું સાંભળતી જ રહી ગઈ. કોઈ બીજી જ દુનિયામાં ખોવાઈ ગઈ. એક દુનિયામાં અનેક દુનિયા છે. એક નિખિલની દુનિયા, એક મારી દુનિયા….

e.mail : rupaleeburke@yahoo.co.in