આજકાલ રાજકીય માહોલ જરા ભારે થઈ ગયો છે. ભારે જીતવાળા ભારે જોરમાં છે અને ભારે હારવાળા ભારે ગમગીન છે. આવામાં, થોડી હળવી વાત થઈ જાય, થોડી શેર-ઓ-શાયરી થઈ જાય.

શરૂઆત કરીએ મનમોહન સિંઘથી. એ કેટલા ઠંડા અને શાંત છે એ સૌ જાણે છે. પણ એક વાર એ સહેજ  ભડકેલા ત્યારે, ૨૦૧૩માં, રાજ્યસભામાં એમણે ભા.જ.પ.ની ટીકા કરવા માટે ગાલિબનો શેર ફ્ટકારેલોઃ

હમ કો ઉનસે હૈ વફ કી ઉમ્મીદ
જો નહીં જાતને વફ ક્યા હૈ.

ભા.જ.પ.માં ખેલદિલી નથી, એ વફમાં, પ્રેમમાં સમજતો જ નથી એવા મતલબનો મનમોહન સિંઘનો આ પ્રહાર હતો તો આકરો, પરંતુ સામે પક્ષે વિપક્ષનાં નેતા સુષ્મા સ્વરાજ ગાંજ્યાં જાય તેવાં નહોતાં. તેમણે બેવફ શબ્દ પકડીને વળતો શેર ફ્ટકાર્યો,

કૂછ તો મજબૂરિયાં રહી હોગી
યૂં હી કોઈ બેવફ નહીં હોતા.

આ ટપાટપી થઈ ત્યારે ગૃહમાં ઉપસ્થિત લોકોના ચહેરા પર સ્મિત હતું. યે હુઈ ના બાત. વાત જે કહેવાની હતી તે કહેવાઈ ગઈ, શાંતિથી, શાલિનતાથી, સ્ટાઈલથી.

મનમોહન સિંઘની જેમ જ પછી વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ પણ રાજ્યસભામાં એક આખી ગઝલ ફ્ટકારીને વિપક્ષને (મુખ્યત્વે કૉનગ્રેસને) પરખાવેલું કે જુઓ ભાઈ, ‘તપલીક’ તો રહેવાની, દમ હોય તો ચાલો સાથે. આવી કડવી વાત સિફ્તથી કહેવા માટે નરેન્દ્ર મોદીએ નિદા ફઝલીની જે ગઝલ ઉપયોગમાં લીધેલી, તે આ હતીઃ

સફર મેં ધૂપ તો હોગી, જો ચલ સકો તો ચલો
સભી હૈ ભીડ મેં, તુમ ભી નિકલ સકો તો ચલો.
કિસી કે વાસ્તે રાહેં કહાં બદલતી હૈ
તુમ અપને આપ કો ખુદ હી બદલ સકો તો ચલો
યહાં કિસી કો કોઈ રાસ્તા નહીં દેતા
મુઝે ગિરા કે અગર તુમ સંભલ સકો તો ચલો.

વાહ. મને ગબડાવીને તમે ટકી શકો તો ચાલો … રાજકારણની આવી ગળાંકાપ દુનિયામાં હાલમાં યુ.પી.એ.ને ખરાબ રીતે પછાડીને એન.ડી.એ.એ જોરદાર જીત મેળવી. એ બદલ એન.ડી.એ.ને દિલથી અભિનંદન આપ્યા બાદ દિમાગમાં આપણે એક વાત સ્પષ્ટ સમજી લેવા જેવી છે કે લોકશાહીમાં શાસક-વિપક્ષ વચ્ચે જે હરીફઈ હોય છે એ મુખ્યત્વે સત્તાનો ખેલ હોય છે, પરંતુ દેશને આગળ ધપાવનારો અસલી ખેલ શાસક અને પ્રજા વચ્ચે ખેલાતો હોય છે. લોકશાહીમાં સાચો વિપક્ષ હંમેશાં એક જ હોય છેઃ પ્રજા પોતે.

સાદો દાખલો લઈએ. તુવેર દાળના હાલમાં વધેલા ભાવ હજુ પણ વધશે એવી શક્યતા જણાઈ રહી છે. આવામાં, જેવી રીતે ૨૦૧૬માં દાળનો ભાવ કિલોના ૨૦૦ રૂપિયા પર પહોંચેલો ત્યારે આપણે જે રીતે હોબાળો મચાવેલો તે જ રીતે આ વખતે પણ ૧૦૦ રૂપિયાને આંબી રહેલો દાળનો ભાવ હવે જો દોઢસો તરફ આગળ વધે તો આપણે કચકચ કરવાની જ. કચકચ અચ્છી હૈ. સરકાર જંગી બહુમતીથી ચૂંટાઈ આવી હોય તેથી શું? આપણે પોતે તેને મત આપ્યો હોય તેથી શું? શ્રેષ્ઠ સરકાર ચૂંટયા પછી પણ તેને શ્રેષ્ઠતર અને શ્રેષ્ઠતમ બનાવવાનું કામ પ્રજાનું છે. જેવી રીતે પત્નીઓ ધક્કા ન મારે તો મોટા ભાગના પુરુષો થોડામાં સંતોષ માનીને બેઠા રહે તેવા હોય છે, એવી જ રીતે પ્રજા ધક્કા ન મારે તો મોટા ભાગના શાસકો પણ હોતા હૈ, ચલતા હૈની નીતિ જ અપનાવતા હોય છે.

ટૂંકમાં, શાસકો શાસકોનું કામ કરે તે રીતે સામે પક્ષે પ્રજાએ પ્રજાનું કામ કરવાનું. બન્ને જાગૃત રહે, સક્રિય રહે, જોશમાં રહે તે જરૂરી છે. આ વાત સમજવા માટે ફ્લ્મિ બોર્ડરનો એક સીન યાદ કરવા જેવો છે. એ ફ્લ્મિમાં સની દેઓલ આર્મીવાળો છે અને જેકી શ્રોફ એર ફેર્સવાળો છે. એક વાર બે ય મળે છે ત્યારે દુ:શ્મનોને હરાવવામાં આર્મીની ભૂમિકા ચડિયાતી કે એર ફેર્સની, એ મામલે બન્ને વચ્ચે શાબ્દિક ખેંચતાણ ચાલે છે. ત્યારે સની દેઓલ ફ્ક્ત આર્મી કે ફ્ક્ત એર ફેર્સ પૂરતાં નથી એનો સ્વીકાર કરતાં સરસાર સૈલાનીનો એક શેર સંભળાવે છેઃ

ચમન મેં ઇખ્તિલાત-એ-રંગ-ઓ-બૂ સે બાત બનતી હૈ
હમ હી હમ હૈ તો ક્યા હમ હૈ, તુમ હી તુમ હો તો ક્યા તુમ હો.

રંગ અને ખૂશ્બૂના મિલનથી જ તો રચાય છે બગીચો. બાકી ફ્ક્ત રંગ જ રંગ હોય તો ન બને બગીચો કે ફ્ક્ત ખૂશ્બૂ જ ખૂશ્બૂ હોય તો પણ ન બને બગીચો. આ શેર અનેક રીતે ઉપયોગી છે.

ફ્ક્ત શાસકોનું જ રાજ ચાલે તો પણ મજા નથી અને ફ્ક્ત પ્રજા જ બેફમ બનીને અંધાધૂંધી ફ્લાવે તે પણ ઠીક નથી. એ જ રીતે, દેશમાં કોઈ એક ચોક્કસ વર્ગનું જ વર્ચસ્વ રહે અને બાકીના વર્ગો પડદા પાછળ ધકેલાયેલા, ઢંકાયેલા, કચડાયેલા રહે એમાં મજા નથી. ખુદ વડા પ્રધાને હાલમાં વિજેતા સાંસદો સાથેની પ્રથમ મુલાકાતમાં અત્યંત સ્પષ્ટ શબ્દોમાં બહુમતી તેમ જ લઘુમતીના સર્વસમાવેશક વિકાસની વાત કહી. એમાં પણ વાત આ જ છેઃ ફ્ક્ત બહુમતી કે ફ્ક્ત લઘુમતીના થાબડભાણાંથી દેશ પીંખાઈ શકે. એના કરતાં, સબ કે સબ સાથ ચલેં, તો બનેગા ગુલિસ્તાં. આમાં કશું આડુંઅવળું થાય તો વિરોધ કરવો એ પ્રજાની ફરજ છે. શાયર વસીમ બરેલવીએ કહ્યું છે,

ઉસુલોં પે જહાં આંચ આયે ટકરાના ઝરૂરી હૈ
જો ઝિંદા હો તો ઝિંદા નઝર આના ઝરૂરી હૈ.

ટૂંકમાં, દિલ્હીમાં નવી સરકારની રચના થઈ ગઈ એટલે હવે પ્રજાએ પાંચ વર્ષ ઊંઘી જવાનું નથી. વચ્ચે ક્યાંક વાંધા પડે તો વાંધા વ્યક્ત કરવાના જ, આકરી ભાષામાં નહીં તો શેર-ઓ-શાયરી દ્વારા, આવા કોઈ શેર દ્વારા …

હમ આહ ભી કરતે હૈ તો હો જાતે હૈ બદનામ
વો કત્લ ભી કરતે હૈ તો ચર્ચા નહીં હોતા (અકબર અલાહાબાદી)

જિસ કો અબ ભી હો સિયાસત પે યકીન
ઉસ કો યે મુલ્ક દિખાયા જાએ (રજનીશ સચન)

યહ જબ્ર ભી દેખા હૈ તારીખ કી નઝરોં ને
લમ્હોં ને ખતા કી થી, સદિયોં ને સઝા પાઈ (મુઝફફર રઝમી)

જય લોકશાહી. જય અભિવ્યક્તિ. જય શાયરી.

facebook .com / dipaksoliyal

સૌજન્ય :  ‘એક વાતની સો વાત’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 02 જૂન 2019

પરિણામોની અને પ્રવેશની મોસમ પુરબહારમાં છે. સાથોસાથ, શિક્ષણપદ્ધતિ વિશે વાર્ષિક ચિંતા કરવાની ઋતુ પણ. ભારતમાં અંગ્રેજી રાજમાં અંગ્રેજી પદ્ધતિ પ્રમાણે શિક્ષણ અપાવાનું શરૂ થયું, ત્યારથી તેના વિશે ચર્ચા અને ચિંતા થતાં રહ્યાં છે. એ વખતના શિક્ષણ માટે એવું કહેવાતું હતું કે તે કારકુનો પેદા કરે છે. સાથોસાથ, ભણતરનું મહત્ત્વ સ્થાપિત કરવા માટે ‘ભણેગણે તે નામું લખે, ન ભણે તે દીવો ધરે’ એવી કહેવતો પ્રચલિત થઈ. શરૂઆતના તબક્કે શિક્ષણ લેનાર વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા એટલી ઓછી હતી કે આઝાદી પછી મોટા પાયે સાક્ષરતા ઝુંબેશો કરવી પડી.

શિક્ષણ અત્યંત ઉપયોગી છે એમાં તો શો મતભેદ હોય? પણ કેવું શિક્ષણ કામનું ગણાય અને કેવું શિક્ષણ નકામું નહીં તો પણ કેવળ નામનું – એ પેઢીઓથી શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ અને જાગ્રત આગેવાનો માટે નિસબતનો વિષય રહ્યો છે. અત્યારે નિરર્થક શિક્ષણનો ફુગાવો અને તેમાંથી પેદા થતી બેરોજગારી અકળાવે છે, પરંતુ લગભગ સવા સો વર્ષ પહેલાં શિક્ષણની સમસ્યાઓ કેવી હતી તેનો અંદાજ ઇ.સ.૧૮૯૮માં ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાઇટી’એ પ્રગટ કરેલી પુસ્તિકા ‘શિક્ષણસૂત્ર’ પરથી મળે છે. આશ્ચર્ય અને ખરેખર તો આઘાત લાગે એવી હકીકત એ છે કે લગભગ સવા સો વર્ષ પહેલાં પાટલા પર ધુળ પાથરીને, તેની પર લાકડાનાં વતરણાંથી લખવાના જમાનામાં તૈયાર થયેલા આ પુસ્તકમાંની ઘણી બાબતો આર્ટિફ્શ્યિલ ઇન્ટેલિજન્સના જમાનામાં પણ લાગુ પડે એવી છે.

બે આનાની કિંમત અને મુખપૃષ્ઠ સહિત ૪૮ પાનાં ધરાવતી આ પુસ્તિકામાં લક્ષ્મણ નારાયણ ફ્ડકેનાં મરાઠી સૂત્રોનો સટીક ગુજરાતીમાં અનુવાદ છે- સટીક એટલે ટીકા સહિતનો. વધારાની ટીકાટીપ્પણીઓ અનુવાદકર્તાઓ નારાયણ હરિ મોકાશી તથા રવિશંકર જગન્નાથ વ્યાસ તરફ્થી મુકવામાં આવી છે.

ઇ.સ. ૧૮૯૮માં પણ લેખકને લાગતું હતું કે ‘હાલ બાળકોને નિરૂપયોગી બાબતો પુષ્કળ શીખવવામાં આવે છે અને તેથી જ ઉપયુક્ત (એપ્રોપ્રીએટ) બાબતો શીખવવાને વખત જ મળતો નથી. ઇતિહાસમાંનું કેવળ તવારીખ વગેરે જ્ઞાન આવા જ પ્રકારનું છે. માટે શિક્ષણપદ્ધતિમાં સુધારો કરવો જોઇએ. એટલું જ નહીં, અભ્યાસક્રમમાં પણ પુષ્કળ સુધારો કરવો જોઇએ. શાસ્ત્રીય જ્ઞાન જેથી કરીને વધારે આપી શકાય અને વળી ઉત્તમ પદ્ધતિથી આપી શકાય … હવે જ્ઞાન પદ્ધતિયુક્ત છે એમ ક્યારે સમજાય? તો જ્યારે તેનો વ્યવહારમાં વધારે વધારે ઉપયોગ થતો નજરે પડે ત્યારે જ. હાલ તો નિશાળ છોડી કે તરત જ ઘણીખરી બાબતો બાળકો ભૂલી જાય છે અને વ્યવહારમાં તેમને ઉપયોગ કરવાનો વખત પણ કવચિત જ આવે છે.’ આ વાંચીને યાદ આવે કે ઘણા સમયથી મોટી કંપનીઓ એવી ફરિયાદ કરી રહી છે કે લોકો ભણે છે ખરા, પણ તે એમ્પ્લોયેબલ (નોકરીએ રાખી શકાય એટલી લાયકાત ધરાવતા) નથી હોતા. કારણ કે, કોલેજના ભણતર અને વ્યવહારમાં જરૂરી આવડત વચ્ચે ૧૮૯૮માં જોવા મળતી ખાઈ ૨૦૧૯માં પણ પુરાઈ નથી – અને હવે તેના માટે અંગ્રેજોને દોષ દઈ શકાય તેમ નથી.

‘શિક્ષણસુત્ર’માં લખ્યું છે કે ‘આપણામાં ઉત્તમ મગજવાળા મનુષ્યો નિપજતા નથી આવી તકરારો વખતોવખત આપણા સાંભળવામાં આવે છે. તેનું કારણ ઘણે અંશે ભૂલભરેલી શિક્ષણપદ્ધતિ જ છે. પ્રથમ આપણું ઘણુંખરું સઘળું શિક્ષણ પુસ્તકો દ્વારા જ ચાલે છે. સૃષ્ટિનું અવલોકન ઘણું જ થોડું છે, ઘણે ભાગે નથી જ કહીએ તો પણ ચાલે. બીજી બાબત એ છે કે બાળકોને સર્વ બાબતો શિક્ષકો પોતાની મેળે શીખવે છે કે ચોપડીમાંથી મોઢે કરાવે છે. દાખલાઓની એક ચોપડી હોય તો તેના ખુલાસાવાળી બીજી ચોપડી તૈયાર જ હોય! ઇંગ્રેજી કે ગુજરાતી વાચનમાળા કહી કે તેના શબ્દાર્થનું બીજું પુસ્તક તૈયાર જ હોય! કલાકમાં વધારે દાખલા કરાવે તે શિક્ષક હોંશિયાર. પછી છોકરાં તેમાંનો એકે દાખલો સમજે કે ન સમજે! આવી સ્થિતિ હવણાં થઇ રહી છે. શિક્ષણ સંસ્કાર બાળકોને થવાને બદલે તેમના (માથા) પર શિક્ષણના થર કરવામાં આવે છે અને આ થર તેમણે નિશાળ છોડી કે તરત જેમના (માથા) પરથી ખરી પડી છે, અને તેઓ હતાં તેવાં ને તેવાં થઇ રહે છે. કોઇને તો તે શીખ્યો જ નથી એવી ભ્રાંતિ પણ થાય છે. આવું ઉપરચોટિયું શિક્ષણ ફ્ળદ્રુપ ક્યાંથી થાય અને ઉત્તમ મગજવાળા પુરુષો ક્યાંથી નિપજે? માટે શિક્ષણપદ્ધતિમાં અને તેની સાથે જ પરીક્ષણપદ્ધતિમાં પણ મૂળમાંથી સુધારો થવો જોઇએ. ગોખણપટ્ટીનું શિક્ષણ કમી કરીને બુદ્ધિનો વધારો કરે, એવું શિક્ષણ ધીમે ધીમે વધારવું જોઇએ. બાળકોની અવલોકનશક્તિ, નિરીક્ષણસામર્થ્ય, અનુમાન યાથાર્થ્ય વગેરે માનસિક શક્તિની વૃદ્ધિ થાય એવી રીતે તેમને શિક્ષણ આપવું જોઇએ. ફ્ક્ત તેમના ગળામાં પરાણે ઘાલવું (ઉતારવું) એ શિક્ષણ કાંઇ ઉપયોગનું નથી.’ (જોડણી અસલ પ્રમાણે) આ વાંચતાં ‘શિક્ષણસુત્ર’ના લેખક જાણે સો વર્ષ પછીની સ્થિતિનું આબેહુબ ચિત્રણ કરનારા આર્ષદૃષ્ટા લાગવા માંડે છે. અલબત્ત, તેમને આર્ષદૃષ્ટા બનાવવામાં સરકારો અને શિક્ષણશાસ્ત્રીઓનો ફળો સૌથી મોટો છે.

વિદ્યાર્થીઓ શૈક્ષણિક જ્ઞાન ઉપરાંત તેમના ઘડતરમાં માતાપિતાની ભૂમિકા વિશે પુસ્તકમાં નોંધ્યું છે,

‘છોકરાં સારાં નિવડતાં નથી તેનું કારણ માબાપ અને શિક્ષક બન્ને, એ આપણે ઘણી વખત અર્થાત્ નિરંતર ભૂલી જઇએ છીએ. છોકરો નઠારો નીકળ્યો કિંવા અભણ રહ્યો, તો તેમાં આખો વાંક છોકરાનો કાઢવામાં આવે છે, અને માબાપને માટે દિલગીરી બતાવવામાં આવે છે…પણ આ બાબતમાં માબાપનો કિંચિત પણ દોષ હશે એવું કોઇના સ્વપ્નમાં પણ આવતું નથી વા કોઈ કહેતું પણ નથી, પરંતુ ચીઢીઆ સ્વભાવનાં માબાપનાં છોકરાં પ્રસન્ન સ્વભાવનાં ક્યાંથી હોય? પગલે પગલે જૂઠું બોલનાર માબાપનાં છોકરાં સત્યવાદી ક્યાંથી નીવડે? … નિશાળમાં ભણતાં છોકરાં સદ્દગુણી થવાને શિક્ષકોનું શાળામાંનું અને ખાનગી વર્તન શુદ્ધ ન જોઇએ? સારાંશ, છોકરાં નઠારાં નીકળે છે તેનું અર્ધું કારણ – બલકે તેથી પણ વધારે કારણ – માબાપ અને શિક્ષક જ છે … પોતે તો ગમે તેમ વર્તે અને છોકરાં નઠારાં નીકળે ત્યારે નકામી બૂમો પાડે એવી હાલની પ્રવૃત્તિ છે. આ પ્રવૃત્તિ જ્યાં સુધી કાયમ રહેશે અને જ્યાં સુધી તેની જવાબદારી (માબાપ શિક્ષકો વગેરે) પોતાને માથે રાખશે નહિં, ત્યાં સુધી ધારવા પ્રમાણે સુધારો થવાની આશા રાખવી વ્યર્થ છે.’ કોઈ મહાન સિદ્ધાંત પર નહીં, ફ્ક્ત સામાન્ય સમજ પર આધારિત આ ભવિષ્યવાણીને આપણે સાચી પાડી બતાવી છે. છેલ્લા ઘણા વખતથી સરકારી નીતિ અને સમાજની દિશા જોતાં, ‘શિક્ષણસુત્ર’નાં લખાણ આવનારા સમયમાં પણ તાજાં લાગે એવી પૂરી આશંકા રહે છે.

e.mail : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : ‘નવાજૂની’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 02 જૂન 2019

છેલ્લા કેટલાં ય સમયથી વેબ સિરીઝનું ફોર્મેટ ભારતમાં ડંકો વગાડી રહ્યું છે. ફિલ્મ અને સિરિયલનું વચ્ચેનું આ માધ્યમ દર્શકોને દસથી વીસ કલાકમાં જે મનોરંજન પીરસે છે તે ફિલ્મો કરતાં વધુ ઊંડાણભર્યું હોય છે અને સિરિયલ કરતાં ઓછું કંટાળાજનક. હવે તો તેનું ચલણ એ હદે વધી રહ્યું છે કે દર બીજા મહિને એક સારી કહી શકાય તેવી વેબ સીરિઝ વિવિધ સ્ટ્રીમિંગ વીડિયો સાઈટ પર ઉપલબ્ધ થાય છે. થોડા વખત અગાઉ જ 'કોટા ફેક્ટરી' નામની એક વેબ સિરીઝ રિલીઝ થઈ છે. આ સિરીઝમાં રાજસ્થાનમાં આવેલું એજ્યુકેશનલ હબ કોટામાં કેવી રીતે શિક્ષણનો બિઝનેસ ચાલે છે તેનું તાદૃષ્ય ચિત્ર દર્શાવવામાં આવ્યું છે. કોટા તો એક માત્ર દાખલો છે, આવા નાનાં-મોટાં એજ્યુકેશનલ હબ હવે દેશના અનેક શહેરોમાં ઊભા થયા છે, જે જ્ઞાનના કેન્દ્રો રહ્યાં નથી, બલકે તેમની ઓળખ હવે જ્ઞાનના નામે બિઝનેસ કરવાની જ છે!  શિક્ષણ વ્યવસ્થા પર કટાક્ષ કરતી આ સિરીઝ અચૂક જોવા જેવી છે. …

શિક્ષણ વ્યવસ્થા પર કટાક્ષ કરતી અનેક ફિલ્મોનું નિર્માણ થયું છે, પરંતુ શિક્ષણ વિષય અંગે વાસ્તવિક ફિલ્મ તો લોકો પર ઊતરે છે, જ્યાં તેને દરેક પડાવે પીસાવાનું આવે છે. 'કોટા ફેક્ટરી'માં આરંભના જ દૃશ્યમાં તે સ્પષ્ટ થતું જાય છે કે કેવી રીતે આ ચક્રમાં વિદ્યાર્થીઓ અને તેનો પરિવાર ધીરે ધીરે ફસાય છે. આ બિઝનેસની પૂરી કથાનો આરંભ સિરીઝના શરૂઆતના જ દૃશ્યોમાં થાય છે, જ્યાં એક પિતા તેના પુત્ર(વૈભવ પાંડે)ના ‘આઈ.આઈ.ટી.’ના કોચિંગ માટે અહીં એડમિશન અર્થે આવે છે. જાણીતી એક ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં પુત્રને એડમિશન તો મળતું નથી, પરંતુ કોટાની પૂરી કહાની બયાન કરનારો રિક્સાવાળો મળી જાય છે. જે કોટા શહેરના માહોલથી પરિચિત છે. કોટા કેવી રીતે ફૂલ્યું ફાલ્યું અને આજે ક્યાં જઈને પહોંચ્યું છે તેનો એક સંવાદ કંઈ આ રીતે તે રિક્સાવાળો પિતા-પુત્ર સામે બયાન કરે છે : “હમ તો યહાં તબ સે હૈ, જબ કોટા ફેક્ટરી નહીં પર શહર હુઆ કરતા થા. તબ કોચિંગ ક્લાસ કી યુનિફોર્મ નહીં હુઆ કરતી થી. ઓર યે સારા માહોલ એક છોટે સે મહોલ્લે વિજ્ઞાન નગર તક હી સીમિત થા.”

આ રિક્સાવાળો કોટા શહેરના માહિતી સુધી જ સીમિત નથી રહેતો. તે અહીંયાના ક્લાસિસ કેવી રીતે ચાલે છે તેનું પણ જ્ઞાન આપતાં પિતા-પુત્રને કહે છે : “યે શહર નહીં હૈ, બલકે એક બહુત બડાં હોસ્ટેલ હૈ. યહા લડાઈ ઇસ બાત કી નહીં હૈ કી કોચિંગ આઈ.આઈ.ટી. કા સોલ્યુશન દે પાઈ યા નહીં. બલકે ઇસ બાત કી હૈ કિ કિસ કોચિંગ ને સબસે પહલે દી. યહા સબ પાગલ હૈ સર, હર તરફ બસ યહી બાત હોતી હૈ કિ કૌન સે ઇન્સ્ટિટ્યુટને ટોપર્સ સે ફીસ લી. કિસ ઇન્સ્ટિટ્યુટને સહી મેં ઉસ કો શિક્ષા દી ઔર કિસને સીધા રેન્ક હી ખરીદ લીયા. કૌન સા ટીચર કિસને ખરીદા. કૌનસા ફેકલ્ટી ઇન્સ્ટિટ્યુટ છોડકર અપના અલગ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ખોલ રહા હૈ. બસ, યહી સબ બિગ બોસ ચલતા રહતા હૈ.”

શિક્ષણમાં ચાલી રહેલી આટલી મોટી રમતને એક રિક્સાવાળાના મુખે કેટલી સરસ રીતે કહેવાઈ છે. આ રીતે કુલ પાંચ એપિસોડની આ સીરિઝની આ પ્રથમ સિઝન છે. આ સિઝનના પ્રથમ એપિસોડમાં જ કોટા શહેરનો એક ઓવરવ્યૂ દર્શકને મળે છે. વાર્તા આનાથી આગળ વધે છે ત્યારે પિતા-પુત્ર એક અન્ય પ્રોડોજી ઇન્સ્ટિટ્યુટના વહિવટકાર પાસે એડમિશન માટે જાય છે અને ત્યાં વૈભવ પાંડેને એડમિશન મળે છે. અહીંયા પણ જે સૌથી અગત્યનું એક કેરેક્ટર પ્રવેશે છે અને તે છે જીતુભૈયા. આ જીતુભૈયાની ઓળખ છે કોટાના નંબર વન ફિઝિક્સ ટીચર તરીકેની. તેઓની વિશેષતા એ છે કે તે ફિઝિક્સ હિંદીમાં સરળ રીતે વિદ્યાર્થીઓને સમજાવી શકે છે. આ કેરેક્ટરનો આરંભથી જ ચાર્મ વર્તાય છે અને તે વૈભવ પાંડેને જે શિખામણ આપે છે, તે પણ દરેક વિદ્યાર્થીએ ગાંઠે બાંધવા જેવી છે : “તુમ જૈસો કી ફીસ સે રેન્કર્સ કો સુવિધા મિલતી હૈ. ઔર મેરે જૈસો કા ઘર ચલતા હૈ. ઔર તુમ જૈસે જો ચલે આતે હૈ ના કોટા, નાઈન્થ મેં પોકોમન, ટેન્થ મેં પબજી, ઇલેવન્થ મેં કોટા. ક્યોં? બાજુવાલેં શર્માજી પૂછેંગે તો બતાયેંગે કી કોટા મેં આઈ.આઈ.ટી., નીટ કી તૈયારી કર રહે હૈ. કુલ લગતા હૈ. ફેશન હૈ. યે જો અખબારોં મેં ઇશ્તહાર દેખકર, હોર્ડિંગ દેખકર, હન્ડ્રેન્ડ પર્સેન્ટ સિલેક્ટેટ ગેરન્ટી, હમ ભી બોલતે હૈ હન્ડ્રેન્ડ પર્સન્ટ સિલેક્શન ગેરન્ટી. યે દેખકર જો તુમ ચલે આતે હો ના. પર યહાં કોઈ ગેરન્ટી નહીં હૈ.”

આવા તો અનેક સંવાદ છે જે શિક્ષણ આપતી આવી ઇન્સ્ટિટ્યુટની મર્યાદાઓ આપણે સામે મૂકે છે. પણ બીજા એપિસોડમાં જે સૌથી અગત્યનું છે તે જીતુભૈયાના ક્લાસ છે, જે વિદ્યાર્થીઓને મજાથી ફિઝિક્સ તો શિખવાડે છે, પણ સાથે સાથે કોટામાં કેવી રીતે રહેવું, કેવી રીતે કોટામાં પ્રશ્નોનો સામનો કરવો તે પણ ખૂબ સરળતાથી પોતાના જ દાખલા આપીને શિખવાડે છે. એક વખત પછી તો એવું થઈ આવે કે જીવનના આરંભના જ તબક્કે જો જીતુભૈયા જેવાં શિક્ષક મળી જાય તો કેટલા ય વિદ્યાર્થીઓનો બેડો પાર થઈ જાય!

જીવનમાં કેટલાંક પ્રશ્નો એવાં આવતાં હોય છે તેનું કોઈ સોલ્યુશન નથી અને વિદ્યાર્થીકાળમાં તો આવાં પ્રશ્નો આવે છે ત્યારે તેના સામે ટકવાનું ઓર પડકારભર્યું હોય છે. પણ તેનું ય સોલ્યુશન અહીંયા આપ્યું છે. જે વિદ્યાર્થીઓ મેસમાં જમતાં હશે તેઓને ખ્યાલ હશે કે મેસમાં જમવું પણ એક પડકાર છે. તે માટે ઇન્સ્ટિટ્યુટનો એક બંદો વૈભવ પાંડે અને તેની મંડળીને સલાહ આપે છે કે : “દાલ, સબજી, રોટી બનાની પડતી હૈ, તો ગલતી કા સ્કોપ હૈ, ઔર સ્કોપ દીયા તો મેસવાલે ગલતી કરેંગે હી. ઇસિલિએ વો ખાઓ જો યે નહીં બનાતે, જૈસે સલાડ, અચાર, પાપડ, દહી ચીની.” આવા નાના ફન્ડાથી વૈભવ પાંડે કોટામાં સેટ થાય છે અને ‘આઈ.આઈ.ટી.’માં તૈયારી કરવા માટે પૂરી રીતે તૈયાર થાય છે. આ સીરિઝનું કેન્દ્રિય પાસું શિક્ષણ હોવા છતાં તેનું મજાનું પાસું દોસ્તી પણ બને છે.

હવે થોડું કોટાના શિક્ષણ વિશે જાણીએ તો અહીંયા ચાળીસથી વધુ મોટી કોચિંગ ક્લાસ આવેલી છે, જ્યાં વર્ષે દહાડે બે લાખથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષાની તૈયારી કરવા આવે છે. ઇવન, શહેરનું અર્થતંત્ર પણ આ એજ્યુકેશનલ એક્ટિવિટીથી જ ઊભું છે અને આ ઇન્ડસ્ટ્રીનું અંદાજિત વાર્ષિક ટર્નઓવર 1,500 કરોડનું છે. કોટા આજે શિક્ષણનું કેન્દ્ર બની ચૂક્યું છે પણ તેની શરૂઆત વિનોદકુમાર બંસલ નામની વ્યક્તિથી થઈ હતી, જેમણે પછીથી બંસલ ક્લાસિસ પ્રાઈવેટ લિમિટેડ નિર્માણ કર્યાં. આ ક્લાસિસની અનેક ફેકલ્ટીઝ આજે કોટામાં પોતાની ઇન્સ્ટિટ્યુટ ધરાવે છે. વિદ્યાર્થીની વાત આવે ત્યાં કારકિર્દીની પણ વાત આવે, અને જ્યારે સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષામાં સફળ થવાનું હોય ત્યારે તેનું માનસિક દબાણ વિદ્યાર્થી પર વિશેષ અનુભવાય છે. અને એટલે જ કોટાનું જે ગંભીર પાસું છૂટી જાય છે તે એ કે નેશનલ ક્રાઈમ રેકોર્ડ્સ બ્યુરો મુજબ અહીંયા 2014માં 45 વિદ્યાર્થીઓએ આત્મહત્યા કરી હતી અને 2015માં પણ આ આંકડો 17નો હતો. આમ, કારકિર્દીના લ્હાયમાં અનેક વિદ્યાર્થીઓ આ શહેરમાં આવીને જીવનનો અંત પણ લાવે છે. આ ઉપરાંત, અનેક  પ્રાઈવેટ શાળાથી પણ કોટામાં જ્યાં-ત્યાં વિદ્યાર્થીઓ નજરે ચઢે છે.

કોટા ફેક્ટરીની આ પ્રથમ સિઝનમાં આવેલાં પાંચ એપિસોડમાં વૈભવ પાંડેનો અભ્યાસ ચાલે છે, દોસ્તો બને છે, તેને રોમાન્સ પણ થાય છે અને તે જીવનનાં પાઠ પણ શીખે છે. આમ જીવનના બધા જ રંગ પરોવીને આ સીરિઝ મસ્ટ વોચ સીરિઝમાં સ્થાન પામે છે.  

e.mail : kirankapure@gmail.com

(સૌજન્ય : ‘ઇન સાઈડ આઉટ સાઈડ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’ – “ગુજરાતમિત્ર”, 19 મે 2019)