મને
ઘરમાં, ઑફિસમાં, ગલીમહોલ્લામાં, સભાસમિતિમાં
સહુ સમજાવે છે
સમજો જરા સમજો

આ આંદોલન-ફાંદોલન નથી!
આ બધાં કિસાન ફિસાન નથી!
નવરાં છે બધાં નવરાં
ખાલિસ્તાની છે, નક્સલી છે, પૈસા મળે છે એટલે આવ્યાં છે!
રબડીલસ્સી પી ને, પિત્ઝાં બિત્ઝાં ખાઈને જલસા કરે છે!
ફૉર્ચ્યુનર ફેરવે છે!

મને ય પૂછવાનું મન થાય છે
શું આ બધાં કરોડોઅબજો લઈને ભાગી જતાં બૅંકના ડિફોલ્ટરિયાઓ છે?
જેમના અબજો રૂપિયા ચપટી વાગતામાં  જ માફ થઈ જાય
ને પાણીનાં મૂલે સમંદર ખરીદે છે એ શેઠિયાઓ છે?
કોક વળી સરકારની તિજોરી સંભાળતો હોય એમ ડારો દે છે
તમને ખબર છે સરકાર એમને સબસિડી આપે છે ?
ભૈ, મને એટલી જ ખબર છે કે એમને હજુ કોઈ સીડી મળી જ નથી!

પણ માનોને મારું મગજ બહેર મારી ગયું છે
મને તો વાંચેલા ભગતસિંહ હરતાં ફરતાં દેખાય છે!
કાનમાં ગુંજયા કરે છે ’પગડી સંભાલ જટ્ટા’ ..
એમને આંદોલનમાં કબડ્ડી અને કુસ્તી ખેલતાં જોઈને
કોને કવિતા કરવાનું મન ન થાય?

હાડ ગાળતી ઠંડીમાં, છોડને ફૂટેલી કૂંપળ જેવા
આઠ મહિનાના બાળને લઈને બેઠેલી મા
મને કોઈ દેવીદેવતાથી ઊતરતી નથી લાગતી! એને જોઈને
કોને કવિતા કરવાનું મન ન થાય?

પત્રકારોને માથું ખજવાળતાં કરી મૂકતી એમની
ધાણીફૂટ દેશી ભાષા તો જાણે ખેતરમાં ફરતું હળ!
સરકારી બિલ પર વાત કરતાં-કરતાં
ખાધેલી તંબાકુની પિચકારી મારતાં જોઈને,
હુક્કાની ગૂડગૂડાહટમાં હક્કની ગૂડગૂડાહટ સાંભળીને,
કોને કવિતા કરવાનું મન ન થાય?

કોક વળી કહે છે તમે ખેડૂત છો કે મંડી જ પડ્યા છો?
ના, ભૈ, ના
મેં તો દૂરથી જ જોયાં છે એમને
દુઃખને દળી ખાતાં
પાણી ભરેલાં ખેતરાંમાં સૂરીલાં ગીતો ગાતાં, ડાંગર રોપતાં
દાર્જલિંગમાં ચાની પત્તી વીણતાં
બિહારમાં કોસીના પૂરમાં તણાઈ જતાં એમનાં ઝૂંપડાંમાં
કીડી જેવડું કરજ, હાથી જેવડું થૈ જતાં મરતાં
પણ હમણાં-હમણાં એને શું થયું છે કે
વગર ગાંધીએ દિલ્હી દોટ દીધી છે! એ જોઈને
કોને કવિતા કરવાનું મન ન થાય?

તમે સમજદારો જેની દિવસરાત રાડો પાડો છો ને
એ મોંઘવારી એણે તો નથી વાવીને?
મોંઘવારી વાવનારાનાં ગીત તમે ગાજો,
મને રોટલાનું ઋણ ચૂકવવા દો
મારી ગેરસમજનાં ગીત ગાવા દો!

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ફેબ્રુઆરી 2021; પૃ. 04

આ દેશમાં ખેડૂતોના હિતનું આયોજન ખેડૂતો નથી કરતા, પણ ખેડૂતો વતી સરકાર કે સરકારી એજન્સીઓ કરે છે. આંતરરાષ્ટ્રીય નાણા નિધિ અને વિશ્વબેંક જેવી વૈશ્વિક સંસ્થાઓ કરે છે. ઇન્ડિયન મર્ચન્ટ્સ ચેમ્બર, એસ્સોચેમ, ફિક્કી જેવી ઉદ્યોગપતિઓની સંસ્થાઓ કરે છે. કૃષિ ઉત્પાદનનું પ્રોસેસીંગ કરીને તેલ, સાકર વગેરેનું ઉત્પાદન કરનારા ઉદ્યોગપતિઓ કરે છે. આ સિવાય કેટલીક થીંક ટેંક તરીકે ઓળખાતી પોલીસીન રિસર્ચ કરનારી સંસ્થાઓ કરે છે. આમાંના કોઈનો ગ્રામીણ ભારત સાથે સંબંધ નથી અને ખેડૂતને તો કોઈ પૂછતું જ નથી. અત્યારે ભારત સરકારે જે કાયદા ઘડ્યા છે એ ખેડૂતોના હિતમાં છે એમ સરકાર કહે છે. ખેડૂતો કહે છે કે તેમાં તેમનું કોઈ હિત નથી, તેમને નુકસાન પહોંચવાનું છે તો પણ સરકાર કહે છે કે તેમના હિતમાં છે. આમ ખેડૂતોનું હિત બીજા નક્કી કરે છે અને એમાં ખેડૂતને પૂછવામાં તો આવતું જ નથી, પણ વિરોધ કરે તો પણ. પહેલી પેઢીના શાસકો એટલી તો માણસાઈ ધરાવતા હતા કે તેમણે રાષ્ટ્રયજ્ઞમાં ખેડૂતોને વિશ્વાસમાં લઈને ભાગીદાર બનાવ્યા હતા, બાકી ખેડૂત વતી કૃષિઉદ્યોગનું આયોજન તો સરકારે જ કર્યું હતું.

પણ કુબેરપતિઓ? તેઓ તેમનું આયોજન પોતે કરે છે. ૧૯૪૪માં બંગાળમાં ફેમીનના કારણે શરૂ થયેલા ભૂખમરાનો હજુ તો અંત પણ નહોતો આવ્યો અને બીજું વિશ્વયુદ્ધ હજુ ચાલુ હતું ત્યારે આઝાદ ભારતમાં ઉદ્યોગોનું સ્વરૂપ કેવું હોવું જોઈએ, ઔદ્યોગીકરણની પ્રક્રિયા કેવી હોવી જોઈએ, કૃષિઉદ્યોગ કેવો હોવો જોઈએ અને એમાં આઝાદ ભારતની સરકારે શું ભૂમિકા ભજવવી જોઈએ એની રૂપરેખા ભારતના ઉદ્યોગપતિઓએ તૈયાર કરી નાખી હતી જે ‘બોમ્બે પ્લાન’ તરીકે ઓળખાય છે. આઝાદીને હજુ ત્રણ વરસની વાર હતી, પણ એ પહેલાં ઉદ્યોગપતિઓ આયોજન સાથે તૈયાર હતા. બોમ્બે પ્લાન જે.આર.ડી. તાતા, ઘનશ્યામદાસ બિરલા, કસ્તૂરભાઈ લાલભાઈ, એ.ડી. શ્રોફ, અર્દેશીર દલાલ, લાલા શ્રીરામ અને સર પુરુષોત્તમદાસ ઠાકુરદાસે મળીને તૈયાર કર્યો હતો.

બોમ્બે પ્લાનમાં ઉદ્યોગપતિઓએ માગણી કરી હતી કે ધીમી ગતિએ વિકસતા ભારતીય ઉદ્યોગને ભારત સરકાર મદદ કરે. જો સરકાર મદદ કરશે તો ઔદ્યોગિક વિકાસની ગતી વધશે જેની દેશને જરૂર છે. કઈ રીતે સરકાર મદદ કરી શકે? એક તો સંરક્ષણ આપીને. જે ચીજ ભારતમાં બનતી હોય અથવા ભારતીય ઉદ્યોગો બનાવવા સક્ષમ હોય તો એ ચીજની આયાત ઉપર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવે. ઉદ્યોગો માટેની મશીનરી અને જરૂરી કાચા માલની આયાત કરવી પડે તો એના પરની કસ્ટમ ડ્યુટીમાં રાહત આપવામાં આવે. આબકારી જકાતમાં રાહત આપવામાં આવે કે જેથી ભારતીય ઉદ્યોગને બહોળું માર્કેટ મળે. ઉદ્યોગો સ્થાપવામાં જ્યાં જ્યાં જરૂર હોય ત્યાં સરકાર સબસિડી આપે અને અમુક વરસ કરવેરામાં રાહત આપે. સરકાર કારખાનાં સ્થાપવા માટે જમીન પ્રાપ્ત કરી આપે. અને સૌથી મોટી વાત; રોડ, રેલવે, અન્ય ટ્રાન્સપોર્ટ સુવિધા, પોર્ટ, જેવી માળખાકીય સુવિધાઓ અને ખૂબ રોકાણ માગી લેતા ઉદ્યોગો સ્થાપવાની જવાબદારી સરકારની. એ સમયના ઉદ્યોગપતિઓને જાણ હતી તેઓ રેલવે ચલાવવા જેટલી કે રિફાઇનરી ચલાવવા જેટલી કે પોલાદનું ઉત્પાદન કરવા જેટલી નાણાકીય ક્ષમતા નથી ધરાવતા.

ટૂંકમાં સરકાર આગળ જતાં દોડી શકાય એવું અનુકૂળ મેદાન બનાવી આપે, સરકાર હાથ પકડે, સરકાર પ્રતિસ્પર્ધીઓ સામે રક્ષણ આપે, સરકાર ઉત્પાદનમાં મદદ કરે, સરકાર અનુકૂળ માર્કેટ ઉપલબ્ધ કરાવીને વેચાણમાં મદદ કરે અને નફા ઉપરના કરવેરામાં રાહત આપે, વગેરે. ખેડૂતોએ તો આવી કોઈ માગણી કરી નહોતી. તેમણે દેશના હિતનાં નામે પોતાનાં હિતનું આયોજન કરતો કોઈ પ્લાન બનાવ્યો નહોતો. ગરીબ અશિક્ષિત ખેડૂતને એવી કોઈ સમજ પણ નહોતી અને શક્તિ પણ નહોતી. તેમને તો કહેવામાં આવ્યું હતું કે તમને ટેકારૂપ ભાવ આપીને મરવા દેવામાં નહીં આવે, પણ સામે તમારે ભૂખનો મોરચો સંભાળવાનો છે. ભારતના ખેડૂતે ટેકાના ભાવના આધારે ટકી રહીને ભૂખનો મોરચો સંભાળ્યો હતો. તેમણે ક્યારે ય ખુલ્લા માર્કેટ(ઓપન માર્કેટ, જેમાં માણસ પોતાનો માલ કોઈને પણ પોતાના ભાવે વેચી શકે અને જેમાં સરકારની કોઈ દખલગીરી ન હોય.)ના અધિકારની માગણી નહોતી કરી. તેમણે ક્યારે ય શું વાવવું એના સ્વાતંત્ર્યની અને ક્યારે કોને વેચવું એના અધિકારની માગણી નહોતી કરી. અમુક પ્રમાણમાં રોકડિયો પાક, અમુક પ્રમાણમાં ધાન અને અમુક પ્રમાણમાં કઠોળ વાવવાનું કહેવામાં આવતું હતું જેને ખેડૂત માનતો હતો.

બોમ્બે પ્લાન ઘડનારા ઉદ્યોગપતિઓ ધૂર્ત હતા એમ કહેવાનો ઈરાદો નથી. મુદ્દો માત્ર એટલો જ છે કે તેમને તેમના હિતની અને તેમના ભવિષ્યની જાણ હતી. તેમણે તેમના ભવિષ્ય સાથે દેશનું ભવિષ્ય સાંકળ્યું હતું અને એ રીતની ભાષામાં પોતાના સ્વાર્થને વાચા આપતા હતા. ખેડૂતોને આવી કોઈ જાણ નહોતી એટલે શાસકો દેશના ભવિષ્ય સાથે ખેડૂતોના ભવિષ્યને સાંકળતા હતા અને એ રીતની ભાષામાં બોલતા હતા. ભારતીય ઉદ્યોગ અને ઉદ્યોગપતિઓ સરકારના ખભા ઉપર હતા અને ઔદ્યોગીકરણ, ઉદ્યોગપતિઓ અને સરકાર ખુદ એમ ત્રણેય ખેડૂતના ખભા ઉપર હતા.

આઝાદ ભારતના વિકાસની આ યાત્રા છે. સાવ સત્ય કથન છે. તમારી આસપાસ કોઈ સમજદાર માણસ હોય તો પૂછીને ખાતરી કરી શકો છો, બાકી સરખેસરખા હોય તો આપો ગાળો!

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 14 ફેબ્રુઆરી 2021

એક સાંધો ને તેર તૂટે જેવા સંજોગોમાં આપણે નવા ઉકેલો શોધવાને બદલે જરા પોરો ખાઇએ તો જ કદાચ બહેતર રહેશે

આપત્તિઓ અટકવાનું નામ નથી લઇ રહી. વાઇરસ ક્યારે કેડો મૂકશે એ આપણને ખબર નથી અને હવે તેને કારણે ટપોટપ મરનારાઓનાં આંકડા ગણવાનું પણ આપણે બંધ કરી દીધું છે.  વેક્સિનના વધામણાં આવ્યા એટલે વાઇરસ ગયો જ સમજો એવું માનીને આપણે થોડું ઘણું જીવી પણ લઇએ છીએ અને પછી ફરી સતર્ક થઇ જઇએ છીએ. આ માઠા સમાચારની આદત પડી હોવા છતાં ય ઉત્તરાખંડમાં ગ્લેશિયરનું તૂટી પડવું બહુ આઘાતજનક રહ્યું. આ હોનારતમાં મૃત્યુ આંક ૩૨થી વધુ અને ખોવાયેલાઓનો આંકડો ૧૭૫ની આસપાસ છે. ચમોલી ગામ નજીક બનેલી આ ઘટનામાં આસપાસના પ્રદેશોમાં પણ બહુ જ નુકસાન થયું છે. રેસ્ક્યુ કામગીરી પણ મોટે પાયે કરાઇ અને ટનલમાં ફસાયેલાઓને બહાર કાઢી લેવાયા.

હા, હવે તો નાનું છોકરું ય કહી દેશે કે આ બધું ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે થાય છે પણ એનાથી ફેર શું પડે છે? આપણને આ બધું જ ખબર હોવા છતાં પણ આપણે ગ્લોબલ વોર્મિંગ અટકાવવાની વાતને ખરેખર કેટલી ગંભીરતાથી લઇએ છીએ? પરંતુ આ ગ્લેસિયર આ રીતે તૂટવું બહુ સામાન્ય ઘટના નથી. અહીં જે વિસ્તારોમાં તારાજી થઇ છે ત્યાં કોઇ ગ્લેશિયર નજીકમાં નથી પણ ગ્લેશિયરની અંદર રહેલા વૉટર પૉકેટ્સના ઉભરાવાને કારણે આ થયું હોવાની પણ શક્યતાઓ છે.

જે પ્રદેશ ભૌગોલિક દ્રષ્ટિએ નાજુક હોય તેને જરા ય હળવાશથી લેવો ન જોઇએ. ગ્લેશિયર તો તૂટ્યું જ પણ સાથે ભેખડો પણ ધસી પડી અને પછી જે થયું તે આપણે જાણીએ છીએ. ગ્લોબલ વોર્મિંગ તો તેની જગ્યાએ છે જ અને થઇ રહ્યું છે પણ આપણે ઉત્તરાખંડના સંજોગો પર જ ધ્યાન આપીએ તો એક સમયે ચિપકો આંદોલન માટે પ્રખ્યાત એવા આ પ્રદેશના ભૌગોલિક સંજોગોને કારણે અહીં અનેક બંધ બાંધવામાં આવ્યા છે અને ઘણા હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ્સ પણ કરાયા છે. આ બધું ય ભૂકંપની શક્યતાઓની પરવા કર્યા વિના. આ પહેલાં પણ ૧૯૯૧માં તેહરી બંધ છે એ વિસ્તારમાં ભૂકંપ આવ્યો છે અને ૨૦૧૩માં કેદારનાથમાં તે તારાજી ફેલાઇ તેની પાછળ પણ ભૂકંપની તલવાર તોળાતી હતી તો બંધ, ભેખડોનું ધસવું અને જાતભાતનાં કારણોને કારણે આવતાં નાના મોટા પૂર તો ખરાં જ!

ભારતમાં આમ પણ બંધ અને હાઇડ્રોપાવર પર મોટે પાયે રોકાણ થયેલું છે અને તે પણ ખાસ કરીને હિમાલયના વિસ્તારોમાં. આ બંધ બાંધવા પાછળનું એક કારણ છે કાર્બન ઉત્સર્જન ઘટાડવાનું. રાષ્ટ્રીય યોજનાઓની વાત કરીએ તો ૨૮ એવા નદી ખીણના પ્રદેશો છે આ ડુંગરાળ પ્રદેશોમાં જ્યાં બંધ બાંધવાના છે. જો આ યોજના પાર પડે તો હિમાલય જ્યાં પણ પથરાયેલો છે ત્યાં દર ૩૨ કિલોમીટરે એક બંધ હશે અને તે વિશ્વમાં સૌથી ગીચ રીતે બંધાયેલા બંધ હશે. સંશોધકોનું માનવું છે કે આ અનેક કારણોસર એક ખોટી ગણતરી સાબિત થઇ શકે છે કારણ કે આ તમામ પર ભૂકંપ આવે ત્યારે પસ્તાળ પડશે અને વરસાદને કારણે ખડાં થનારા વિક્ષેપો તો હજી છે જ અને આવું કંઇ પણ થશે તો કેદારનાથ જેવી તારાજી ફરી થઇ જ શકે છે. જો એ દુર્ઘટનાનું પુનરાવર્તન થાય તો આસપાસ રહેતા લોકોના સમુદાયો અને પ્રાણીજીવનને બહુ નુકસાન થશે જે એક તબક્કા પછી પુનઃ સ્થાપિત કરી શકાય તેવું નહીં રહે. વળી બંધના ટકી જવાને મામલે પણ જે વાતો થાય છે તે હંમેશાં સાચી નથી હોતી અને આસપાસ થનારા કાદવને કારણે પણ બંધની મજબુતાઇ ઘટે છે. જેમ કે ભાખરા નાંગલ બંધમાં સિલ્ટેશન એટલે કે કાદવની જેટલી ગણતરી રાખી હતી તે કરતાં તે ૧૪૦ ગણું વધારે થયું.

આ લાંબા ગાળાના અભ્યાસ છે પણ તાજેતરમાં જ ગ્લેશિયર તૂટ્યું તેના થોડા વખત પહેલાથી જ એ વિસ્તારમાં માછલાં ઝરણાંની વચ્ચે નહીં પણ કોરે તરતાં હતાં અને મધ્યે રહેવાને બદલે કિનારા પાસે તરી રહ્યાં હતાં. પાણીનાં વહેણમાં આવતા બદલાવને માછલીઓની સેન્સર સિસ્ટમ તત્કાલ જાણી લે છે. બે વર્ષ પહેલાં ઉત્તરાખંડ હાઇકોર્ટમાં કેટલાંક ગામડાંઓના લોકોએ પી.આઇ.એલ. કરીને હાઇડ્રોપાવર પ્રોજેક્ટ અટકાવવા અપીલ કરી હતી. ગ્લેસિયલ સરોવરો બહુ જોખમી હોય છે. ઇતિહાસમાં આવા ફાટી નિકળ્યા હોય તેવા પૂર પહેલાં ય આવ્યાં છે. ૧૯૨૯માં સિંધુ નદીના ૫૦૦ માઇલમાં પહાડોમાં આવેલા પૂરને કારણે બધું રફેદફે થઇ ગયું હતું.

વિદેશમાં પેરુના એન્ડિઝમાં ગ્લેસિયરને કારણે આવલા અનેક પૂરમાં ૧૯૪૦થી માંડી અત્યાર સુધીમાં ૩૦ હજાર લોકોનો જાન ગયો છે. સ્વિટ્ઝરલેન્ડ જેવા દેશોમાં એન્જિનિયર્સે ઉભરાતા તળાવોનું પાણી વહી જાય તે માટે નિક બનાવી છે. પણ આવી અગમચેતી ગણ્યાગાંઠ્યા કેસિઝમાં જ છે. દુનિયા આખીમાં ઠેર ઠેર પહાડો, ખડકો અને પથ્થરોની સ્થિરતા હચમચી ગઇ છે. હિમાચ્છાદિત પહાડોના બરફમાં જામેલા પથ્થરો ઝડપથી તેનાથી છૂટા પડવા માંડ્યા છે અને તે કારણે થતી તારાજી નાનીસૂની નથી હોતી.

માણસની જાતને બચાવવાની અને પોતાની માંગ પૂરી કરવાની નવી તકનીકો સામે કુદરતનો પ્રકોપ બમણા જોરથી પ્રગટ થઇ રહ્યો છે. એક સાંધોને તેર તૂટે જેવા સંજોગોમાં આપણે નવા ઉકેલો શોધવાને બદલે જરા પોરો ખાઇએ તો જ કદાચ બહેતર રહેશે તેવું લાગે છે.

બાય ધી વેઃ

આટલાં બધાં પિષ્ટપેષણ પછી સમજવાનું એ કે આપણી જરૂરિયાતો અટકી નથી રહી. આપણે સતત કંઇક નવું કર્યા કરીએ છીએ, પર્યાવરણની પરવા કર્યા વિના અને જો પરવા કરીએ તો એક સમસ્યા માટે તૈયાર થઇએ ત્યાં નવા પ્રકારની આફત સામે આવીને ખડી થઇ જાય છે. દુનિયા આખી શરદીને જીવલેણ સાબિત કરનારા આ વાઇરસ સામે બાથ ભિડવા માટે અક્ષમ હતી. એ બાયોલૉજિકલ વૉર ફેર હોય, ચામાચીડિયું હોય કે જે પણ હોય વાસ્તવિક્તા એ છે કે જિંદગીઓ દફન થઇ ગઇ, રાખ થઇ ગઇ અને આપણને માસ્ક નોર્મલ લાગવા માંડ્યા છે. આપણે નક્કી કરવું પડશે કે આપણે ક્યાં અટકવું છે. પ્રશ્નો અને સમસ્યાઓ પણ કોળીભાઇના કૂબાની જેમ ખડાં થાય છે, એક નહીંને બીજો ઊભો!

અને હા, હેપ્પી વેલેન્ટાઇન્સ ડે, કુદરતને પણ એટલું જ ચાહો જેટલું તમે ઇન્સ્ટાગ્રામ પોસ્ટની તસવીરોમાં પ્રકૃતિના ફોટોઝમાં દેખાડો છો.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  14 ફેબ્રુઆરી 2021