ચલતે ચલતે થક કર સો ગયે
મૌત આઈ તો હમ ભી સો ગયે
ભૂખ થી, થી રોટી ભી સાથમેં
એક નિવાલા ખા ન સકે, સો ગયે
તુમ્હારી સિયાસત અબ તુમ જાનો
હમારા ક્યા હૈ, દેખો હમ સો ગયે
ચલો કહાની હમારી ખત્મ હુઈ
તુમ સુનાતે રહો, હમ સો ગયે
અંધેરો મેં દીપ જલાયા થા જો
અબ બુઝા દો ઇસે, હમ સો ગયે
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 13 મે 2020
ખૂબ જ સાચવી, સંગોપી, ફુગ્ગામાં હવા ભરીને ઊભું કરાયેલું ગુજરાત મૉડેલ કચ્છના વાવાઝોડામાં કે ભૂકંપ, સુરતના પ્લેગમાં કે પૂરમાં, ૨૦૦૨ના તોફાનમાં ભ્રામક છે એની પ્રતીતિ કરાવતું જ હતું, પણ ભક્તો સ્વીકારતા ન હતા. આ મહામારીમાં ગુજરાતનો અર્થ જ સર્વથા બદલાઈ ચૂક્યો! ગુજરાત એટલે નધણિયાતી પ્રજા! જે મૉડેલના તુંબડે તણાઈને બાદશાહસલામત દિલ્હી પહોંચી ગયા છે એ મૉડેલ અત્યારે દિગંબર દીસે છે! ગુજરાતમાં ભા.જ.પ.નું ત્રણ દાયકાનું શાસન કેવું ઢમઢોલ અને માંહે પોલમપોલ છે એની નાગરિકોને પ્રતીતિ કરાવે છે.
એક તરફ ભારતના પ્રધાનમંત્રી અને ગૃહમંત્રીનું માનીતું શહેર અમદાવાદ વુહાન બનવા જઈ રહ્યું છે, ત્યારે કોરોનાનો સૌથી પહેલો પરચો અનુભવનાર કેરળે આ મહામારીને નાથી લીધી છે! હજુ હમણાં જ વિનાશક પૂરનો સામનો કરનાર કેરળમાં આ શી રીતે બન્યું અને વિકાસનો બિલ્લો લગાવેલા ગુજરાતમાં કેમ ન બન્યું એ તુલનાનો વિષય છે.
પહેલો દાખલો જ નોંધપાત્ર છે. કેરળમાંથી વુહાન ભણવા ગયેલો વિદ્યાર્થી ૩૦ જાન્યુઆરીએ વાઇરસના ચેપ સાથે મળી આવ્યો. ભારતનો આ પહેલો કેસ હતો. એ કેસને ઝડપભેર પકડી શકવાનું કેરળમાં શક્ય એટલે બન્યું કે કેરળમાં ૨૬મી જાન્યુઆરીથી, દુનિયામાં આ મહામારી ફેલાઈ હોવાથી, સંદેહાસ્પદોને ‘કોરોના નિયંત્રણકક્ષ’માં લઈ જવામાં આવતા હતા! આમ, વેળાસર પગલાં એ કેરળની સફળતાનું પહેલું પગથિયું.
કેરળમાં ૨૬ જાન્યુઆરી પહેલાંથી જ અખાતી દેશોમાંથી (દુબઈ, કતાર, શારજાહ) નોકરિયાતો આવી ચૂક્યા હતા. આવા કેસ ચેપગ્રસ્ત હોય કે ન હોય, એમને સરકારે ઝડપભેર શોધી કાઢ્યા. આ બાબતમાં દેશનાં બીજાં રાજ્યો ઊંઘતાં ઝડપાયાં. માર્ચ સુધીમાં આ ઓળખ કેરળે પૂરી કરી અને શોધી કાઢ્યું કે સરહદી જિલ્લો કાસરગોડ સહુથી વધુ પ્રભાવિત છે. પાયાની મુશ્કેલી એ હતી કે આ સરહદી જિલ્લામાં મૅડિકલ કૉલેજ ન હતી! માત્ર એક જ મહિનામાં કોસરગોડમાં મેડિકલ કૉલેજ બનાવવામાં આવી! કોસરગોડ જિલ્લાની આ મેડિકલ કૉલેજ ઊભી કરવામાં, કૉન્ટ્રાકરથી માંડીને મજૂરોએ મહેનતાણું લીધા વિના કામ કર્યું. રાજ્યની મજૂરો પ્રત્યેની, પ્રજા પ્રત્યેની લાગણી કેવી હોય છે તેનાથી પ્રતિસાદ મળતો હોય છે. અહીં કોઈ પણ દરદી દવાખાનામાં જાય તો પહેલાં કહેવામાં આવતું. ‘ચિંતા ના કરશો! તમે સલામત છો, કારણ કે તમે કેરળમાં છો.’ આની સામે ગુજરાતના દરદીઓ દર્દભરી દાસ્તાન રોજબરોજ પ્રસાર માધ્યમોમાં નજરે પડે છે.
કાસરગોડ જિલ્લાની માફક કોરોનાથી સહુથી પ્રભાવિત જિલ્લો કન્નુર હતો. ભારતનાં બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, ઓરિસ્સા અને મધ્ય પ્રદેશમાંથી મજૂરો જેમ મુંબઈ, મદ્રાસ, દિલ્હી બેંગ્લોર કે સુરત જાય છે, તેમ કન્નુર જિલ્લામાંથી મોટી સંખ્યામાં લોકો વિદેશમાં નોકરીઓ કરે છે. કેરળના ૪૮૬ કેસમાં ૧૭૬ કેસ કાસરગોડના અને ૧૧૫ કન્નુરના હતા. આમ, પ્રભાવિત ક્ષેત્રનું વેળાસર રેખાંકન એ કેરળની સફળતાનું બીજું પગથિયું હતું.
આટલી ઓછી સંખ્યામાં કેસ મળ્યા હોવા છતાં સંભાવનાના આધારે વિદેશથી આવેલા, એમના સંપર્કમાં આવેલા એવા દોઢ લાખ લોકોને સીધા જ ક્વૉરન્ટીન કરવામાં આવ્યા અને એ પણ ૨૮ દિવસ માટે, જેથી નાગરિકો પૂર્ણપણે સુરક્ષિત રહે. મોબાઈલ લોકેશન દ્ધારા એમના પર કડક નજર રાખવામાં આવી. આવા લોકોને ઘેર ઘેર જીવનજરૂરી સામાન પહોંચાડવા માટે મૅડિકલ ઑફિસરની ટીમ બનાવવામાં આવી હતી. આમ, ક્વૉરન્ટીન નાગરિકોને નધણિયાતા નહોતા છોડ્યા.
ગુજરાતે કેરળની વ્યવસ્થાની ઘણી બધી નકલ કરી, પણ ઘોડા છૂટી ગયા પછી તબેલાને તાળું માર્યું. ‘નમસ્તે ટ્રમ્પ’માં લાખોની ભીડ ગુજરાતની ભયંકર ભૂલ હતી, જેમાં વીસ હજાર એન.આર.આઇ. અને પાંચસો અમેરિકન આવ્યા હતા. કેરળે પૂનાની એક ખાનગી પ્રયોગશાળા પાસે ફુલપ્રૂફ રેપીડ કીટ તૈયાર કરાવીને આરોગ્યકર્મીઓને સુરક્ષિત રાખ્યા. ત્યાં આરોગ્ય-કર્મીઓમાંથી કોઈ જ સંક્રમિત થયું નથી. ૧૮ જુદી જુદી સમિતિ કાર્યરત હતી. રક્તદાન પર પણ કડક ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું. દિશા, આશા, આંગણવાડીના કાર્યકરો, આરોગ્યકર્મીઓ, સરકારી અધિકારીઓએ અને રાજકર્તાઓ વચ્ચે જબરજસ્ત સુમેળ કેરળની સફળતાનું ત્રીજું કારણ હતું, જ્યારે આપણે ત્યાં મેયર અને કલેકટર વચ્ચે દ્વંદ્ધયુદ્ધ રચાયાં! મૅડિકલ રિસર્ચ કાઉન્સિલને ભારત સરકારે હજુ એવું પૂછતાં શરમ નથી આવતી કે ગંગાજળ કોરોનાની દવા તરીકે વાપરી શકાય? તપાસ કરીને કહો ને!
૨૪મી ફેબ્રુઆરીએ કેરળે કોરોનાને ‘રાજકીય આપત્તિ’ જાહેર કરી. ઠેર ઠેર બૅરીકેડ, ક્વૉરન્ટીન, આઇસોલેશન વૉર્ડ કરી દીધા. ત્યારે બાકીના દેશમાં ફુલપ્રૂફ કીટ આપવાના બદલે ફૂલડાં વરસાવાતાં હતાં, ખાનગી ડોકટર્સની સાથે મેળ સાધી શકાતો ન હતો! કેરળે કોરોનાગ્રસ્ત અને અન્ય નાગરિકો માટે એપ તૈયાર કર્યું. વળી એ એપનો વધુમાં વધુ ઉપયોગ થાય એ માટે ઇન્ટરનેટની સ્પીડ ૩૦થી ૪૦ ટકા વધારી દેવામાં આવી ! ૧,૪૦૦થી વધુ સરકારી સામૂહિક રસોડા ઊભાં કરવામાં આવ્યાં! આધારકાર્ડ, રેશનકાર્ડના આધારે ૧૫ કિલો અનાજ આપવામાં આવ્યું. ખાનગી દવાખાનાં, નિશાળો, ધર્મસ્થળો, સભાગૃહોમાં આઇસોલેશન વૉર્ડ બનાવવામાં આવ્યા. મુખ્યમંત્રીએ પ્રતિદિન માધ્યમો સાથે સંપર્ક રાખ્યો. સંક્રમણનું પરીક્ષણ ઝડપી થાય તે માટે સરકારીની સાથોસાથ ખાનગી પ્રયોગશાળા ભાડે રાખવામાં આવી, જ્યારે આપણે ત્યાં હવે જણાવવામાં આવે છે કે ગુજરાતમાં સારું ચિહ્ન : સંક્રમિત સંખ્યા ઘટી!
આ સમાચાર ઊભા કરાયેલા છે કારણ કે ‘દિવ્ય ભાસ્કર’(૧૧ મે, ૨૦૨૦)માં જણાવ્યા પ્રમાણે ટેસ્ટિંગ અડધું કરી દેવામાં આવ્યું છે. સેમ્પલ ટેસ્ટિંગની આંકડાની ઇન્દ્રજાળ ગુજરાત મૉડેલે રમવી પડે છે, જે લોકડાઉન પછી નાગરિક સમાજને તબાહ કરી દેશે.
સામા છેડે કેરળની સેન્ટ્રલ યુનિવર્સિટીના બાયો- કૅમેસ્ટ્રી વિભાગના ડૉ. રાજેન્દ્ર પિલ્લનકોટ અને એમના નેતૃત્વમાં ડૉ. અશ્વિની નાયર તથા ડૉ. વી.વી. સમીર કુમારે મોલિક્યુલર બાયોલોજી લૅબમાં ટેસ્ટિંગ ઝડપી કરવા માટેના નવા નવા રસ્તાઓ ખોળી બતાવે છે. આમ, ત્યાં શિક્ષણજગત પણ જોડાયું છે. આપણે ત્યાં યુનિવર્સિટીઓ અપ્રસ્તુત વિષયો પર ટિકટોક જેવા વેબિનારોમાં પડી છે. ત્યાં સેવાકાર્યમાં અઢી લાખ વિદ્યાર્થીઓએ રજિસ્ટ્રેશન કરાવ્યું. આપણે ત્યાં એન.એસ.એસ. ક્વૉરન્ટીન છે! સરકારે રૂ. ૨,૦૦૦ કરોડની નાગરિકોને લોન, રૂ. ૫૦૦ કરોડનું હૅલ્થ પૅકેજ જાહેર કર્યું છે. ૧૯,૭૬૪ શિબિરો ચાલે છે. જ્યારે અઢી લાખ લોકોને ક્વૉરન્ટીન કરેલા ત્યારે પ્રત્યેક દસ ઘર વચ્ચે એક પોલીસ કર્મચારી મૂકેલા, જેથી ત્યાં કાયદો તોડનાર હજાર નાગરિકો પણ નથી!
ટૂંકમાં, જ્યાં કોરોનાએ સહુથી પહેલું આક્રમણ કર્યું એ રાજ્યમાં કેવળ ચાર જ મોત થયાં. આજે સ્થિતિ સંપૂર્ણ કાબૂ હેઠળ છે. ૨૮મી એપ્રિલે કેરળમાં ૧૨૩ કેસ હતા. પછી નવા કેસ નથી. કેરળની આ સફળતાને આપણે ગુજરાત સાથે તુલનાવીએ ત્યારે થાય છે કે ફુગ્ગો ફૂટી ગયો! હવેની કોરોનાલક્ષી જાહેરાતો ગુજરાતમાં એવી છે કે ગુજરાતને રામભરોસે છોડી દેવાયું છે. જે રીતે ઘણા દરદીઓને ધુત્કારી ઘેર હડસેલવામાં આવી રહ્યા છે તે જોતાં એ સાચું જ લાગે છે.
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 13 મે 2020
શું નરેન્દ્ર મોદી પોતાની અદા (અંદાજ) ભૂલી રહ્યા છે? એવો સવાલ એમના બીજા કાર્યકાળમાં આટલો જલદી ઉઠાવવો પડશે તે વિચાર્યું પણ ન હતું. જો તે સ્માર્ટ ન હોત તો અહીં સુધી ન પહોંચ્યા હોત, બે-બે વખત લોકસભા ચૂંટણીમાં સ્પષ્ટ બહુમતી ન મેળવી શક્યા હોત, વિપક્ષને નેસ્તનાબૂદ ન કરી શક્યા હોત. ઇન્દિરા ગાંધી પછીના તે ભારતના સૌથી સ્માર્ટ નેતા છે અને ઇન્દિરા ગાંધી પાસે હતી એવી કોઈ રાજકીય વારસાઈ પણ તેમની પાસે નથી. શાયદ આઝાદ ભારતના અત્યાર સુધીના ઇતિહાસના તે એવા એક માત્ર નેતા છે જે પોતાના જોરે સત્તાના સર્વોચ્ચ શિખરે પહોંચ્યા છે.
તેમની રાજનૈતિક બ્રાન્ડ ત્રણ મુખ્ય આધારો પર ટકી છે. મહત્ત્વના હિસાબે તેમનો ક્રમ આ પ્રમાણે છે.
૧. ભાષણ અને સંદેશા આપવાની કળામાં પાવરધાપણું. ૨. વ્યક્તિગત શક્તિ અને નિર્ણય લેવાની ક્ષમતાથી બનાવેલું આભામંડળ. અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ ૩. સામાન્ય ભારતીય સાથે ઊંડાણપૂર્વક જોડાઈ શકવાની ક્ષમતા. તેના લીધે ભારતના ગરીબો અને દેશના વધુમતી મતદારો તેમને પોતાના માને છે. આ ગરીબો મોદીને એટલા માટે પસંદ કરે છે કે જે બાબતો તેમને ગાંધી પરિવારમાં જોવા મળતી નથી, તે બધી મોદીમાં જોવા મળે છે. પોતાના બળે સફળ થવું, સામાન્ય ચાવાળાના કુટુંબ માંથી આવવું, કોઈ પણ પ્રકારનો વિશેષાધિકાર કે વિદેશી અને અંગ્રેજી શિક્ષણ વગરના હોવું, સાદીસરળ જીવનશૈલી અને ગરીબો પ્રત્યે હમદર્દી લોકોની નજરમાં મોદીને ખાસ બનાવે છે.
નરેન્દ્ર મોદીએ બહુ કુશળતાથી પોતાની છબી એક ‘એલિટ’વિરોધી (ઉચ્ચ વર્ગોના વિરોધી), વંશવાદવિરોધી નેતાની બનાવી છે, જેમણે એલિટ કૉલેજોનાં કેમ્પસમાં કે દિલ્હીના ભદ્ર વિસ્તારોનાં ચક્કર કાપીને નહીં, રખડી-રઝળીને દેશને ઓળખ્યો છે. તેમને એ વાતનું ભારે ગૌરવ છે કે તેમણે દેશના હરેક જિલ્લામાં સમય વિતાવ્યો છે. તે આપણને યાદ કરાવ્યા કરે છે કે તેમને સત્તામાંથી હઠાવી દેવાશે તો પણ તેમને બહુ ફરક પડવાનો નથી. તે તો તેમનો ઝોળો લઈને ચાલી નીકળશે. ફકીરે ભલા શું ગુમાવવાનું હોય?
તેમની આ છાપ ત્યારે હાલકડોલક થઈ હતી, જ્યારે તેમને સૂટબૂટવાળા કહેવામાં આવ્યા. આ જ કારણે તેમણે રાજનૈતિક અર્થવ્યવસ્થા અંગેની તેમની દૃષ્ટિ બિલકુલ બદલી નાખી હતી. બિઝનેસ-ફ્રૅન્ડલી ‘ગુજરાત મૉડેલ’ને તેમણે નકારી દીધું. ‘મનરેગા’ જેવા કાર્યક્રમોની મજાક બંધ કરી દીધી. બલકે તેને વધુ મજબૂત કર્યું. તેમને એ સત્ય સમજાઈ ગયું હતું કે જે ભારતીય રાજનેતાએ જાતે જ નહીં, બીજા ૩૦૦ લોકોને પણ લોકસભાની ચૂંટણી જીતાડવાની છે, તેના જીવનમાં સૌથી મોટો વી.આઇ.પી. હોય તો એ ગરીબ-કામદાર વર્ગનો મતદાતા છે — નહીં કે શહેરી ભદ્રવર્ગ કે મધ્યમવર્ગ.
એટલે જ સવાલ થાય છે કે કોરોનાકાળમાં તેમના અત્યાર સુધીના બધા સંદેશા ફક્ત મધ્યમવર્ગ કે ભદ્રવર્ગને ધ્યાનમાં રાખીને જ કેમ આવ્યા છે? તેમનાં ભાષણો અને ‘મનકી બાત’ સાંભળી લો. તે ચાહે સલાહ આપતા હોય કે ઉપદેશ, પણ માત્ર જ આ જ વર્ગને સંબોધિત કરે છે. વડાપ્રધાન કહે છે કે આપણી અર્થવ્યવસ્થાએ ભારે કિમત ચુકવવી પડશે. શહેરોના કોઈ શાહ, શર્મા કે અગ્રવાલનું તકદીર જો શેરબજાર બગાડી નાંખવાનું હશે તો તે જરૂર ધ્યાન આપશે. પણ અચાનક જે બેકાર થઈને સડક પર આવી ગયો છે, ભૂખથી હેરાનપરેશાન થઈને દરબદર ભટકી રહ્યો છે, પોતાના ગામ-ઘરે પહોંચવા લાં…બી યાત્રાએ નીકળ્યો છે અને રસ્તામાં પોલીસના દંડા ખાઈ રહ્યો છે એવા દાડિયા મજૂર માટે અર્થવ્યવસ્થાની ભારે કિંમતની વસૂલીનો શો મતલબ છે?
મોદીના તાળી, થાળી, ટોર્ચ, દીવો જેવા નિર્દેશો પર ધ્યાન આપો. તે કહી રહ્યા છે કે આ લઈને આપની બાલ્કની, વરંડા, છત પર આવી જાવ. લાગે છે કે પોતાના સત્તાકાળના છઠ્ઠા વરસમાં મોદીની રાજનીતિ એટલી આત્મતુષ્ટ થઈ ગઈ છે કે તેઓ “બાલ્કનીવાળા વર્ગ”ને અસલ ભારત સમજવાની ભૂલ કરી રહ્યા છે. એવામાં “રૅસિડેન્ટ વેલફેર એસોસિસિયેશન” (આર.ડબલ્યૂ.એ.) શહેરી ભારતની નવી તાનાશાહીનાં પ્રતીક બનીને પોતાની આક્રમકતા દેખાડી રહ્યાં હોય, તો તેમાં નવાઈ પામવા જેવું શું છે ?
જરા વિચારો કે ભારતમાં કેટલા મતદારો પાસે બાલ્કની હશે? કેટલાની પાસે ઠેકાણાસરનાં ઘર છે? કેટલા કરોડ લોકો પોતાના પરિવારથી સેંકડો માઈલ દૂર રહેતા હશે? માચીસના ડબ્બા જેવા એક જ ઓરડાઓમાં ચૌદ-ચૌદ લોકો કેવી રીતે રહેતા હશે? એવામાં ગૃહ મંત્રાલય ફરમાન જારી કરે કે સાંજના સાત વાગ્યા પછી કોઈ પોતાના ઘરની બહાર ન નીકળે ! જરા વિચારો, કેટલા ટકા ભારતીયો એવા છે જે કોને ઘર ગણવું અને કોને ઘરની બહારની બાજુ ગણવી, એવો ભેદ પાડી શકે છે? કામદારોની મુસીબત ૪૫ દિવસોથી ચાલી રહી છે, પણ કોઈ નેતા સહાનુભૂતિ દર્શાવીને એ લાખો લોકો સુધી પહોંચ્યા નથી. જાણે કે તેમનું કોઈ અસ્તિત્વ જ ન હોય. તેમને તો તેમની રાજ્ય સરકારોની સમસ્યા ગણી લેવામાં આવ્યા છે.
મોટા શહેરોમાં જ્યાં સૌથી મૂલ્યવાન ભારતીયો રહે છે તેમને તો આ મજૂરોથી છૂટકારો મળી ગયો છેઃ જો તે વાઈરસ લઈને ગામડે પહોંચે છે તો એમાં અમે શું કરી શકીએ?
બેશક, રાજ્ય સરકારો દ્વારા તેમને અમાનવીય હાલત ધરાવતાં અસ્થાયી ક્વૉરન્ટીન સેન્ટરોમાં પોલીસની મદદથી કેદ કરીને રાખવામાં આવશે. પોતાનાં ઘરનો અડધો રસ્તો પગપાળા કાપીને આવેલા આ લોકોના માટે છ અઠવાડિયા પછી થોડી ટ્રેનો ચલાવવામાં આવી ત્યારે કેન્દ્ર સરકાર તેમની ટિકિટનો ખર્ચ રાજ્ય સરકારોના માથે નાખવા લાગી હતી. અને પછી તે માટે સામસામી બોલાચાલી શરૂ થઈ ગઈ. ગરીબોને રાતોરાત અમીર તો નથી બનાવી શકાતા કે નથી તેમને વિમાનથી તેમના વતન પહોંચાડી શકાતા. પરંતુ તેમના પ્રત્યેની હમદર્દી ક્યાં છે? ભા.જ.પ.માં એવો કોઈ નેતા છે, જે આ ગરીબ મજૂરો માટે હમદર્દીની ભાષામાં બોલતો હોય? કોણ છે જે એમના તરફ સમજદારી, સોહાર્દ અને સાંત્વનનો હાથ લંબાવે છે? મોદી પણ એવું કરી રહ્યા નથી, તે નવાઈની વાત છે. માત્ર ઉત્તર પ્રદેશ, ઝારખંડ અને છત્તીસગઢના મુખ્યમંત્રીઓ તેમના માટે કંઈ કરતા જણાય છે. તેમણે તેમની રાજનૈતિક સમજ ગુમાવી નથી અને તે જમીન સાથે જોડાયેલા પણ છે.
અનુવાદઃ ચંદુ મહેરિયા
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 13 મે 2020