નમો-ટ્રમ્પ ઇતિહાસબોજ (અને ઇતિહાસબોધ) સાથે નવા વરસમાં પ્રવેશવું તે કસોટી માંગી લે છે, કેમ કે એમાં નવું કાંક કરવાની સામે જૂનું ખાસું બધું ભૂંસવાની ને સમુંનમુું કરવાની તાકીદ પડેલી છે. જ્યાં સુધી બોજ અને બોધનો સવાલ છે, સૂત્રરૂપે કહેવું હોય તો આપણો સમય એક તરેહનો પોસ્ટ-ટ્રુથ સમય છે. કથિત તથ્યો સામે આવે અને એના ઓથારમાં સત્ય સમજ્યું ન સમજાય એવો સમય છે. આ પોસ્ટ-ટ્રુથ ઘટાટોપને અલગ રીતે સમજાવવો હોય તો એમ પણ કહી શકાય કે જેમાં ડેેમેગોગી અને સોફિસ્ટ્રી તમને મૂળ મુદ્દાઓથી વિચલિત કરી શકે તેટલું જ નહીં ભળતી દિશામાં ખેંચી જઈ શકે અને મનમનાવણની એ દુનિયામાં તમે સાર્થકતા ને મુક્તિ પણ વખત છે ને જોવામાનવા લાગો એવા આ દિવસો અને એવી આ રાતો છે.
ઉત્તર પ્રદેશ અને ગુજરાત વિધાનસભાઓના ચૂંટણીવરસ આગમચ એકદમ જ જે વિમુદ્રીકરણનો પાસો બે હજાર સોળનું વરસ ઊતરતે ફેંકાયો તે આ સંદર્ભમાં તપાસવા જોગ છે. વિમુદ્રીકરણનો છાપાંઓએ ઉપજાવી લીધેલો પર્યાયી પ્રયોગ નોટબંધી છે. જરી કૌતુકપૂર્વક આ પ્રયોગ અહીં સંભારવાનો ધક્કો એમાં જે એક અર્થપૂર્ણ પ્રાસસુવિધા પડેલી છે, એને કારણે લાગેલો છે. નોટબંધીનું નાટક, એમાં હોઈ શકતી સચ્ચાઈ પછી અને છતાં વધુ તો કદાચ નજરબંધીનો ખેલ છે.
બહુ જ સાદી દલીલ કરવી હોય તો નિઃસંકોચ એક બુનિયાદી મુદ્દો એ કરી શકાય કે વાત જો કાળાં નાણાંને નાથવાની જ હોય (અને બેલાશક એ નાથવાપણું છે) તો એનો મોટો હિસ્સો સોનામાં ને જમીન જેવાંમાં હોય છે. મોટી નોટો માંહેલો હિસ્સો તો હિમશિલાનું એકદશાંશમું ટોચકું હોય તો હોય. મતલબ, તમે લાઈનમાં ઊભા છો અને દેશ ખાતર વેઠી રહ્યાનો સુખાનુભવ કરી રહ્યા છો ત્યારે એક આકર્ષક જાહેરાતથી ખેંચાયાથી વધુ કશું વાસ્તવમાં બનતું નથી. જે બને છે તે નગદ કસોટીએ ન બન્યા બરોબર છે.
પણ, એક વાત થઈ. જરૂર થઈ. અને તે એ કે નેતૃત્વે પોતે નીડર, નિર્ણાયક, નો-નોન્સેન્સ ભૂમિકાએ છે એવો છાકો નિઃશંક પાડી દીધો. બહુ બહુ તો, એને પ્રબંધનની રગ ઓછી છે એવો એક ટીકામુદ્દો તમે લાઈનમાં ઊભે ઊભે કરો, પણ એ તો સમર્થ નેતૃત્વરૂપી રૂપાળું છોકરું નજરાઈ ન જાય તે વાસ્તે એક કાળી ટીપકી જેવું બ્યુટી સ્પોટ માત્ર બની રહે.
જે વિરોધ કરે છે, ખાસ કરીને વિરોધપક્ષો, એ સૌ પોતાના ભ્રષ્ટાચાર પ્રાપ્ત નાણાંને સાચવવાની ફિરાકમાં છે એવું જ્યારે શીર્ષસ્તરેથી કહેવામાં આવે ત્યારે પ્રથમ શ્રવણે મને અને તમને એ ઠીક જ લાગે છે. માત્ર, તમે અને હું એ ક્ષણે એક મહત્ત્વના મુદ્દે ગોથું ખાઈ જઈએ છીએ કે બે નંબરનો નાણાંવહેવાર એ કોઈ એક પક્ષનો ઈજારો નથી, સૌનો છે. બીજું, જે પક્ષ કેન્દ્રમાં સત્તાસ્થાને હોય તેણે ઘટતી ગોઠવણ કરી લીધા પછી જ બાકીનાને દેશભક્તિની કવાયતમાં ઊભા કરી દીધા હોય એટલું સમજવા સારુ કોઈએ જાણભેદું હોવાનું જરૂરી નથી.
૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં કૉંગ્રેસે ખરચ્યાં એથી દોઢાં નાણાં ભા.જ.પે. ખરચ્યાનો અધિકૃત અંદાજ છે. ચૂંટણી ખરચાની મર્યાદા, ચોપડે નખાતો હિસાબ વગેરેને મુકાબલે આ નાણાંવહેવાર ખાસો મોટો, બિલકુલ બેહિસાબ છે તે સૌ જાણે છે. પણ પોસ્ટ-ટ્રુથ સમય જેનું નામ, ચોપડે ચડેલ ચૂંટણીખરચ જ સત્ય છે, અને બાકી બધું મિથ્યા! પણ ‘મિથ્યા’નો જે સત્ય અંદાજ તેમાં બાકી પક્ષોના સરવાળા સામે વધુ નહીં તો તુલ્યબળ નાણાંશાહ હાલનો સત્તાપક્ષ છે. પોતાની ગોઠવણ કર્યા પછી બાકીનાને તે દેશભક્તિની દુહાઈ અને ભ્રષ્ટાચારનો ડામ દઈ ચોખ્ખા થવાની ફરજ પાડવા ચાહે છે. અને હું તેમ જ તમે લાઈનમાં અને અન્યથા વેઠતે છતે સમર્થ નેતૃત્વની ચિયરાંગનાઓ બની રહેવાનો લહાવો લઈએ છીએ.
સમર્થ નેતૃત્વની મૂઠમાર ખૂબી કોઈ હોય તો તે એ છે કે આ બધા કૃષ્ણવહેવારમાં સહભાગી છતાં તે જમાત બહારનો છે એવી છાપ આપી શકે છે. ટ્રમ્પની આખી પૂર્વકારકિર્દી જુઓ તમે. ધોમ ધીખતે ધંધેધાપે એણે એની એક ઓળખ હમણાં સુધી તો કાયમ કીધી છે – હું બાકીના જેવો રાજકીય પક્ષકારણી નથી; અર્થકારણી, ઉદ્યોગકારણી જે પણ હોઉં તે હોઉં. પણ આ લોક માંહેલો નથી. આપણે ત્યાં પણ એકદમ જ પોતાને ‘ચાવાળા’ તરીકે ઉપસાવી પેટભરુ રાજકારણીઓ કરતાં જુદી ઓળખ ઉપસાવવાનો બેત નજર આગળ સ્તો રચાયો છે. પોતાને ‘આઉટસાઇડર’ તરીકે ઉપસાવી બધા દોષો માટે બાકીનાઓની જવાબદારી સ્થાપી ‘કડક’ ચાને ધોરણે તારણહાર તરીકે ઊપસવું, શું કહીશું એને? જેને અંદરથી બળતું હોવા એવા ‘આઉટસાઇડર’ તો કોઈ ગાંધી-જેપી જેવા હોય તો હોય.
કાળાં નાણાં, ભ્રષ્ટાચાર, આર્થિક ને રાજકીય એકાધિકાર, કશું ન મને ખપે, ન તમને ખપે. એક નાગરિકને નાતે એટલે સ્તો આપણે જેપીથી અણ્ણા હજારે લગીનાં આંદોલનોથી પરિચાલિત થતા રહ્યા છીએ. સમર્થ નેતૃત્વે આંદોલનનાં મૂલ્યો સામે પોતાની ખરાઈ આપવાની રહે છે. ન તો કથિત ગુજરાત મોડેલમાં, ન તો લોકસભાના ચૂંટણી જંગમાં, ન તો તે પછીની સત્તા-કામગીરીમાં એવી કોઈ પતીજ પડે છે. ક્યારેક હિંદુત્વ અને પ્રાદેશિક અસ્મિતાનું કોકટેલ, પછી એમાં વિકાસનો વ્હીસ્કીમેળ … હવે નજરબંધી વાયા નોટબંધી.
ન આઝાદી જંગ મિથ્યા હતો, ન તો જેપી આંદોલન મિથ્યા હતું. રે, એની ક્ષીણદુર્બળ પ્રતિચ્છાયા શું અણ્ણા આંદોલન પણ મિથ્યા નહોતું. માત્ર, આ બધાં આંદોલનોમાંથી શુધ્ધિ અને પુષ્ટિની જે રાજકીય ધારા આગળ વધવી જોઈએ એને નર્યા સત્તાવાંછુઓનું ગ્રહણ લાગ્યા વગર રહેતું નથી.
મે ૨૦૧૪ની લોકસભાનાં પરિણામો સામે દિલ્લી-બિહાર વિધાનસભાનાં પરિણામોએ જુદો સંકેત આપ્યો ન આપ્યો અને આપણી વકટલેંડ જારી તે જારી. ક્યારેક જો બિનકૉંગ્રેસવાદનું લૉજિક ગ્રાહ્ય લાગ્યું હતું તો, માનો કે, બિનભાજપવાદનું લૉજિક પણ ગ્રાહ્ય તો હોઈ શકે. તરત જ, સામું અવલોકન એ આવી પડે કે નોટબંધીના અમલમાં જ જુઓ તો વિપક્ષ ક્યાં એકત્ર આવી શકે છે.
ભાઈ, તાત્પૂરતી રણનીતિનું તો જાણે સમજ્યા, પણ આપણે તો રાજકીય વિકલ્પની ચર્ચાને વૈકલ્પિક રાજનીતિના વિમર્શ ભણી લઈ જવી રહે છે. નમો-ટ્રમ્પ પરિબળો ઇતિહાસની ફૂટનોટ્સ હશે તો હશે. એમાં વળી નોટબંધીથી નજરબંધી જેવી ભૂલગલીઓ હશે તો હશે. ગાંધી-જેપીની પ્રજાસૂય પરંપરામાં, જેમ રામ અમલમાં, રાતામાતા રહેવાનું સૌભાગ્ય તો આપણું અને સુવાંગ આપણું જ છે ને. નોકરી ચાલુ છે કે નહીં એની ચિંતા તો અલટાતા-પલટાતા સત્તાપક્ષે ને વિપક્ષે કરવાની છે, નાગરિકની જે ચાલુ નોકરી તે તો ચાલુ જ છે – એક વાર આ બોધ કાળજે વસ્યો તો બોજ બધો બકુલફૂલ!
ડિસેમ્બર ૨૯, ૨૦૧૬
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2017; પૃ. 01-02