સચરાચરમાં વ્યાપ્ત છતાં
ઘર-ગલી-ગામ-શહેર,
પાદર-સીમ-સીમાડે
ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ !
અલગ અલગ કેમ ?
અણુ-પરમાણુ, રસ-વાઇરસમાં વ્યાપ્ત
છતાં હાજરી- ગેરહાજરીની
અસમંજસતા કેમ?
દેવાલયો ઊગ્યાં બિલાડીના ટોપ જેમ
ચૉરેચૌટે તો ય કેમ આજે
દ્વાર તો ઠીક, બારીઓ પણ બંધ છે !
એમણે રોક્યો'તો
બંધારણસભામાં જતાં
અમારા એ ભડવીર ઈશ્વરને,
આજે તમારો ઈશ્વર-તરણેશ્વર
અટવાઈ પડ્યો છે મંદિરના ગર્ભગૃહમાં
કોરોના પ્રતાપે સ્તો !
કોઈક કવિ કહી બેઠો કે
ઈશ્વરની બૂરી નજર લાગી
આખાયે વિશ્વ પર
તે કોરોના ઊતરી આવ્યો પૃથ્વી પર !
અને તેથી જ એ ઈશ્વર
બેઅસર રહ્યો
જે નિત કહેતો'તો
'સંભવામિ યુગે યુગે'!
લજવાયો છે, ઝંખવાયો છે
નશ્વરનો ઉદ્ધારક
અનામી-બહુનામી અદૃશ્ય ઈશ્વર !
શોધો જડે તો કોઈ
શોધો … શોધો .. શોધો

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 મે 2020

બૅટરીના બે ધ્રુવ હોય છેઃ ધન અને ઋણ, જેને અંગ્રેજીમાં ‘પૉઝિટિવ’ અને ‘નેગેટિવ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પણ આપણું વિશ્વ, તેમાં બનતી ઘટનાઓ, તેની સાથે સંકળાયેલી વ્યક્તિઓ અને બીજી અનેક બાબતો કંઈ બૅટરી નથી કે તેમાં માત્ર બે જ ધ્રુવ હોય! આ બે ધ્રુવની વચ્ચે આખો રંગપટલ હોય છે. ‘પૉઝિટિવ થિન્કિંગ’ એટલે કે હકારાત્મક વિચારસરણી શીખવતી આખી શાખા હવે તો વિકસી છે. ઘણા વાક્ચતુરો આ કૌશલ્ય થકી આજીવિકા રળી રહ્યા છે. આ પ્રકારનાં પુસ્તકોનું પણ આગવું બજાર ઊભું થયું છે. અહીં સુધી ઠીક છે, કેમ કે, આખરે આ બધું શ્રોતા કે વાચકોની ઈચ્છા પર અવલંબિત હોય છે. પણ કેટલાંક પ્રસાર માધ્યમોને આ રોગ લાગુ પડી રહ્યો છે એ ચિંતાજનક છે. પ્રસાર માધ્યમો તેમ જ તેની સાથે સંકળાયેલા લોકોનો ધર્મ સમાચાર રજૂ કરવાનો છે. સમાચાર આખરે સમાચાર હોય છે, પણ હવે તેને ‘પૉઝિટિવ’ કે ‘નેગેટિવ’નો ઢોળ ચડાવવાનો સગવડિયો પ્રયાસ થઈ રહ્યો છે. નાગરિકો પણ વિવિધ મુદ્દાઓને આ બે જ ખાનામાં વિભાજિત કરતા જોવા મળી રહ્યા છે. જો કે, ‘હકારાત્મકતા’નો વર્તમાન સંદર્ભમાં મતલબ થાય છે શાસકતરફી લખાણ. શાસકની કે શાસનપદ્ધતિની ટીકા થતી હોય એવા સમાચારને અને એવી ટીકા કરનારને સહેલાઈથી ‘નકારાત્મક’ ગણી લેવામાં આવે છે. એક રીતે જોઈએ તો, હકારાત્મકતાના ઓઠા હેઠળ પરિસ્થિતિની વાસ્તવિકતા, ગેરવહીવટ કે ગેરવ્યવસ્થા સામે આંખ આડા કાન કરવાની એ વૃત્તિ છે.

સરખામણી જરા વિચિત્ર લાગે, પણ વ્યંગ્યપૂર્વક કહી શકાય કે રાજકુમાર સિદ્ધાર્થના પિતાજી, કપિલવસ્તુ નગરના રાજા શુદ્ધોદન નકારાત્મક સમાચારોથી દૂર રહેવાની પ્રણાલિના આદિ પ્રણેતા હતા. પોતાના કુંવરની નજરે વૃદ્ધાવસ્થા, બીમારી કે મૃત્યુ જેવી ‘નેગેટિવ’ બાબતો ન પડે એની પૂરતી તકેદારી તેમણે રાખી હતી. તેમણે રાજકુમારને આ બધાથી અળગો રાખેલો. જે દિવસે રાજકુમાર સિદ્ધાર્થની નજરે આ વાસ્તવિકતાઓ પડી ત્યારથી તે તીવ્ર મનોમંથન અનુભવવા લાગ્યો અને છેવટે, પત્ની-પુત્રને મૂકીને મહાભિનિષ્ક્રમણ કર્યું અને સત્યની ખોજનો માર્ગ પસંદ કરીને બુદ્ધ બન્યો. બુદ્ધ એટલે બોધ મેળવનાર જ્ઞાની. મહામારી દરમિયાન એક પછી એક લૉક ડાઉનમાં આગળ વધતાં એ બાબત સ્પષ્ટપણે સમજાય છે કે આપણા સત્તાધીશો મહારાજા શુદ્ધોદનની માનસિકતામાં છે. તેઓ આપણને પસંદગીપૂર્વકનું ‘બુદ્ધત્ત્વ’ પ્રાપ્ત કરાવવા ઈચ્છે છે. ફરક એટલો કે શુદ્ધોધનનો આશય દુષ્ટ નહોતો.

સંતાડવાને બદલે વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર તેનું આકલન કરવામાં, જરૂરી પગલાં લેવામાં, સમસ્યાનો સામનો કરવામાં અને એ રીતે તેના ઉકેલ તરફ આગળ વધવામાં મદદરૂપ બની રહે છે. એટલે કે વાસ્તવિકતાને સંતાડવાનો પ્રયત્ન, ચાહે કોઈ પણ ઓઠા હેઠળ કેમ ન હોય, એ તેની સામે આંખમીચામણાં કરવાની વૃત્તિ છે. ‘હકારાત્મકતા’ના ઓઠા હેઠળ એની પ્રત્યે આંખ આડા કાન કરવામાં આવે એ તો અપરાધ કહી શકાય. જો કે, એ નૈતિક અપરાધ છે, કાનૂની નહીં. અને નૈતિકતાની અપેક્ષા હંમેશાં સામાવાળા પાસે રાખવામાં આવે છે.

વારેવારે એ બાબત સામે આવી રહી છે કે હાલના આ કપરા સમયમાં રાજકારણીઓ અને અમલદારો કે સત્તાતંત્ર વચ્ચે સંકલનનો અભાવ છે. એ દૂર કરવાની દિશામાં ભાગ્યે જ કોઈ પગલાં લેવાતાં જોવા મળ્યાં છે. નિર્ણયો અને ઘોષણાઓની અવિચારી ફેરબદલી અરાજકતા સર્જે છે, જેનો સીધો ભોગ બનવાનું લોકોના ભાગે આવે છે. પરિસ્થિતિનો કોઈ નક્કર ઉપાય વિચારવાને બદલે રાજકારણીઓ પોતાની લોકપ્રિયતા પુરવાર કરવાની હોડમાં હોય એમ લાગે છે. કેટલાંક પ્રસાર માધ્યમો પણ કહેવાતા ‘નકારાત્મક’ સમાચારોથી અંતર રાખીને માત્ર ‘માનવતા મહેંકી ઊઠી’ એવી જ કથાઓને પ્રાધાન્ય આપે છે. આવા વાતાવરણમાં ‘પ્રબુદ્ધ’ નાગરિકો શું કામ બાકી રહી જાય? સરકારના કાર્યની આલોચનાને આવા નાગરિકો ‘નકારાત્મકતા’ ગણાવે છે. પોતે સરકારના આદેશને માન આપીને સહકાર આપી રહ્યા છે એમ અન્યો પણ આપે એમ તેઓ વારંવાર જણાવે છે. કોઈ માર્ગદર્શિકા કે જરૂરી સુવિધાના અભાવે, પોતાને વતન જવા નીકળી પડતા વિસ્થાપિત મજૂરોને આવા લોકો ભાંડે છે, કેમ કે, પોતે મોકળાશવાળા આવાસમાં, નાણાંકીય ફિકર વિના સુનિશ્ચિત થઈને બેઠા છે. ઘેર બેસી રહેવું એ તેમના માટે મજબૂરી નહીં, વૈભવ છે.

કોવિડ-19ની મહામારીનો વ્યાપ એટલો વિશાળ છે કે તેની સામે ગમે એવાં પગલાં વામણાં પડે. પણ ‘બધું બરાબર છે’, ‘બધું કાબૂમાં છે’, એવી ‘હકારાત્મકતા’ ઘાતક બની રહેનારી છે. આપણાં સરકારી દવાખાનાંની વાસ્તવિકતા અને તેમની કાર્યપદ્ધતિથી ભારત દેશના લોકો ભાગ્યે જ બેખબર હશે. આવાં દવાખાનાંઓમાં અગ્ર હરોળમાં કામ કરનારા સ્વાસ્થ્ય કર્મચારીઓ માટે થાળીનાદ, તાળી, દીપપ્રકાશ કે આકાશી પુષ્પવર્ષા જેવાં ઠાલાં પ્રોત્સાહન કે બિનઉત્પાદક હકારાત્મકતાને બદલે નક્કર સાધનસુવિધાની જરૂર છે કે જેને કારણે તે પોતાનું મનોબળ દૃઢ રાખીને સક્ષમતાથી કામ કરી શકે. આવાં ગતકડાં જે વર્ગને માટે યોજવાનું કહેવામાં આવે છે તેમને ખરેખર પ્રોત્સાહન મળે છે કે કેમ એ તો કોને ખબર, પણ નાગરિકોને લૉક ડાઉનની એકવિધતાભરી જિંદગીમાં મનોરંજન અવશ્ય મળે છે. આવી વિપરીત પરિસ્થિતિમાં ય પોતાની લોકપ્રિયતા ઘટી નથી તેની ચકાસણી કરવાનો રાજકીય અગ્રણીઓને મોકો પણ મળી રહે છે.

પ્રસાર માધ્યમો ‘હકારાત્મક’ સમાચાર ભલે પોતાના મતલબથી છાપે, નાગરિકોએ એ યાદ રાખવાનું છે કે આપણું વિશ્વ, દેશ, રાજ્ય કે નગર યા ગામ એ બૅટરી નથી કે તેમાં પૉઝિટિવ અને નેગેટિવ એમ માત્ર બે જ ધ્રુવ હોય! આપણે શુદ્ધોદનની પંગતમાં નથી બેસવાનું, પણ ‘બુદ્ધ’ બનવા તરફ ગતિ કરવાની છે અને એ પણ કોઈના દોરવાયા નહીં, બલકે સ્વ‘બુદ્ધિ’એ!

e.mail : bakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 મે 2020

કોરોના વાઇરસથી સર્જાયેલી મહામારીએ જાણે મૂડીવાદરૂપી મશીનનું એન્જિન ઠપ કરી દીધું છે.

પરંતુ આ પરિસ્થિતિ કાયમ રહેવાની નથી. આજે સમગ્ર માનવજાતિ થોડા સમય માટે પોતાના ઘરોમાં કેદ છે, ત્યારે પૃથ્વી પોતાની હાલત સુધારવાની ક્ષમતા ધરાવે છે તેનો અણસાર મળી રહ્યો છે. જ્યારે આપણે બીમાર અને કશું કરવાની ક્ષમતા ધરાવતા ન હતા, ત્યારે પણ પૃથ્વી બધું ખમ્યે જતી હતી તે વાસ્તવિકતા અચંબિત કરનારી છે. પરંતુ જે કામ જોરશોરથી ચાલુ છે તેને કેમ કરીને અટકાવીશું? ભારતનો દાખલો લઈએ, થોડા દિવસ પહેલાં વાઘ માટે સુરક્ષિત જંગલ વિસ્તારનો ઘણો મોટો ભાગ કુંભના મેળા જેવા એક વિશાળ ધાર્મિક આયોજન માટે લગભગ તૈયાર કરી દેવામાં આવ્યો. ત્યાં કરોડો શ્રદ્ધાળુઓ આવશે. આસામમાં હાથીઓ માટેનો સુરક્ષિત જંગલ વિસ્તાર કોલસાના ખોદકામ માટે પસંદ કરવામાં આવ્યો છે. અરુણાચલ પ્રદેશમાં આવેલી હિમાલયના જંગલોની હજારો એકર જમીન જળવિદ્યુત મથક માટે બંધાનારા બંધમાં ડૂબી જશે. આ બધા વચ્ચે અમેરિકાના પ્રમુખ ટ્રમ્પ પાછળ રહે? તેમણે ચંદ્ર પર ખોદકામ કરવાના આદેશ પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે!

જેમ કોરોના વાઇરસ માણસના શરીરમાં દાખલ થઈને અગાઉની બીમારીને વધારી દે છે, તેવી જ રીતે આ વાઇરસે અલગ અલગ રાષ્ટ્રો અને સમાજોમાં દાખલ થઈને તેની નબળાઈઓ અને માંદગીને સામે લાવીને મૂકી દીધી છે. તેણે આપણા સમાજમાં વ્યાપ્ત અન્યાય, સાંપ્રદાયિકતા, રંગભેદ, જાતિવાદ અને સૌથી વધુ તો અસમાનતામાં વધારો કર્યો છે. સત્તાનાં વિવિધ અંગો કે જેમનો આમ તો ગરીબોનાં દુઃખ કે પીડા સાથે કોઈ સંબંધ રહ્યો નથી અને ઝાઝો સમય તેમણે ગરીબોના દાઝ્યા પર ડામ દેવાનું જ કામ કર્યું છે, તેમની સામે આજે એ પ્રશ્ન આવીને ઊભો છે કે આ બીમારી જો ગરીબોમાં ફેલાશે તો તે પૈસાદાર લોકો માટે જોખમી સાબિત થશે. અત્યાર સુધી આ બીમારીના ઉપચાર માટે કોઈ સુરક્ષિત ઉપાય નથી. પરંતુ શક્ય તેટલી ઝડપી કોઈને કોઈ ઉપાય મળી આવશે. જે મોટા ભાગે વેક્સિન સ્વરૂપે હશે. અને હંમેશની જેમ તેનો પહેલો કબજો જેમના હાથમાં સત્તા છે તેમની પાસે જ રહેશે. અને રમત ફરી એક વાર શરૂ થશે — વ્યક્તિ જેટલી વધુ પૈસાદાર તેની જીવવાની સંભાવના એટલી વધારે.

ભારતીય ઉદ્યોગજગત સરકાર પર શ્રમિકોના અધિકારોમાં જે થોડું ઘણું બચ્યું છે તે બદલવા દબાણ કરી રહી છે. જેમાં દિવસના 12 કલાકના કામને મંજૂરી આપવા સહિતની માગણીઓ કેટલાંક રાજ્યોએ સ્વીકારી પણ લીધી છે. રાજસત્તા અને તેનું તંત્ર હાલમાં મહામારીના પ્રકોપથી હલી ગયાં છે. એ તો હંમેશાં વિકાસ અને સંસ્કૃતિના પોતાના ખ્યાલો સાથે વિનાશના પથ પર જ પૂરજોશમાં ગાડી ચલાવી રહ્યાં હતાં. જ્યારે પરમાણુ, રાસાયણિક તેમ જ જૈવિક શસ્ત્રોનો વધુ ને વધુ ઘાતક વિકાસ તેમ જ સંગ્રહ કરવામાં આવે છે, ત્યારે આ ગાડી બેફામ ગતિએ ચાલે છે અને જ્યારે આખા ને આખા દેશ પર એવા પ્રતિબંધ લદાય છે, જેને લીધે સમસ્ત જનતાને જીવનરક્ષક દવાઓથી વંચિત કરી દેવાય. ત્યારે આ ગતિ તેની ચરમ સીમાએ પહોંચે છે. આ એવી ગતિ છે, જેમાં પ્રકૃતિ-પૃથ્વીના નાશની ઝડપની સામે કોવિડ-૧૯થી થતું નુકસાન તો બાળકોની રમત જેવું લાગે! દુનિયા લૉક ડાઉનમાં રહી ત્યારે આ શતરંજની ચાલ ખૂબ ઝડપથી આગળ વધી રહી છે. સરમુખત્યાર સરકારો માટે, કોરોના વાઇરસ જાણે ભેટ બનીને  આવ્યો છે.

રોગચાળો ફેલાય એ કોઈ નવી બાબત નથી, પરંતુ ડિજિટલ યુગમાં આવું પહેલી વાર બન્યું છે. આ આંતરરાષ્ટ્રીય આપદાના સમયમાં સ્થાનિક સરકારો અને આપદાના સમયે ફાયદો ઉઠાવતા મૂડીવાદીઓ તેમ જ ડેટા માઇનર(માહિતી ભેગી કરતાં લોકો-સંસ્થાઓ)ની પોતાના સ્વાર્થ માટે ઊભી થયેલી મિલીભગતના આપણે સાક્ષી બન્યા છીએ. આ બધું ભારતમાં પણ ઘણી ઝડપે થઈ રહ્યું છે. ફેસબુકે ભારતની સૌથી મોટી મોબાઈલ નેટવર્ક કંપની જિઓ સાથે કરાર કર્યો છે, જેમાં તે તેના 40 કરોડ વોટ્સએપ વપરાશકર્તાઓની પાયાની વિગતોની આપ-લે કરી શકશે. બિલ ગેટ્સ વડા પ્રધાન મોદીની પ્રશંસા કરી રહ્યાં છે. તેમના આ શિષ્ટાચારની પાછળ નફો મેળવવાની વૃત્તિ હોય, તેમાં શંકાને કોઈ સ્થાન નથી. વડાપ્રધાનશ્રીની ભલામણથી અત્યાર સુધીમાં કરોડો લોકોએ આરોગ્ય સેતુ એપ્લિકેશન ડાઉનલોડ કરી છે. (આરોગ્ય માટે કે સરકાર ચાંપતી નજર રાખી શકે તે માટે?) આ સાથે, માટે રહસ્યમય પી.એમ. કેર ફંડ છે, જેનું જાહેર ઓડિટ થવાનું નથી તેમાં એક દિવસનો પગાર જમા કરવાનું ફરજિયાત કરાયું છે.

જો કોરોના પહેલાં આપણે કોઈ વિચાર કર્યા વિના ધીમે ધીમે સર્વેલન્સ (સરકારી દેખરેખ) તરફ આગળ વધી રહ્યા હતા, તો હવે આપણે તેના ડરને કારણે સુપર સર્વેલન્સ તરફ દોડી રહ્યાં છીએ. જ્યાં આપણી પાસેથી આપણી અંગતતા, આપણું ગૌરવ, આપણી સ્વતંત્રતા — આ બધું કોઈ બીજાના કાબૂમાં જશે. આપણા ઉપર નિયંત્રણ કરવાની અને આપણી નાની નાની બાબતો નક્કી કરવાની સત્તા આપણે બીજાના હાથમાં આપવાનું સ્વીકારી રહ્યાં છીએ. લૉક ડાઉન સમાપ્ત થયા પછી પણ જો આપણે ઝડપથી આ અંગે વિચારીને કશું કરીશું નહીં તો, એ નિશ્ચિત છે કે ભવિષ્યમાં આપણે કાયમ માટે કેદ થઈ જઈશું. આ એન્જિનને આપણે કાયમ માટે કેવી રીતે બંધ કે નકામું બનાવી શકીએ? એને વિશે વિચારીને પગલાં ભરવા તે આપણું કામ છે.

[‘પ્રોગ્રેસિવ ઇન્ટરનેશનલ’]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 મે 2020