કીટાણુએ કેર કર્યો છે વિષાણુ થઈને
પ્રતિકાર કરીએ સંપીને પૂરા માણસ થઈને.
ના ભેદભાવ હાનિમાં વિષમય કીટાણુને
ભેદભાવની રેખા ભૂંસીને માણસ થઈને.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2021; પૃ. 07

કાલેલકરની આત્મકથાનું નામ “સ્મરણયાત્રા” છે. આત્મકથા કે જીવનચરિત્રો સ્મૃતિ આધારિત લખાતાં હોય છે. એમાં મહત્ત્વ સત્યનું અને સ્મૃતિનું થાય છે. કવિ કલાપીની એક પંક્તિ છે, “માણ્યું તેનું સ્મરણ કરવું એય છે એક લહાણું …” એમાં પણ સ્મૃતિનો મહિમા છે. વિશ્વભરની સાહિત્ય કૃતિઓમાં સ્મરણનો મહિમા આજ સુધી થતો આવ્યો છે. આ સ્મૃતિ, વિચાર શક્તિને આભારી છે. વિચાર મન- મગજની ઉપજ છે. કોઈ પણ વિચાર આવનારા સમયને પારખે છે તો વીતેલા સમયને સંઘરે, સંકોરે પણ છે. નિર્વિચાર હોવું એ ઉત્તમ અવસ્થા હોય તો પણ તે કોઈક સંજોગોમાં મૃત્યુ પણ સૂચવે છે. મરણ પછી વ્યક્તિ રહેતી નથી, પણ તેના વિચારો રહે છે ને એ ઘણીવાર સ્મૃતિનું ને સૃષ્ટિનું પણ ચાલક બળ બને છે.

એક સમય હતો જ્યારે માહિતી ઓછી હતી, શોધખોળો ઓછી હતી, ઇતિહાસ નાનો હતો, ભૂગોળ સુધી ઓછું જ પહોંચાતું હતું. એ પછી વૈશ્વિક વિકાસ અનેક ક્ષેત્રોમાં થયો અને એની ગતિ ઉત્તરોત્તર વધતી જ ગઈ છે, કમ સે કમ અત્યારની પરિસ્થિતિ તો એવી જ છે. એ ખરું કે કાલિદાસને, રવીન્દ્રનાથ વાંચવાના થયા ન હતા. એવી જ રીતે રવીન્દ્રનાથ, અરુંધતી રોય કે ચેતન ભગતને વાંચવામાંથી બચી ગયા છે, પણ આજના વિદ્યાર્થીએ તો વ્યાસ, વાલ્મીકિથી શરૂ કરીને છેક આજના લેખક, વિચારક, વૈજ્ઞાનિક, અર્થશાસ્ત્રી, નૃવંશશાસ્ત્રી ને એવા તો અનેકને જાણવા-સમજવાના થાય છે. આવનારા પચાસ વર્ષમાં આ સરવાળો અનેકગણો મોટો થાય એમ બને. એમાં જે ગુજરી જાય તે કદાચ આ બધાં આક્રમણોથી બચી જાય, પણ જે જીવે છે એમનું તો આવી જ બને, કારણ આવનારા સમયમાં કેટલુંક અને કેવુંક યાદ રાખવું એ પ્રશ્ન તો રહે જ છે.

જો કે ટેલિકોમ્યુનિકેશન અને ટેક્નોલોજીના વિકાસે ઘણી સગવડો કરી આપી છે. જેમ કે એક સામાન્ય પેન ડ્રાઈવમાં એટલી બધી માહિતી સંઘરી શકાય એમ છે કે ઘણા એમ માને છે કે એ કામ હવે મગજ પાસેથી ન લઈએ તો ચાલે. આજે તો માહિતીનો વિસ્ફોટ થયો છે, લાંબો સમય ચાલે એટલી માહિતી ઇન્ટરનેટ પરથી એકાદ ક્લિકમાં જ મળી જાય એમ હોય તો મગજ પાસે એ બધું યાદ રખાવવાનો અર્થ ખરો? આ પ્રશ્ન છે. એક વાત તો એવી પણ છે કે હવે માહિતી ભણાવવાની રહેતી નથી. સાધનો ન હતા ત્યારે મગજ પાસે ઘણું બધું યાદ રખાવ્યું. હવે એ કામ મોબાઈલ કે પેન ડ્રાઈવ કરી શકે એમ છે તો મગજને તકલીફ આપવાનું બંધ કરીએ. આ કરવા જેવું ખરું?

અત્યારે આવી વાતો સપાટી પર છે. એમાં કેટલું તથ્ય છે તે તો આવનારો સમય નક્કી કરશે, પણ એટલું સમજાય છે કે હવે પછીનું જગત વધારે મતલબી અને “બળિયાના બે ભાગ” કરનારું આક્રમક  હશે. એમાં સમાજ અને સંબંધોનું ઝાઝું મૂલ્ય નહીં હોય. સ્ત્રી કે પુરુષ, ધંધાકીય જરૂર પૂરતાં હશે, પણ એકબીજાનાં પૂરક લગભગ નહીં હોય, સંવેદના જ નહીં હોય તો વેદના ય કેટલી હશે ! સગવડો હશે, કદાચ એ જ આનંદનું સ્થાન લેશે.

એમ લાગે છે કે કોઈ વૈશ્વિક રાજશક્તિનો ડોળો મનુષ્યના મગજ પર છે. જો વૈચારિક શક્તિ જ ખતમ કરી દેવામાં આવે તો મનુષ્ય વિરોધ જ ન કરે ને ! એમ થાય તો માણસો ઘેટાંનાં ટોળાં જેવાં જ આજ્ઞાંકિત રહે અને તેની પાસેથી ધારેલું કામ કઢાવી શકાય. કામ ઘણુંખરું તો મશીનો જ કરી આપે ને જ્યાં માણસની જરૂર લાગે ત્યાં તેને શરણાગતની સ્થિતિમાં રાખીને અનેક મનસૂબાઓ પાર પાડી શકાય. આમ જ થવાનું છે એવું કહેવાનો આશય નથી, પણ અત્યારે વૈશ્વિક સ્તરે કહેવાતા વિચારકો જે ચિત્ર ઉપસાવી રહ્યા છે તે મનુષ્યની સંભવિત દશા પર વિચાર કરવા પ્રેરે એવા છે. આમાં ખોટા પડાય તો એનો આનંદ જ થાય.

એક વિચાર એવો વહેતો થયો છે કે માહિતી હવે મશીનોમાંથી મળી રહે એમ છે તો તેને યાદ રાખવાની જવાબદારીમાંથી માનવ મગજને મુક્ત કરીએ, માહિતીનું શિક્ષણ આપવાનું રહેવા દઈએ. એવો સમય હતો કે મગજને માહિતીઓ શિક્ષણ દ્વારા પૂરી પડાતી અને તેની પરીક્ષાઓ દ્વારા ખરાઈ થતી. એમાં આજ સુધી તો યાદશક્તિની જ કસોટી થતી રહી. લગભગ આખી દુનિયામાં અનુસ્નાતક કક્ષા સુધીનું મોટે ભાગની વિદ્યાશાખાઓમાં શિક્ષણ આ રીતે જ થતું આવ્યું છે. હવે જો માહિતી યાદ રાખવાનું કામ મગજ પાસેથી લઈ લેવાનું હોય તો આવનારા સમયમાં યાદશક્તિ આધારિત શિક્ષણ, પરીક્ષણ નકામું થઈ જાય. આમ મગજને બહુ તકલીફ ન આપવી એવો હેતુ આવી વિચારધારાનો હોય તો પણ, તેમાં મગજની દયા ખાવા જેવું ઓછું ને મગજને વિચારતું અટકાવવાનો હેતુ વધારે છે તે સમજી લેવાનું રહે.

માત્ર આજની પરિસ્થિતિનો વિચાર કરીએ તો પણ એટલું તો સમજાય છે કે મોટાભાગની પ્રજા બે રીતે વિચારે છે. એક સત્તાની તરફેણ કરે છે ને બીજી સત્તાની વિરુદ્ધ છે. આ પણ કુદરતી નથી. માનવસર્જિત છે. પણ, કોઈ સત્તા, સત્તા ટકાવી રાખવા એવા પ્રયત્નો કરે કે સત્તાની વિરુદ્ધ વિચારનારાને દેશદ્રોહીઓ ગણીને દંડવા તો વિરોધ નામશેષ થઈ જાય. આવું વારંવાર થાય તો પ્રજા પણ પછી એવું જ માનતી થઈ જાય ને તો માનવું પડે કે કોઈ યુક્તિથી પ્રજાનાં માનસિક ધોવાણનો ઇરાદો છે ને એ ત્યારે જ શક્ય બને જો પ્રજાની વિચારધારા ચોક્કસ હેતુથી બદલવામાં આવે. આમાં માનવ મગજ સક્રિય ઓછું હોય તો રાજકીય હેતુઓ વહેલા પાર પડે. આમ પણ સત્તાને પ્રતિક્રિયાઓ બહુ માફક આવતી નથી. એ ત્યારે જ શક્ય છે જો માનવ મગજ ઓછું સક્રિય રહે.

અત્યારને તબક્કે એવું જોખમ ખાસ નથી જ, પણ માનવ મગજને મુક્ત કરવાની આડમાં કેટલાક વિચારકો પોતાનું મગજ સાબૂત રાખીને, કેટલીક હિલચાલ કરી રહ્યા હોય એમ લાગે છે. તેમને ભય છે કે અઢળક અને અનંત માહિતીઓ મગજ સંઘરી નહીં શકે તો તે મગજમાં ફીડ ન કરતાં ઉપકરણોમાં સાચવવી. એવું થાય તો વિચાર અને વિરોધ, બંને ઘટે. યોજના એવી પણ હોઈ શકે કે શિક્ષણમાંથી માહિતીઓ ક્રમશ: બાદ કરવી. એમ પણ મનાય છે કે શિક્ષકો વર્ગખંડોમાં માહિતીઓ જ આપે છે તો શિક્ષણને વર્ગખંડની બહાર લઈ જવું. બીજો માર્ગ એ સૂચવાયો છે કે આવનારા સમયની કશી સંકલ્પના વડીલો પાસે નથી, તો એમને નકારો. એટલે બે મહત્ત્વના પાયા હચમચાવવાની જ આ વાત છે. યાદ રહે, આવું ઉદ્યોગપતિઓ અને વિચારકો કહે છે અથવા તો એમના દ્વારા કહેવડાવાય છે. ટૂંકમાં, શિક્ષકને અને સમાજને જ ખસેડી લેવામાં આવે તો યુવાનો કે કિશોરો, જે અત્યારે જ ભ્રમિત દશામાં છે તેમની શી સ્થિતિ થાય તે કલ્પી શકાય એમ છે. એને વિકલ્પે શું કરવું એની કશી સ્પષ્ટતાઓ નથી, પણ ભારતની જ વાત કરીએ તો કોરોનામાં શિક્ષણ વર્ગખંડોમાં થયું નથી ને ઓનલાઈન શિક્ષણની લોંગ ડ્રાઈવ લઈને હવે તે ફરી વર્ગખંડોમાં આવ્યું છે તે સૂચક છે.

માહિતીનો વિસ્ફોટ થાય એટલે માહિતીનું શિક્ષણ ન આપવું એ બરાબર નથી. એમ કરવાથી તો ઇતિહાસ, પુરાણ, સંસ્કૃતિ, સાહિત્ય જેવાનો છેદ ઉડાડવા જેવું થશે. બીજી મહત્ત્વની વાત એ કે મગજનો ઉપયોગ ઘટાડવાની વાત જરા પણ અનુસરવા જેવી નથી. બીજા શબ્દોમાં, મગજની દયા ખાવા જેવી નથી. એની પાસેથી ખરેખર તો લેવાવું જોઈતું કામ જ લેવાતું નથી. એક વસ્તુ સમજી લઈએ કે સર્જન માત્ર મગજનું જ પરિણામ છે. આવિષ્કારો, મગજ ન હોય તો અશક્ય છે. જે પેન ડ્રાઈવમાં માહિતી સંઘરવાની વાત છે, તે પણ છેવટે તો કોઈ ભેજાની જ પેદાશ છે. રાજકીય હેતુસર કોઈ મગજને ભલે બાનમાં લે, પણ મગજને કોઈ પણ રીતે નિષ્ક્રિય કરવાની વાતને પ્રોત્સાહન આપી શકાય નહીં.    

એ પણ યાદ રાખીએ કે શિક્ષણ, પરીક્ષણમાં મગજ, અપાયેલી માહિતી, તે ને તે જ રૂપે પાછી આપતું નથી. કેટલીક માહિતી પર વિચારોનું, અનુભૂતિનું, અર્થઘટનનું નવસંસ્કરણ થાય છે, એમાં સર્જનાત્મકતા ભળે છે એટલે માહિતી સર્જન બને છે ને એ મગજ સિવાય બીજી કોઈ રીતે શક્ય નથી. જગતમાં થતી શોધખોળો, સર્જનો એને લીધે શક્ય બને છે. અરે, પૃથ્વીની ઉત્પત્તિથી માંડીને લાખો વર્ષોની અત્યાર સુધીની માહિતી મનુષ્ય મગજ સંઘરી, સાચવી, સર્જી શકતું હોય તો આવનારી માહિતીઓ તે નહીં જ સંઘરી શકે એમ માનવાને કોઈ કારણ નથી, સિવાય કે રાજકીય હેતુસર માનવ મગજ ખતમ કરી દેવાનું કોઈ વ્યવસ્થિત કાવતરું હોય !

શું કહો છો?

0 0 0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 01 ફેબ્રુઆરી 2021

મિત્રો :

મેં જાણ્યું કે ગુજરાત ઠંડીમાં ઠૂંઠવાઈ ગયું છે. પણ આ યે જાણવા જેવું છે.

હું અમેરિકાના ઇલિનોય સ્ટેટના પીઓરીઆ શહેરમાં રહું છું. આજે અહીં 10.4 ઇન્ચ સ્નો પડ્યો છે – સીઝનનો રૅકર્ડબ્રેક નમ્બર !

Weather Services reported :

Peoria breaks Snow fall records : 10.4  inches !

આ વાત મારા માટે નવી નથી. ભૂતકાળમાં આવો સ્નો મેં અનેક વાર જોયો – અનુભવ્યો છે. એ ભૂમિકાએ વર્ષો પહેલાં, કદાચ ૨૦૦૭માં, મેં “સ્નોભાઈ” શીર્ષકથી એક નિબન્ધ લખેલો, એ અહીં રજૂ કરું છું.

પ્રકૃતિ એનું કામ કરે છે પણ મનુષ્યકૃતિ અને તેમાંયે સર્જનો, સાહિત્યની કે કલાની કૃતિઓ, મનુષ્યજીવને એક આશ્વાસન બક્ષે છે …

••••••••••••

= = = = પ્રેમ વગેરે બે-ચાર ચીજો સંસારમાં માત્ર અનુભવવા માટે છે. બોલવા માટે જરા ય નહીં. એવું જ સ્નોનું છે = = = =

ત્રણેક માસના સ્નોદર્શન પછી મને લાગે છે સ્નો વિશે બોલવાની લાયકાત મેળવી છે મેં. જો કે શું બોલું? ભારતનો માણસ – પાછો મારા જેવો – ધૂળ વિશે બોલી શકે એટલું સ્નો વિશે તો શી રીતે? ધૂળ ધરતીમાં પેદા થાય ને ઊડે આકાશ ભણી. સ્નો આકાશમાં બને ને જઈ પડે ધરતી પર. કંઈ સાર નથી બંને અંગે જોડે જોડે બોલવાનો …

આપણે ત્યાં ઉનાળામાં ધૂળ ઊડે ગોટા થાય લૂ વાય એમ મેં અહીં અમેરિકામાં સ્નોની ધૂળ જોઈ. ઊડતી. ગોટા જોયા સ્નોના ગોરજ જેવા પણ ઠંડા. ઠંડી લૂ. બુસ્કાં જોયાં સ્નોનાં અધ્ધરપધ્ધર ભટકતાં. સ્નોનો કાદવ – ગૉલો – કશી વાસ વિનાનો. એને કચડો. ગૂંદો. એમાં આળોટો. સ્નોની પથારી કરો. રજાઈ ઓઢો. ગોળા કરી ફૅંકો. એ વડે મારામારી કરો. મેં સ્નોનાં ઢેફાં ને રોડાં પણ જોયાં. ચમકતાં. છેલ્લે બાય-બાય કરતો એક દિવસ એ જતો રહેતો’તો ત્યારે એના રુદનના લાંબા-પ્હૉળા રેલા પણ જોયા. હું ય બબડેલો : બાય સ્નોભાઈ બાય ફૉર નાઉ, મળશું પાછા. ડોન્ટ ક્રાઈ …

રોજ અપસ્ટેર્સની ગ્લાસવિન્ડોમાંથી બૅકયાર્ડ જોતો. એક પણ વૃક્ષને એક પણ પાન નહીં. ડાળ ડાળ ને સળી સળી થઈ ગયેલાં જાણે હાડપિંજર. ઊભાં ભૂતડાં. દયા આવે. પંખીઓ શોધું. ખાસ તો અમારી લીલીપીળી લૉનને જોતો રહી જઉં, પણ તે સવારે લૉન ગૂમ! એને બદલે સ્નોના ચાર-છ ઈન્ચ જાડા મોઓટા મોઓટા સફેદ રગ. એવા તો ચોતરફ ફેલાયેલા પડ્યા’તા – સાવ શાન્ત. મને આપણો ‘હિમાચ્છાદિત’ શબ્દ યાદ આવેલો. પણ અહીંનું બધું એવું જુદું કે એને હિમ ગણવા મન માને નહીં. નજર ઠંડકમાં ચોંટતી કૂદતી વિસ્તરતી રહી. બીજાં તે અમારા બૅકયાર્ડની સામેના ડિવિઝનનાં પડોશીનાં હાઉસ-રૂફ. ઇન્‌રોડ્સ. વૉક-વેઝ. અવિરત દોડતો રહેતો દૂરનો મેઇનરોડ. બધે જ સ્નો. સ્નો જ સ્નો.

આખી રાત વરસ્યો હશે. મૂળ તો સ્નો પાણી જ ને. એક જાતનો વરસાદ વળી. જો કે વરસાદ પડતો સંભળાય. મને ઊંઘ ઘણી હશે ને આમે ય સ્નો બોલે છે ક્યાં? મને યાદ છે બોરસલી ને પારિજાત સ્નોની જેમ – કે સ્નો એમની જેમ – વરસે છે અને ત્યારે જરા જેટલું ય બોલતાં નથી. નીરવે ધરતી પર પ્હૉંચી જવું એ છે એમનો સ્વ-ભાવ. ધરાને નિરાંતે સેવે. ઝમીઝમીને પોષે. આખી રાત ચુપચાપ સરતા રહ્યા હશે. જાણે કશો મૂંગો આશીર્વાદ, કશું અબોલ હેત. એટલે તો પેલા રગ કાળજીથી ઓઢાડ્યા લાગતા’તા. ધવરાવે ત્યારે મા પાલવ ઢાંકી રાખે એવું. ક્યાં ય કશો સળ નહીં. ન કોઈ ઊંચું ન કોઈ નીચું. ઉબડખાબડ કશું નહીં. ન રંગ ન રંગભેદ. મેં જોયેલું કે ધરતી પર બધે સમતા પ્રસરી હતી.

પછી તો સ્નોની રૅલિ શરૂ થઈ ગઈ. હેલી ક્હૅવાય. અવારનવાર ને મન ફાવે ત્યારે આવી પ્હૉંચે. રૅલી એટલે સંજીવની. નવ્ય ઉત્સાહનું સીંચન. જો કે સ્નો પી-પીને કાળાં પડી ગયેલાં પેલાં બોડિયાં વૃક્ષ અસહ્ય હતાં. ગમે એવો હૉંશીલો માણસ પણ ટાઢો પડી જાય. સામેનું એક તો મને કેવું લાગે છે, કહું? બળેલા સ્વભાવનો કોઈ હોય એના મગજ જેવું. તાર તાર. ઝરડાયેલું, એની સરખામણીએ સ્નોભાઈ મહાન દીસે છે. વજ્ર જેવા કઠિન પણ કુસુમ જેવા મૃદુ.

Snowman = સ્નોભાઈ :

Picture Courtsey : 123RF

એક વાર એઓશ્રી ગાંડાની જેમ બારેક કલાક વરસ્યા. તે બીજે દિવસે આસપાસ ને ચોપાસ સ્નોસાગર. ડાર્ક-ગ્રે લાઇટ-બ્રાઉન કે ગ્રીનિશ બધાં જ રૂફ વ્હાઇટ. ડૅક, વિન્ડોસિલ, ડોરસ્ટેપ્સ, વૉક-વે, અરે, રસ્તા પણ વ્હાઇટ. વરવું કશું પણ દેખાતું ન્હૉતું. ન ડાઘ ન ડૂઘી ન લીટા કે લપાડા. વૉક-વે ને પેવમૅન્ટ પર નાની નાની સ્નો-શિલાઓ. ટચુકડી ડુંગરમાળ સમજો. જાણે મિનિ હિમાલય. થાય કે આ સાગર તો હવે સાગર. કદી જશે નહીં. હું ચાલવા નીકળેલો.

એક શિલાને બૂટથી દબાવી – શાન્ત શિલા ! ધબૂસ થઈ ગઈ. લજામણી. મને એમ બતાવે કે પોતે કેટલી ભંગુર છે. મને થયેલું આ વિષ્ણુ ભગવાનવાળો ક્ષીરસાગર છે. તરત પ્રશ્ન થયો : આ છે એના જેવું કોઈ પણ શહેર શેષશાયી જરૂર છે પણ વિષ્ણુ ક્યાં –? ચોપાસ જોયું. ન દેખાયા. હા, મુખ્ય રસ્તાઓ પરના સ્નોને વ્હૅમન્ટલિ ઉખાડીને ખસેડતી સ્નોમૂવર ટ્રકો જરૂર દેખાઈ. સ્નો બંને તરફ઼ ફુવારાભેર ફૅંકાતો’તો. એનો કીચડ કચડાતો’તો, શહેર જાણે બૅટલ-ફીલ્ડ. પછી તો કારો દોડતી થઈ ગયેલી. જાણે કશું બન્યું નથી. રસ્તાની ધારો પરની શિલાઓ ખરડાઈ ગયેલી. ધુમાડાવાળી. શેકાયેલી-બળેલી. ગન્દી. કાયમથી વખણાતી સ્વચ્છતા બાપડી ઉઘાડી પડી ગયેલી.

છતાં મેં કહ્યું તે જ બરાબર હતું. એકંદરે સારું હતું કે ધરતી પર બધે સમતા પ્રસરી હતી. કેમ કે તે શ્વેત હતી. શુભ્ર સફેદ. આપણે બધા જાણીએ છીએ કે સફેદને કશો રંગભેદ નથી. ને એટલે તો પ્રસરી શકે છે. અને જે પ્રસરે છે તેને શબ્દો વર્ણવી શકતા નથી. યાદ કરો, સફેદને આપણે કાં તો દૂધ જેવું કહીએ છીએ, કાં તો માખણ જેવું કે પછી બગલાની પાંખ જેવું. એટલે કે એવી બધી ચવાયેલી ઉપમાઓ વાપરીને જ ઓળખાવી શકીએ છીએ. જેણે સ્નો જોયો ન હોય એ લોકો ભલે એવું બોલે. કોઈ કવિ-સ્વભાવનો માણસ એમ પણ કહે કે સ્નો એટલે દાઢી કરવા માટેનું મબલખ મબલખ ફોમ. ના તો ન પડાય. જેણે જોયો છે એ લોકો સ્નો જેવું વ્હાઇટ એમ બોલે છે ખરા પણ સ્નો પોતે કેવોક વ્હાઇટ તે નથી કહી શકતા. સાર એ છે કે સ્નો સ્નો જેવો છે.

પ્રેમ વગેરે બે-ચાર ચીજો સંસારમાં માત્ર અનુભવવા માટે છે. બોલવા માટે જરા ય નહીં. એવું જ સ્નોનું છે.

મેં અવારનવાર જોયું કે સીધો સૂર્યપ્રકાશ પડે ત્યારે કે ચળાયેલો ઉજાસ સમસમતો હોય ત્યારે, સ્નો, હોય એથી પણ વધારે સફેદ – અત્યન્ત સફેદ થઈ ઊઠે છે. સાવ જ અવર્ણનીય. મારી માન્યતા બંધાઈ છે કે એથી વધારે શ્વેત-શુભ્ર દુનિયામાં કંઈ નથી. સાચે જ. જે મળે એને ક્હૅતો ફરું છું. મળે એટલી વાર ક્હૅતો રહું છું.

છતાં પેલો હઠીલો સવાલ તો ખરી જ : જશે ક્યારે? કોઈ જિદ્દી કે કોઈ અડિયલની માફક સ્નોભાઈ ખસતા નથી ને ચીક્ટુ થઈને ભરપૂર કંટાળો આપી શકે છે. મગજને દમે. ચીડવે. કશો આથો ચડ્યો હોય કે કશી ફોમિન્ગ ઇફૅક્ટ પામ્યા હોય એમ ઠેકઠેકાણે ઢોકળાં જેવા ફૂલેલા. વાસી. ડાળો પર લૂવા થઈ લબડતા ખાસ્સું પજવે. માણસોને અટકી પડેલાં કામોની વિમાસણો હોય. તે આવો પ્રમાદી તો કેમનો પાલવે? ગતિરોધ જતે દા’ડે પીડે. એ શાન્તિની ય છેવટે ઊબ થાય. શેરીઓ સ્મશાનવત્ પણ લાગે.

એક રાતે મેં ચન્દ્ર વગરની ચાન્દની જોઈ. હશે પણ દેખાતો ન્હૉતો. સ્નો પોતે જ ચાન્દની. નીચાં આકાશમાં ચાંદનીના બમ્બા. આખું વાતાવરણ દૂધમલ ઓજસથી તગતગે. આમ સારું લાગેલું. આમ ગૂંગળાવનારું. કશી અકથ્ય બેચૅની થયેલી. સવારે સ્નોમાં કોઈનાં પગલાં જોયેલાં. કોઈ જણ આવ્યું-ગયું હશે? કોઈ જનાવર? બધું રહસ્યમય થઈ ગયેલું.

સ્નો અને વાદળછાયા આકાશ નીચે કેટલાયે દિવસોથી ખોવાઈ ગયેલા પડછાયા મને એકાએક યાદ આવેલા. હતા જ નહીં ! વગર પડછાયાનું જીવન તો કેવું ભૅંકાર કહેવાય. મનમાં સૂનકાર છવાઈ ગયેલો. મને થાય, કાયમ ચાંદા-સૂરજને ઊગતા-આથમતા જોનારનું અહીં કામ નથી. એવું થાય, આ હવે જાય તો સારું. માઇનસ ટૅમ્પરેચર ટળે તો સારું. આકાશ નિરભ્ર ને નીલ થાય કે રાતો તારાભરી શ્યામ, અથવા જોરદાર વરસાદ વરસે. કે પછી, નીકળી આવે તમતમતા સૂરજનો તડકો …

અને -સૂરજ તો નહીં પણ એક વાર આખો દિવસ વરસાદ આવ્યો. આવ્યા જ કર્યો. બધું ધોઈ નાખ્યું. ધીમે ધીમે કરીને વરસાદે સ્નોભાઈની સમગ્ર લીલા પર પાણી ફેરવી દીધું. જો કે એ કાલિદાસનો મેઘ નહૉતો. આકાશ વૃષ્ટિધૌત પણ રવીન્દ્રનાથવાળું નહીં. વરસાદની ધારાઓ ખરી પણ બૉદ્લેરે કહેલી તેવી જેલના જાડા સળિયા જેવી નહીં. પાતળીપાતળી સળીઓ હતી, ધારાઓ તો કહેવાય જ નહીં. સરવડાં. ઝરમરિયા આવારાજાવરા. પણ એ ઝીણી-મોટી ઝાપટીઓનો માર આખો દિવસ ચાલુ રહેલો. બધું સદ્યસ્નાત લૉન સમેતનું ગમતું થયેલું. છાપરાં વળી પાછાં અસલી રંગમાં ચોખ્ખાં ચોખ્ખાં. એકલદોકલ પક્ષીઓ અહીંતહીં ચન્ચુપાત કરતાં કૂદવા માંડેલાં. દોડી જતો નોળિયો (?) દેખાયેલો. જો કે આખલાની કાંધ જેવાં સ્નોનાં કેટલાંક રોડાં હજી ઑગળ્યાં ન્હૉતાં. જક્કી, હઠીલાં. એવું પણ કહેવાય કે વિરહી જનનાં મન જેવાં આશાવાદી પણ ઉદાસ.

અને એમનો આશાવાદ ફળેલો પણ ખરો. વરસાદ પત્યા પછી પણ જાતભાતનો સ્નો દિવસો લગી પડ્યા કરેલો. કોઈ વાર જાડો જાડો તો કોઈ વાર ફ્લરિ. ભૂકો ઊડે, કસ્તર. ગૂંચવાયા કરે. સ્થાન માટે ફાંફે ચડ્યો લાગે. એક-બે વાર નાગા વરસાદ જેવો મેં નાગો સ્નો પણ જોયેલો. તડકામાં બુસ્કાં ભમતાં’તાં. એમાં રજ-રજોટી દિશાહીન ઘુમરીઓ લેતી ગૅલમાં આવી ગયેલી. પણ છેલ્લે તો લાચાર પતન. ચાલતા શીખેલું બાળક દોડવા કરે ને બેસી પડે એના જેવું.

જો કે એક દિવસ સૂરજે આવીને સ્નોભાઈને ખાસ્સો તતડાવ્યો : જવું છે કે નહીં? હીરાકણીથી ય ઝીણી લાખ્ખો સ્નોકણીઓ ઝગમગ ઝગમગ થતી’તી : અમે તો તૈયાર છીએ. સ્નોના એ રગ પછી તો ઢીલા પડી ગયા. રડમસ. વિલાપ-આલાપ જેવા રેલાથી રસ્તા બધા ભીના ચીતરાતા રહ્યા. અને એ ગયો.

મેં બૅકયાર્ડમાં જોયાં કેસરી રંગનાં બે નાનકડાં પક્ષી. હા, એક જે ત્રીજું હતું – જુનિયર – તે નીચલી ડાળે હતું. પેલાં બે એક જ ડાળ પર સામસામું જોતાં, જરાક કંઈક ડોક ફેરવતાં, ચૂપ હતાં. મારે એમને ઊડતાં જોવાં’તાં પણ ન ઊડ્યાં તે ન ઊડ્યાં. હું જોતો રહ્યો. એમનું ક્હૅવું એમ હતું કે હવે અમે નહીં જઈએ – સ્પ્રિન્ગ અમારી છે …

એટલે હું પણ રોજેરોજ નીકળી પડું છું. વૃક્ષ વૃક્ષને નિહાળું છું. જોઉં છું તો ડાળ ડાળે ટશરો ફૂટી છે ને ઠેકઠેકાણે કળીઓ બેઠી છે. બધું ખીલ્યા કરશે તેમ તેમ શી ખબર મને એ ભાઈ જ યાદ આવ્યા કરશે, સ્નોભાઈ, શી ખબર …

= = =

(January 31, 2021: USA)