સંકુચિત રાજકારણ કરનારાઓને હંમેશાં ઉછીના અાઇક્નની જરૂર પડે છે. આનું દેખીતું કારણ એ છે કે તેમની પાસે પોતાના આઇકન હોતા નથી અને તેઓ જેને પ્રેરણામૂર્તિ સમજે છે એનું પ્રજામાનસમાં આદરભર્યું સ્થાન હોતું નથી. સંકુચિત રાજકારણ કરનારાઓ કોઈ ખાસ પ્રજાવિશેષ માટે ધિક્કારનું રાજકારણ કરતા હોય છે અને સમાજમાં ધિક્કાર ફેલાવનારાઓ કેટલાક લોકોમાં લોકપ્રિય હોઈ શકે છે, પરંતુ સમગ્ર પ્રજામાં આદરણીય હોતા નથી. પ્રજાસમગ્રમાં આઇકન એ જ બની શકે છે જે ઉદારમતવાદી અને માનવતાવાદી હોય, આમ પણ કુદરતનો નિયમ છે કે મહાસાગરમાં જ મોટાં માછલાં પેદા થાય છે, ખાબોચિયામાં વહેલ માછલી પેદા ન થાય. આમ ખાબોચિયાનું રાજકારણ કરનારાઓએ કોઈના મહાસાગરમાંથી ઉછીની વહેલ અપનાવવી પડે છે. આ તેમની નિયતિ છે.

સંકુચિત રાજકારણ કરનારાઓ કોઈના ઉછીના લીધેલા કે તફડાવેલા આઇકનને પોતાને અનુકૂળ બનાવવાના કામમાં લાગે છે. દરજીકામ કરવું પડે છે. પોતાનાં નાનાં કદને અનુરૂપ થાય એ રીતે વિરાટ માણસને વામન બનાવવાની તેમને જરૂર પડે છે. મહારાષ્ટ્રમાં સિવસેનાએ છત્રપતિ શિવાજીને આ રીતે વામન બનાવવાની ચેષ્ટા કરી છે. શિવાજી મહારાજ તેમના યુગનાં વિરાટ પુરુષ હતા. તેમના જેટલી વ્યાપકતા અને દીર્ઘદ્રષ્ટિ તેમના સમકાલીન રાજવીઓમાંથી કોઈ નહોતા ધરાવતા. તેઓ ભારતના પહેલા રાષ્ટ્રવાદી હતા. તેમણે હિન્દવી સ્વરાજની જે વાત કરી હતી એનો અર્થ હિન્દુઓનું સ્વરાજ એવો નહોતો થતો, પણ હિંદનું સ્વરાજ એવો થતો હતો. તેમની શાસનનીતિ અને વહીવટીતંત્રમાં સર્વસમાવેશકતા જોવા મળતી હતી. શિવ સેનાએ હિન્દવી સ્વરાજનો અર્થવિપર્યાસ કરીને હિન્દુઓનું સ્વરાજ એવો કર્યો હતો. શિવાજી મહારાજ સાથે આનાથી મોટો દ્રોહ બીજો કોઈ ન હોઈ શકે. શિવાજી મહારાજ દરેક અર્થમાં મહામાનવ હતા, પરંતુ શિવ સેનાએ તેમને હિંદના અઈક્નમાંથી મહારાષ્ટ્રના પ્રાદેશિક આઇકન બનાવી દીધા છે.  સંકુચિત રાજકારણ કરનારાઓ વટવૃક્ષને બોન્સાઈ કરવાનું પાપ કરે છે.

ભારતીય જનતા પક્ષ સહિત સંઘપરિવાર બીજી આવી એક જમાત છે જે અન્ય પ્રજાના ધિક્કારનું સંકુચિત રાજકારણ કરે છે. તેમની પાસે પણ કોઈ પોતીકા આઇકન નથી. તેમની વિચારધારા એડોલ્ફ હિટલર, મુસોલિની અને વિનાયક દામોદર સાવરકરની નજીક છે, કહો કો તેમનાથી પ્રેરિત છે.  ખરું પૂછો તો આ તેમના આઇકન છે, પરંતુ તેમનું નામ લેવામાં અને તેમનું જાહેરમાં ઋણ સ્વીકારવામાં તેમને શરમ આવે છે. આનું કારણ એ છે કે હિટલર, મુસોલિની અને સાવરકર ધિક્કારના આઇકન છે.  They are icon of hatred, not of love. તેઓ પ્રજા વચ્ચે ધિક્કારનું રાજકારણ શીખવાડી ગયા છે અને માટે ધિક્કારને પાત્ર છે. અહીં એક હકીકત નોંધવા જેવી છે. તમે ભલે દ્વેષ અને ધિક્કારનું રાજકારણ કરતા હો, સમાજમાં સ્વીકાર મેળવવા માટે તમારે આંગળી તો તેની જ પકડવી પડે છે જે પ્રેમ કરતાં અને આપતાં શીખવાડી ગયા છે.

સંઘપરિવારે ભારતના આધુનિક ઇતિહાસમાંથી બે આઇકન ઉછીના લીધા છે અથવા તફડાવ્યા છે. આ બે આઇકન છે; સ્વામી વિવેકાનંદ અને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ. સ્વામી વિવેકાનંદને ફ્રેંચ સાહિત્યકાર રોમાં રોલાએ હિંદુ ધર્મના નેપોલિયન બોનાપાર્ટ ગણાવ્યા હતા. એ એટલા માટે કે વિવેકાનંદે હિંદુ ધર્મમાં રહેલ પૃથ્થકતા અને સંકુચિતતાને હટાવીને તેને વધુ વ્યાપક અને સ્વીકૃત બનાવ્યો હતો. સંગઠીત ધર્મ જ્યારે પૃથ્કતાવાદી (exclusive) મટીને ઉદાર અને સમાવેશક (inclusive) બને છે ત્યારે એ વધારે સ્વીકાર્ય બને છે અને ફેલાય છે. રોમાં રોલાએ વિવેકાનંદને આ અર્થમાં નેપોલિયન સાથે સરખાવ્યા હતા. સંઘપરિવાર સ્વામી વિવેકાનંદને વામન-બોન્સાઇ બનાવી રહ્યો છે. તેમના સંકુચિત રાજકારણને વિરાટ વિવેકાનંદ પોસાય એમ નથી.

જો કે સ્વામી વિવેકાનંદને વામન બનાવવામાં તેમને મુશ્કેલી પડી રહી છે. આનું કારણ એ છે કે વિવેકાનંદ ખૂબ લખીને અને બોલીને ગયા છે. વિવેકાનંદ સાહિત્યનાં દસ ખંડોમાં હિંદુ ધર્મ વિષે, તેની વ્યાપકતા વિષે, સર્વસમાવેશક ભારતીય રાષ્ટ્ર વિષે, ઇસ્લામ વિષે, હિંદુ-મુસ્લિમ સંબંધો વિષે, અન્ય ધર્મો વિષે, ચાતુર્વણ્ય વિષે, હિંદુ ધર્મની મર્યાદાઓ વિષે, પાશ્ચત્ય સંસ્કૃિતની ખૂબી અને મર્યાદા વિષે વિગતે વાત કરી છે. ટૂંકમાં, વિવેકાનંદ આપણા યુગનાં well-documented ફિલોસોફર છે. વિવેકાનંદની આ ખૂબીના કારણે સંઘપરિવાર તેમનાં દર્શન સાથે ચેડાં કરી શકતો નથી.  વિવેકાનંદનાં સાહિત્યમાંથી તેમને એવું એક કથન જડતું નથી જે તેમને તેમના હિન્દુત્વના દર્શનને પુષ્ટિ આપતું હોય. તમારા ધ્યાનમાં જો હજુ સુધી આ વાત ન આવી હોય તો હવે પછી નજર રાખજો; સંઘપરિવાર વિવેકાનંદને આઇકન તરીકે વાપરે છે, પરંતુ તેઓ ક્યારે ય વિવેકાનંદને ટાંકતા નથી.

વિવેકાનંદથી ઉલટું, સરદાર પટેલ તેમને વધુ માફક આવે છે. આનું એક કારણ એ છે કે સરદાર પટેલને કોગ્રેસે છોડી દીધા છે. કોગ્રેસનું જ્યારે એકચક્રી સામ્રાજ્ય હતું ત્યારે તેમને નેહરુ-ગાંધી પરિવારની બહારની કોઈ વ્યક્તિ અને તેમનું યોગદાન નજરે પડતું નહોતું. પરિવારનો જયજયકાર કેટલેક અંશે પરિવારને ગમતો હતો અને કેટલેક અંશે કોગ્રેસીઓ ભાટાઈ કરતા હતા એનું પરિણામ હતું. સરવાળે સરદાર પટેલને કોગ્રેસે અન્યાય કર્યો છે એ એક હકીકત છે. કોગ્રેસે અન્યાય તો સુભાષચન્દ્ર બોઝ સાથે પણ કર્યો છે, પરંતુ પશ્ચિમ બંગાળમાં ડાબેરીઓ સંકુચિત રાજકારણ કરતા નથી એટલે તેમણે સુભાષબાબુનો આઇકન તરીકે ઉપયોગ નહોતો કર્યો.

સરદાર પટેલ સંઘપરિવારને સૌથી વધુ માફક આવે છે એનું કારણ સરદારનું હિંદુ તરફી રાજકારણ નથી, સરદારનું મૌન છે. આગળ કહ્યું એમ વિવેકાનંદે કેટલા બધા વિષયો પર કેટલું બધું ચિંતન કર્યું છે અને એને અભિવ્યક્ત કર્યું છે. વિવેકાનંદથી ઉલટું સરદારનું વૈચારિક સાહિત્ય છે જ નહીં. જેમાં સરદારનું વિઝન કે અાઈડિયોલોજી (વિચારધારા) મળતાં હોય એવો એક પણ લેખ આ લખનારના જોવામાં નથી આવ્યો. સત્ય, અહિંસા, લોકશાહી, કોમવાદ, સેક્યુલરિઝમ, સમાજવાદ, સામ્યવાદ, મૂડીવાદ, પશ્ચિમી સભ્યતા, રાષ્ટ્રવાદ, વિશ્વશાંતિ અને સહઅસ્તિત્વ જેવા સામાજિક પ્રશ્નો વિષે વલ્લભભાઈના વિચારો આપણે જાણતા નથી. તેમના વૈચારિક લેખોનો સંગ્રહ કરવો હોય તો ૨૫ પાનાંની બુકલેટ પણ ન થાય. સરદાર શુદ્ધ રાજકારણી હતા. સંગઠન શક્તિ કમાલની હતી. કોઠાસૂઝ અને વ્યવહાર બુદ્ધિમાં તેમની તોલે કોઈ ન આવે. એટલે તો ગાંધીજીએ તેમને સરદાર તરીકે બિરદાવ્યા હતા. સરદાર વિચારક નહોતા. બહુ કંઈ ખાસ વાંચતા પણ નહોતા. વૈચારિક કાથાકૂટમાં તેમને રસ નહોતો. તેમણે બેસીને કોઈ વિષયે કોઈ લેખ લખ્યો નથી. પત્રો અને ભાષણોમાં રાજકીય અને વ્યાવહારિક વાત જ લખતા અને કહેતા હતા.

સરદારની આ કોરી પાટી સંઘપરિવારને ખૂબ માફક આવે છે. ખોટી વાત વિવેકાનંદના મોમાં ન મૂકી શકાય, કારણ કે તરત વિવેકાનંદના શબ્દબદ્ધ પ્રકાશિત અભિપ્રાય સામે ધરી શકાય છે. દૂધનું દૂધ અને પાણીનું પાણી અલગ કરી શકાય છે. એમ તો આ જમાતે વચ્ચે સુભાષચન્દ્ર બોઝ અને ભગતસિંહને પણ હાથ લગાડવાની કોશિશ કરી હતી, પરંતુ એ પછી તેમને એમાં જોખમ દેખાયું હતું. આ બન્ને જણ પોતાના વિચારો લખીને અને બોલીને ગયા છે અને એ માફક આવે એવા નથી. સરદાર બિચારા ક્યાં કંઈ લખી કે બોલી ગયા છે અને છાપેલો શબ્દ તો છે જ નહીં એટલે આરોપો જે વિચાર આરોપવા હોય એ સરદાર પર. શિવસેના શિવાજી મહારાજ સાથે દ્રોહ કરી રહી છે એના કરતાં પણ મોટો દ્રોહ સંઘપરિવાર વલ્લભભાઈ સાથે કરી રહ્યો છે. વલ્લભભાઈના કોરા કેન્વસ પર આ લોકો પોતાને માફક આવે એ રીતે વલ્લભભાઈનું ચિત્ર દોરી રહ્યા છે. સરદારનું Hindu communal re-construction થઈ રહ્યું છે. ભારતીય ઇતિહાસમાં જેને ‘લોખંડી પુરુષ’ અને ‘સરદાર’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે એનું પિગ્મી અને કદરૂપા સાંચામાં re-construction થઈ રહ્યું હોય એનાથી મોટી પીડાજનક ઘટના બીજી કઈ હોઈ શકે અને એનાથી મોટું બીજું પાપ કયું હોઈ શકે.

આ રાજકારણ છે અને નરેન્દ્ર મોદીના યુગનું રાજકારણ છે જેમાં મોદી સિવાય કોઈ સલામત નથી. મોદીને સુંદર દેખાડવા માટે સરદારને કદરૂપા કરવા જરૂરી છે.

e.mail : ozaramesh@gmail.com

જ્યોતિષ શાસ્ત્ર, ખગોળવિદ્યા અને અંક શાસ્ત્રનું જ્ઞાન – વિજ્ઞાન ભારતીય પ્રણેતાઅોને − અાર્ય ભટ્ટ અને વરાહમિહિરે પાંચમી સદીમાં ખૂબ વિકસાવ્યું અને તે ભારતીય જન-જીવનનું અંગ બની ગયું. ભારતીય લોકો – અને એશિયા ખંડના મોટા ભાગના લોકો – જ્યોતિષ શાસ્ત્ર અને રાશિ નક્ષત્ર વગેરે વિધાનોમાં અંગત રસ ધરાવે છે અને પોતાના જીવનના વિધિ વિધાનમાં ઉપયોગ કરતા હોય છે.  પશ્ચિમિ સંસ્કૃિત અને પ્રજા બુદ્ધિપ્રધાન [reason / logic] રહી છે. અાવી મંત્ર-તંત્ર-જંત્ર વિદ્યામાં અાસ્થા ધરાવતી નથી અને અાવા જ્ઞાન-વિજ્ઞાનને humbug / occult જેવા શબ્દોથી નવાજી નકારી કાઢે છે. એ લોકો માટે અાપણા ભૂચક્રની બાર રાશિઅો – કુંભ, કર્ક, મકર, તુલા, વગેરે વગેરેથી ભખાતાં ભવિષ્ય હાસ્યજનક લાગે છે.

અૉક્ટોબર મહિનાના બીજા અઠવાડિયામાં પશ્ચિમી સાહિત્યજગતમાં એવી એક ઘટના ઘટી જેનાથી જ્યોતિષ-રાશિ-નક્ષત્ર વિદ્યા પર ધ્યાન ખેંચાયું છે. અને હવે અા વિદ્યા ચર્ચાનો વિષય બની રહી છે. એ જ્ઞાન – વિજ્ઞાનને એક મોટી મહોર મળી, એ પણ એક મજબૂત સાંસ્કૃિતક સંસ્થા પાસેથી − મૅન બુકર પ્રાઇઝ. એક કટાર લેખિકાએ મંતવ્ય અાપ્યું છે :

An interest in the mysterious ways of the zodiac has been given the stamp of approval from no less a hefty pillar of cultural establishment than the Man Booker Prize.

બ્રિટનના સાહિત્ય જગતમાં મૅન બુકર સાહિત્યિક પારિતોષિકની નામના − અને ઈનામની 50 હજાર પૌંડની રકમ − અહમ રહ્યા કરી છે. બ્રિટન અને સાથી દેશો – કૉમનવેલ્થ દેશોમાં – અંગ્રેજીમાં લખાતી નવલકથાઅો માટે મૅન બુકર પારિતોષિક એનાયત કરવામાં અાવે છે. અા બધા કૉમનવેલ્થ દેશોમાંથી પ્રકાશકો લેખકોની કૃતિઅોને બુકર સમિતિને મોકલી અાપે છે. સમિતિના ચૂંટાયેલા ચારપાંચ નિર્ણાયકો [judges] એમાંથી અહમ નવલકથાઅોની એક લાંબી યાદી બનાવે છે અને એ કૃતિઅોને વાંચી, મનન કરી, એક બીજી ટૂંકી યાદી બનાવી એ પાંચછ નવલનું ફરી વાચન-મનન થાય છે. અૉક્ટોબર મહિનામાં એમાંથી એકને પસંદ કરી, લેખકને વિજેતા જાહેર કરી, સન્માન અકરામ અાપી મૅન બુકરની વિધિ સમાપ્ત થાય છે. ચાલુ વરસની છ માતબર નવલકથાઅોમાં ન્યુઝીલૅન્ડની 28 વર્ષીય લેખિકા ઇલેનોર ડેટોનની નવલ, ‘ધ લૂમિનરીઝ’ને બુકર ઈનામ એનાયત થયું.

ઈલેનોર ડેટોનની નવલની અનેક વિશેષતાઅો રહી છે. પહેલું તો એ કે મૅન બુકર પારિતોષિકના 45 વર્ષના ઇતિહાસમાં ‘ધ લૂમિનરીઝ‘ લાંબામાં લાંબી – 832 પાનાંની નવલ રહી છે. બીજી વિશેષતા એટલે અત્યાર સુધીના વિજેતાઅોમાં ઈલેનોર ડેટોનની ઉંમર – નાનામાં નાની – ઉંમર 28 વર્ષની. અને એક અહમ – મોટામાં મોટી વિશેષતા એટલે નવલના બાર પાત્રો અને એમનું વર્તન, નવલનું બાર પ્રકરણોનું માળખું જ્યોતિષ શાસ્ત્રના સ્તંભ પર ઊભું કરવામાં અાવ્યું છે. એક કટાર લેખિકા એ માળખાનું વર્ણ કરતાં લખે છે : Fiendishly intricate structure inspired by the movement of the planets through the 12 signs of the zodiac.’

ઈલેનોર ડેટોન પોતે જ કહે છે કે મને જ્યોતિષ – નક્ષત્ર – જ્ઞાનવિજ્ઞાન પર એક મોટો લગાવ છે, રસ છે અને રાશિઅોનું જ્ઞાન છે એટલે ‘I read my horoscope and take astrology very seriously’ અને પછી અા ઉમેરો કરે છે ‘although I am less a believer more of an admirer or a happy wonderer.’

ઈલનોર ડેટોનનાં માતાપિતા અમેરિકી છે, પણ પ્રૉફેસરી સારુ અમેરિકા છોડી કીવીના દેશમાં, ક્રાઇસ્ટચર્ચ નામે શહેરમાં, અાવી એમણે વસવાટ કર્યો. અને પછી તો બન્ને નવા મુલકનાં નાગરિક પણ બની ગયાં. લેખિકાની ઉંમર ત્યારે પાંચ વર્ષની હતી. અા દેશમાં ભાઈબહેન સંગાથે વસવાટ એમણે કર્યો અને કીવી દેશની પ્રકૃતિ તેમ જ માઅોરી પ્રજાની સભ્યતા માટે અનહદ માન મમતા લાગ્યાં. અા દેશ માઅોરી સભ્યતા માટે પ્રેમ-તાલમેલ ધરાવે છે. ઘરમાં ટી.વી. જેવું અાધુનિક સભ્યતાનું સાધન પણ નથી વસાવ્યું !

ઈલેનોર ડેટોનનો બીજો પ્રેમ-રસ અંક શાસ્ત્ર છે. તેમાં પુષ્કળ રચ્યાંપચ્યાં ય રહે છે. 28ના અાંકડાએ એમના પર જાદુઈ અસર કરી છે. ઈલેનોર ડેટોન 28ના અાંકડાના મંત્ર-તંત્ર-જંત્ર પર લખે છે : 28માં વર્ષે મને, કીવી લેખકને ઈનામ મળે છે. 28 વર્ષ પછી બુકર ઈનામની હું બીજી કીવી લેખક વિજેતા છું. મારી પોતાની રાશિ શનિ છે અને શનિ ગ્રહ પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા 28 દિવસમાં પૂરી કરે છે ! એમને 28ના અાંકડા પર કંઈક નવું જ ભાસે છે. કહે છે : The way that I see astrology as a repository of thought and psychology. And a system we’ve created as a culture, as a way to make things mean things.’

વારુ, અા દિવસોમાં એક તારણ અાવ્યું છે કે પશ્ચિમી સંસ્કૃિતમાં – સમાજમાં ધર્મની ગહનતા, માન્યતા ઢીલી થતી જાય છે અને જ્યોતિષ વિદ્યા − occult રાશિ જ્ઞાન તરફ સમાજ ખેંચાયો છે. 2013નું મૅન બુકર પારિતોષિક ‘ધ લૂમિનરીઝ’ને એનાયત થયું એ એની એંધાણી તો નહીં હોય ?!! ‘A search for meaning and a desire to feel part of a story !!’

[‘Kamal Kunj’, 3 Buckingham Mews, SUTTON COLDFIELD West Midlands B73 5PR U.K.]   

In the last week of October-first week of November, we saw two contradictory processes. On one side the foundation stone was laid for the statue of first Deputy Prime Minister of India, Saradar Vallabhbhai Patel, being called as Statue of Unity. On the other side the BJP in Bihar was taking out ‘Asthi Kalash’ (Pitcher of Ashes), of the blast victims in Patna. These victims died while the blasts took place in Modi’s Hunkar rally. While Patel completed the last lag of India’s unity as a nation, BJP combine’s Asthi Yatra Kalsh Yatra has meanwhile taken further the techniques which are divisive, and are an attack on the values of Fraternity ingrained in Indian Constitution. How do we understand the unity of India to begin with?

India’s unity begins with the coming of British. Pre British sub-continent made a journey from the tribal society, to pastoral society to kingdoms of different hues. Unfortunately there is a lot of confusion between kingdoms and the modern nation state. Pastoral society had different logic, while kings were sitting on the top of the structure in which the poor peasant was producing and large part of his produce was going to the king, through the landlord. The poor peasants were semi-slaves mostly at the mercy of the whims of the landlords. For the younger generation, the life in this period can be gleaned partly from the classics of the literary stalwarts like Munshi Premchand in particular. The British in their project to plunder this country introduced the policy of ‘divide and rule’ and so introduced Communal Historiography. This pattern of looking at kings, through the prism of the religion, made the matters worse for us as the kings now are looked at as Hindus or Muslims. And the period when some of the kings were ruling part of the area is called as Muslim period. The Muslim kings, ruled here, lived here and became the part of this soil. While British ruled from their head office in London and plundered the country. There was no concept of Nation-State at that time. Different kingdoms, warring with each other, trying to expand their boundaries on the strength of the sword

With British, their plunder project led to the introduction of railways, communications and modern education. Whatever be the motives of British, this laid the foundation of geographical unity of India. The India we call today starts taking shape with that. But there is much else which transformed the ‘warring kingdoms’ to Indian state. The British policies led to discontent and the British system also opened some window of articulating the discontent. Unlike the period of Kingdoms, in the Colonial period itself many an associations of the rising classes, Industrialists, Workers and others started coming up. They formed organizations for the first time. And amongst the number of organizations Madras Mahajan Sabha, Pune Sarvajanik Sabha and Bombay Associations are some noteworthy. At the same time Narayan Meghaji Lokhande and Singarvelu started organizing the workers. All these organizations were veering around trade, occupation, work: not religion. These were having people from all regions, all religions. On the material foundations laid by British, these efforts added flesh and blood and ‘Indian identity’ starts taking shape. This is the foundation of the emotional and civilian unity of India, building on the geographical unification.

This foundation of India gets the walls of unity from the anti-colonial, ‘anti-British national movement’. It was the national movement with participation of people of all religion, all regions, all castes, all linguistic groups, women and men both that real Indian identity comes to be rooted in our psyche and in our civilian life. This movement ‘India as a nation in the making’ has been the biggest ever mass movement in the world. This movement was based on the values of Liberty, Equality and Fraternity, the principles which became the base of Indian Constitution. This was the Indian unity emerging from opposition to British rule; this was the unity for aspiration of building secular democratic India with composite culture. This led to our freedom with the partition tragedy accompanying it. This was the main structure of Indian unity. Some jobs were still remaining.

With freedom nearly 650 princely states, who were associated with British rule had to make their decision, to merge with India or Pakistan or to remain free. It is here that Sardar Patels’ final contribution of uniting India, as it is today, came as the icing in the cake, the plaster on the walls of National unity. This unity was emotional, civic and national. It included people of all religions that’s’ how Gandhi, Nehru, Patel and Maulana Azad, stick together despite their diverse background and different expression of the value and create the Indian nation state. Contrary to the hints dropped by Modi that Patel would have dealt with Muslims better, the approach of the great leaders of Indian freedom movement was overlapping. Patel was the one to give the provisions for minority institutions. Gandhi said about Patel, “I know the Sardar…His method and manner of approach to Hindu-Muslim question, as also several other questions, is different from mine and Pundit Nehru’s. But it is travesty of truth to describe him as anti Muslim.”

This process of emotional, civic unification which began with the formation of various associations went through the freedom movement and found its culmination in the integration of princely states, into the Union of India. The process of unification also began and saw a miniscule process of divisiveness even at that time. This divisiveness began with the religious nationalism of Muslim League and Hindu Mahasabha-RSS. This group came from the landlords and nawabs (Led by Nawab of Dhaka and Raja of Kashi) and was later joined in by the section of elite educated middle classes in the form of Jinnah, Savarkar and the founders of RSS. While Gandhi and National movement united all, the communal groups spread hatred against each other. This hatred against each other led to communal violence, the worst of which were to be seen in the Calcutta killings, Noakhali amongst others. It was Gandhi, who left the statecraft to Nehru and Patel and went to douse the communal fire.

After some gap, the process of violence began again with Jabalpur violence of 1961. At the root of violence is the hatred of ‘other’, propagated through word of mouth, through shakhas, through school books amongst others. This creates a ‘social common sense’. This ‘social common sense’ is totally negative against religious minorities and acts as the fertile ground on which the communal violence takes place. Various techniques were devised to orchestrate communal violence, pig in a mosque, beef pieces in mandir (temple), killing of cow, music in front of mosque, ‘molestation of ‘our’ women had been the major ones amongst them.

A new pattern has been added to this. After the siege of Babri in October 1990, the tragedy led to death of the kar sevaks. VHP took out the asthi kalash yatra and the yatra left the trail of blood. After the Godhra train burning (who did it is another matter, many theories abound, this article is not going in to that) let’s see how this tragedy was used to divide the community. The dead bodies were handed over to VHP to take out a procession. The mass hysteria was created during the procession. Rest is too well known. Society divided along religious lines. Despite diverse claims ‘division amongst Hindus-Muslim’, is a matter of concern in the country in general and places like Gujarat in particular.

Let’s now come to Kandhmal. Swami Laxmanand is killed. No debate about who did it. The VHP takes out a procession of Swamiji’s body through a long route. Violence against Christians follows. Further perfecting the technique, now after the Patna blasts, whoso ever did it, the dead bodies are being taken out in procession through various routes. Is it to pay homage to the poor victims despite whose death the rally continued, or the goals are to divide the society along communal lines? This is social disunity. Sardar Patel’s statue and life was for social unity, this and other acts of BJP combine are just for the opposite goals. Hypocrisy at its best or worst is at display here. Commemorate the Sardar who united India, not just by merging the princely states, but being the part of freedom movement which was the uniting movement. And also remember unity of India just does not mean the merger of princely states; that was the last phase of unity process. At the same time take out Asthi Kalash, which is aimed to divide the community? Political ambitions have strange ways.