ગયા અઠવાડિયે કહ્યું હતું એમ શંકા તેમ જ શંકાજન્ય પ્રશ્ન અને પ્રેમ એ બે ચીજ માણસ લઈને જ જન્મે છે. આને બીજે છેડે ઇસ્લામમાં અલ્લાહની શરણાગતિ આખરી શરત છે. પ્રત્યેક મુસલમાને શરણાગતિ આધારિત વ્યવસ્થા શંકા કર્યા વિના સ્વીકારવાની હતી અને ઈશ્વર સાથેનો સંબંધ લાડ-પ્યારનો નહીં, પણ ખુદા-બંદાનો હોવો જોઈએ એવો પણ આગ્રહ હતો. આની સામે સ્વાભાવિકપણે જ બે પ્રતિક્રિયાઓ પેદા થઈ. એક મુત્તઝિલ્લા સ્કૂલ વિકસી હતી જે પ્રશ્ન કરનારી રેશનાલિસ્ટ હતી અને બીજું સૂફી વલણ વિકસ્યું જે ઢાંચાબદ્ધ (સ્ટ્રક્ચર્ડ) અને સંહિતાપ્રચુર ઇસ્લામમાં મસ્તી લઈને આવ્યું હતું.

મારું આ કથન કેટલાક મુસલમાન ભાઈઓને કદાચ નહીં ગમે પણ હું એમ માનું છું કે જો મુત્તઝિલ્લાઓની વિચારધારાઓ ટકી અને વિકસી હોત તો એમાં જગતભરના મુસલમાનોને ફાયદો જ થયો હોત. મુસલમાનોની જે શરણાગતિ છે એ વિવેકપૂર્વકની હોત. શરણાગતિનો મહિમા કરીને ગળે ઊતરે નહીં એવા ગમે તેવા ઘૂંટડા પિવડાવવામાં આવે છે એવું ન બન્યું હોત. મારી દૃષ્ટિએ મુસલમાનોના દુર્ભાગ્યે અગિયારમી સદીમાં જ મુત્તઝિલ્લા આંદોલનનો અંત આવી ગયો એટલે ભારતીય મુસલમાનોને એની જાણ પણ નથી તો પ્રભાવ તો બહુ દૂરની વાત છે. બીજો પ્રભાવ સૂફીઓનો હતો જે ભારતે ભારોભાર ઝીલ્યો છે. માત્ર મુસલમાનોએ જ નહીં, હિંદુઓએ પણ.

ભારતમાં જે ઈસ્લામ છે એ ભારતીય ઇસ્લામ તરીકે ઓળખાય છે, કારણ કે તેનું સ્વરૂપ ઈરાન-અરેબિયાના ક્લાસિકલ ઈસ્લામ કરતાં જૂદું છે. એ પશ્ચિમ એશિયા જેવો તો નથી જ પણ પૂર્વ એશિયા (મલેશિયા/ઇન્ડોનેશિયા) જેવો પણ નથી. તેનું સ્વરૂપ જ જુદું છે અને માટે તે ભારતીય ઇસ્લામ છે. આ જે ભારતીય ઇસ્લામનો ઘાટ ઘડાયો છે એ સૂફીઓના કારણે. થોભો, આ કથન પણ અધૂરું છે, એનો ખુલાસો હવે આવશે.

અહીં એક પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે. સૂફીઓ પર હિંદુ અને બૌદ્ધ પ્રભાવ હતો કે પછી મુસલમાનો અને હિંદુઓ પર સૂફીઓનો પ્રભાવ હતો? એવું તો નથી કે બંને હતા? બધું એક સાથે અને સમાંતરે ચાલતું હતું? બધા જ એકબીજાનો પ્રભાવ ઝીલતા હતા અને આગળ વધતા હતા. તમે ઉર્દૂ શાયર મહમ્મદ ઇકબાલનું નામ સાંભળ્યું હશે. તેઓ કાશ્મીરના સૂફી ઘરાણામાંથી આવતા હતા. એ પ્રભાવમાં તેમણે ‘સારે જહાઁ સે અચ્છા હિન્દોસ્તાં હમારા’ લખ્યું હતું જેમાં લખે છે : ‘યુનાન મિસ્ર, રોમાં સબ મિટ ગએ જહાંસે, અબ તક મગર હૈ બાકી નામ-ઓ નિશાં હમારા.’ અને આગળ, ‘કુછ બાત હૈ કિ હસ્તી મિટતી નહીં હમારી, સદિયોં રહા હૈ દુશ્મન, દૌર એ જહાં હમારા.’ ઇકબાલ એમ સૂચવે છે કે ભારતમાં એવું કાંઈક છે કે જે અનેક પ્રયત્નો પછી પણ નાશ પામતું નથી. કોઈક પરિબળો એવાં છે જે આપણને બચાવી લે છે.

કયું હતું એ પરિબળ જે બે ભિન્ન સ્વરૂપના ધર્મો છતાં પ્રજાકીય એકતા ઠીકઠીક સ્વરૂપમાં સ્થાપિત કરી આપતું હતું. એ પરિબળ હતું છોડ અને વેલાનું. ભારતમાં દરેક કોમ છોડ અને વેલાનું કામ કરતી હતી. સ્થળ-કાળ મુજબ છોડ અને વેલો બદલાતા રહે પણ રહે તો ખરા જ. ક્યાંક મુસલમાન છોડ હોય અને હિંદુ વેલો હોય તો ક્યાં ય વળી તેનાથી ઊલટું. આ જે છોડ અને વેલાનો સંબંધ રચાયો એ સંતો અને સૂફીઓને કારણે. ખરલ ભલે ધીમી પડી ગઈ, કદાચ અટકી ગઈ એમ પણ કોઈ કહી શકે; પણ તેની જગ્યા છોડ અને વેલાએ લઈ લીધી હતી. સંતો અને સૂફીઓ બે ભિન્ન સ્વરૂપના ધર્મોને ઠીકઠીક પ્રમાણમાં નજીક લઈ આવ્યા.

આ સૂફીઓનું રસાયણ બન્યું શેનાથી? એક તો જરૂરિયાતમાંથી અને એ વિષે કોઈ શંકા ન હોઈ શકે. દિલની અંદરનો તલસાટ સર્વયુગીન અને સાર્વત્રિક છે. સંસારની અસારતા જોઈને અને માત્ર કિરતારની સાર્થકતા જોઈને કેટલાક લોકોની અંદર એક પ્રકારનો તલસાટ પેદા થતો હોય છે. પણ એ તલસાટનો આધ્યાત્મિક ખુલાસો પણ જરૂરી હતો અને એ તેમને વૈદિક દર્શન અને બૌદ્ધ દર્શન પાસેથી મળ્યો હતો. બ્રાહ્મણના અહં બ્રહ્માસ્મિ અને શ્રમણના શૂન્યમ્ શૂન્યમ્ માંથી ખુલાસો મળતો હતો. એટલે બ્રાહ્મણ દર્શનનો મોક્ષ, બૌદ્ધદર્શનનું નિર્વાણ અને સૂફીઓનું ફના એક જ છે. તમે મોક્ષ કહો, નિર્વાણ કહો કે ફના કહો એ બધું એકનું એક.

એમ કહેવામાં આવે છે કે આક્રમણકારો દ્વારા ઈસ્લામ ભારતમાં આવ્યો અને ભારતમાં સ્થાયી થયો એ પહેલાં જ પશ્ચિમ એશિયાના મુસલમાનો પૂર્વ અને પશ્ચિમના પ્રભાવ હેઠળ આવ્યા હતા. મુત્તઝિલ્લાઓએ પશ્ચિમનો પ્રભાવ ઝીલ્યો હતો અને સૂફીઓએ પૂર્વનો. બ્રાહ્મણ અને બૌદ્ધ દર્શન ઈરાન, ઈરાક અને કંઈક અંશે અરબસ્તાનમાં પહોંચ્યું હતું. તેમના ધ્યાનમાં આવ્યું કે ખુદા સાથે શરણાગતિ અને ખૌફનો નહીં, એકાકાર થવાનો પણ સંબંધ હોઈ શકે છે. ઈશ્વરના શાસન સામે તાબેદારી જ શા માટે, ઈશ્વર સાથે દોસ્તીનો પણ સંબંધ હોઈ શકે છે અને તલસાટનો સંબંધ પણ હોઈ શકે છે. આમ સૂફીઓનો ફના એ મોક્ષ અને નિર્વાણ જ છે. 

સૂફીઓએ દિલી તલસાટ અનુભવ્યો હતો અને તેમાં તેમને બ્રાહ્મણ અને બૌદ્ધ દર્શનમાંથી આધ્યાત્મિક ખુલાસો મળ્યો. એ લઈને તેઓ ભારતની ભૂમિમાં આવ્યા પછી તો પૂછવું જ શું? તેમને ભાવતી જમીન મળી ગઈ અને એ ભાવતી જમીનમાં ભારતીય ઇસ્લામ આકાર પામ્યો હતો. આગળ કહ્યું એમ ભારતીય ઇસ્લામની પોતાની જ એક અલાયદી ઓળખ છે. એમાંથી ઝાડ અને વેળાનો સંબંધ વિકસ્યો હતો જેણે ખરલની જગ્યા લીધી હતી. જો કે અત્યારે હવે અલાયદી ઓળખ હતી એમ કહેવું પડે એમ છે.

સૂફીઓની ચીજ જો સાંભળો અને જો રચનાકારનું નામ કહેવામાં ન આવે તો તમે કહી શકો નહીં કે રચનાકાર હિંદુ છે કે મુસ્લિમ! એક સરખો તલસાટ, એક સરખી અરજ, એક સરખી તરસ, એક સરખી ભાષા! અહીંથી ઝડપભેર આગળ વધવા માટે હું સૂફીઓની રચના ટાંકવાનું ટાળું છું, પણ તમારે તેમની રચનાઓ જોવી જોઈએ. એ પણ ખ્યાલ આવશે કે માનવપુરુષાર્થ એકંદરે એક જ દિશાનો હોય છે.

અહીં બે વાત નોંધવી જોઈએ. એક તો એ કે ભારતમાં હિંદુઓએ ઇસ્લામ ધર્મનો અંગીકાર ડરીને તલવારના જોરે નથી કર્યો, પણ તેમનું ધર્માંતરણ કરાવનારું મુખ્ય પરિબળ સૂફીઓ હતા. સૂફીઓ હિંદુઓની જ ભાષામાં બોલતા હતા અને હિંદુઓની જ જેમ ઈશ્વરને અલગ અલગ સ્વરૂપે ભજતા હતા. હિંદુઓને અલ્લાહમાં અને તેમના અનેક ઈશ્વરોમાં ખાસ કાંઈ ભેદ જોવા નહોતો મળ્યો. આ ઉપરાંત જે હિંદુઓ સાથે સવર્ણ હિંદુઓ અન્યાય કરતા હતા તેમને ઇસ્લામમાં ન્યાય પણ મળતો હતો. પોતાની સંસ્કૃતિ, પોતાની પરંપરા, પોતાની શ્રદ્ધાથી ખાસ દૂર ગયા વિના તેમને ન્યાય મળતો હતો.

મારું એવું અનુમાન છે કે ૮૦ ટકા ભારતીય મુસલમાનોના પૂર્વજોએ સામે ચાલીને જ્ઞાતિકીય ભેદભાવો આધારિત અન્યાય સામે ન્યાય મેળવવા ધર્માંતરણ કર્યું હતું. વધુમાં વધુ દસ ટકા હિંદુઓને જબરદસ્તીથી વટલાવવામાં આવ્યા હશે. પાંચ ટકા ભારતીય મુસલમાનોના પૂર્વજોએ મુસિલમ શાસકો પાસેથી લાભ મેળવવા સામે ચાલીને ધર્માન્તરણ કર્યું હશે. એમાં નાગરો, કાયસ્થો, ચિત્તપાવન બ્રાહ્મણો જેવા સરકારી નોકરી કરતા શાસકવર્ગીય સવર્ણો હતા. બાકીનાં પાંચ ટકા મુસલમાનોને મટન ખવડાવીને કે બીજે રીતે વટલાવીને કે ઈમામને હિંદુઓના કલ્કી અવતાર તરીકે ઓળખાવીને છેતરપિંડી કરીને વટલાવવામાં આવ્યા હશે. આ મારું અનુમાન છે જેનું મારી પાસે કોઈ પ્રમાણ નથી અને હોઈ પણ ન શકે.

બીજું સૂફીઓના સિલસિલા સ્થાપાયા એ પછી અનુવર્તી સૂફીઓ મૂળ મિજાજથી દૂર જતા રહ્યા હતા. માટે મૂળ સૂફી મિજાજ અને સિલસિલામાં ફરક નજરે પડશે. ઈશ્વરી મિજાજ વ્યક્તિગત હોય છે, પણ જ્યારે તેને સંગઠિત સ્વરૂપ આપવામાં આવે છે ત્યારે તેમાંથી આત્મા જતો રહે છે. ભારતમાં સૂફીમિજાજ સિલસિલાગ્રસ્ત બની ગયો એ તેનું પાછળથી ઉમેરાયેલું ઉધાર પાસું છે.

અહીં એક વાત દુઃખ સાથે નોંધવી રહી. આગળના લેખમાં મેં લખ્યું હતું કે મોટા ભાગના ભારતીય મુસલમાનોના પૂર્વજો સામેચાલીને જ્ઞાતિગ્રસ્ત હિંદુ ધર્મ સામે એક રીતે વિદ્રોહ કરીને ન્યાય મેળવવા મુસલમાન થયા હતા. કેટલાક મુસલમાન ભાઈઓને મારી એ વાત ગમી નહોતી. તેઓ એ વાત સ્વીકારવા નથી માગતા કે તેમના વડવાઓ પછાત હિંદુ જ્ઞાતિમાંથી આવતા હતા.

અહીં એક વિસંગતિ તરફ ધ્યાન દોરવું છે. મહમ્મદ પેગંબર થયા એ પહેલાં અરબસ્તાનની કુરૈશ અને બીજી વાંશિક જાતિઓ વહેંચાયેલી હતી, આપસ આપસમાં લડતી હતી, અનેક દેવ-દેવીઓનાં નામે ખૂન રેડતી હતી. ટૂંકમાં તેઓ ઝહાલિયા હતા જેને મહમ્મદે ખુદાનો માર્ગ બતાવીને તેમનો ઉદ્ધાર કર્યો હતો. ઇસ્લામના કોઈ પણ પુસ્તકમાં અને પેગંબરના કોઈ પણ જીવનચરિત્રમાં આ વાત કહેવામાં આવશે. મહમ્મદ ઉદ્ધારક હતા એમ સિદ્ધ કરવામાં આવે છે. પરંતુ જેમને પેગંબરના પૂર્વજોને ઝહાલિયા કહેવામાં વાંધો નથી તેમને પોતાના પૂર્વજોને પછાત કહેવામાં નાનપ અનુભવે છે.

આવા ભાઈઓએ ગર્વ સાથે કહેવું જોઈએ કે અમારા પૂર્વજો દલિત-શીષિત હતા જેને ઇસ્લામમાં ન્યાય મળ્યો હતો. જો આટલું પૂરતું ન હોય તો હું શરમ સાથે કહેવા તૈયાર છું કે મારા હિંદુ પૂર્વજોએ તેમના સહધર્મી ભાંડુઓ સાથે અન્યાય કર્યો હતો તે એટલે સુધી કે તેમને ન્યાય મેળવવા બીજા ધર્મનો આશરો લેવો પડ્યો હતો. જો અરબસ્તાનમાં મહમ્મદ ઉદ્ધારક હોય તો ભારતમાં મહમ્મદનો ધર્મ ઉદ્ધારક કેમ ન હોય?

પણ ભારતીય મુસલમાનો આમાં નાનપ અનુભવે છે. વાહ રે હિંદુ જ્ઞાતિ. સેંકડો સદી પછી પણ તેનાથી મુક્ત નથી થવાતું.

e.mail : ozaramesh@gmail.com

સૌજન્ય :  ‘દૂધનું દૂધ, પાણીનું પાણી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 13 ઑક્ટોબર 2019

Among both the scholar and the 'aam admi', Gandhi’s posthumous global reputation is rather better than Lenin’s

Visitors at an interactive digital exhibition on the 150th birth anniversary of Mahatma Gandhi in New Delhi. The anniversary was marked by praise and a fair degree of retrospective criticism. It will be interesting to see how the world celebrates the 150th anniversary of Lenin's birth

(PTI photo)

I have been reading the diaries of the diplomat, Ivan Maisky, who served as Soviet Russia’s ambassador to the United Kingdom from 1932 to 1943. A scholar of history and philology, a fluent speaker of English with a wide circle of influential British friends, Maisky was at the Court of St James through the period of Hitler and Stalin, through the forging of the Soviet-Nazi pact and its break-up, through the first, fierce, years of the Second World War.

Maisky’s diaries — edited for publication by the Israeli scholar, Gabriel Gorodetsky — are naturally focused on British and European events and personalities. However, on Page 12 of the book, there is a single, but very intriguing, reference to an Indian politician. On November 4, 1934, after hearing the news that Mahatma Gandhi had (temporarily) retired from the Congress Party, the Soviet diplomat wrote in his diary: “Gandhi! I have Fülöp-Miller’s book Lenin und Gandhi, published in Vienna in 1927. The author sketches the two leaders with considerable talent, juxtaposing them as the two equal ‘peaks’ of our time. Seven years ago this comparison seemed absurd only to communists, and perhaps to a few of the more perspicacious representatives of the European bourgeoisie. But now? Who, even among the ranks of bourgeois intellectuals, would dare equate Lenin and Gandhi? Today, any man, even an enemy, can see that Lenin is an historical Mont Blanc, who will forever remain a radiant guiding peak in the thousand-year evolution of humanity, while Gandhi is just a cardboard mountain who shone with a dubious light for some ten years before rapidly disintegrating, to be forgotten just a few years later in the dustbin of history. This is how time and events separate authentically precious metal from its cheap imitation.”

Maisky was of course a zealously loyal employee of the Soviet State founded by Lenin. Yet, thirteen years before him, a young Indian with no reason to be obliged to Lenin wrote a tract exalting him over Gandhi. This was Shripad Amrit Dange of Bombay. In 1921, Dange published a slim book called Gandhi vs. Lenin. Notwithstanding his personal sincerity, argued Dange, Gandhi was a reactionary thinker obsessed with religion and the individual conscience. On the other hand, Lenin had identified the structural roots of economic oppression and sought to end it through collective mass action. While Gandhi looked to recreate the past, Lenin would preserve the ‘existing achievements’ of modern civilization, further building upon them by organizing the proletariat in a revolutionary transformation of society. Dange had never been to Russia and never set eyes on its leader. And yet, without knowing either man or country, he could confidently assert that “[t]he Bolsheviks have fulfilled their promises. ‘Land, Bread and Peace,’ they have given to Russia.”

Six years later, a Communist member of the British Parliament, himself born and raised in India, wrote an ‘Open Letter’ to Gandhi. Shapurji Dorabji Saklatvala accused the Mahatma of “misguided sentimentality” and — through his charkha movement — of launching “an attack upon machinery, upon physical sciences, upon material progress”. Saklatvala compared Gandhi unfavourably to Kemal Atatürk, Sun Yat-sen and, above all, Lenin. Whereas those other leaders had “express[ed] boldly and fearlessly the unexpressed voice of the people”, Gandhi, claimed this Communist, had prepared Indians “for servile obedience and for a belief that there are superior persons on earth”.

Saklatvala published his ‘Open Letter’ in 1927. Two years later, came along Bhagat Singh of the Hindustan Socialist Republican Army. In a statement made after his arrest for throwing bombs in the Central Assembly, Bhagat Singh claimed that his own act presaged “the end of the era of utopian non-violence, of whose futility the rising generation has been convinced beyond the shadow of a doubt.” This Lahore revolutionary explicitly urged young Indians to turn their backs on Gandhi and embrace Lenin’s path of violent revolution instead.

Like the Soviet diplomat, Ivan Maisky, Indian Communists of the 1920s and 1930s worshipped Lenin, while scorning Gandhi. Seeking to drag their own, ancient and ossified society into the modern world, they thought the erudite Bolshevik to be a more appealing guide than the mystical Mahatma. Thus Saklatvala claimed that Lenin’s Russia had shown the way to all humanity. He insisted that the “[c]lass war is there, [and] will continue to be there till any successful scheme of communism abolishes it.” Gandhi was advised to drop his own programme, and “come and organise with us… our workers, our peasants, and our youths, not with a metaphysical sentimentality but with a set purpose, a clear-cut and well-defined object and by methods such as by experiment are making success for all human beings.”

As it turned out, Lenin’s successor, Stalin, brutally persecuted workers and peasants, and many youths too. By the late 1930s, it was evident to clear-eyed observers that the Soviet Revolution had been a dystopian disaster, in both a political and an economic sense. But among a certain sort of Western liberals, a metaphysical sentimentality about the Revolution’s founder persisted for a long time thereafter. I recently came across an essay published in The Sunday Times of London in January 1972, by the then well-known literary critic, Cyril Connolly. Reviewing new books on Lenin and Gandhi together, Connolly remarked that the two were comparable in the scale of their significance, as “each changed the world by bringing a new direction to two of the great land masses.” However, the Englishman was certain that Lenin was much the greater man. Of the Bolshevik’s early death, at the age of 53, Connolly wrote: “If Lenin had lived as long as Gandhi, there would have been no Stalin. Would there have been a Hitler?” This English writer thought that Lenin, by the force of his will and the power of his ideology, would have prevented the rise of Hitler and Nazism.

Like Dange, Connolly admired Gandhi for his personal decency; quoting George Orwell’s famous remark on the Mahatma’s death: “[R]egarded simply as a politician, and compared with the other leading political figures of our time, how clean a smell he has managed to leave behind!” However, (like Dange again) Connolly was sure that Lenin’s legacy was far more relevant to the modern world. These were the concluding sentences of his review essay: “If part of Lenin’s legacy is the ‘doctrinal element of irreconcilability’ Gandhi’s is one of compromise. Yet if we were an oppressed worker in a sweated industry, would we not prefer Lenin to take charge of our cause?”

This was written in 1972. Workers had, by this time, enjoyed absolutely no rights of any kind for the past fifty-five years in Lenin’s Russia. Whereas in Gandhi’s India, they could at least strike for higher wages and better working conditions. Ironically, unlike paid-up partymen like Dange and Maisky, Connolly was himself an upper-class British liberal, fond of good food and fine wine. He was among the first likely victims of Leninism if Leninism actually came to his country. (Incidentally, Lenin liked good food and fine wine, too. One of the ironies of the Indian Communist denunciations of Gandhi was the fact that the so-called bourgeois reactionary lived like an ordinary worker or peasant, whereas Communist leaders in power in Soviet Russia lived opulently, like the Tsars who had preceded them.)

Gandhi was born in October 1869. Lenin was born six months later. They were near contemporaries; one reason they were so often judged together when they were alive. A second (and more important) reason is that they were the major leaders of two large countries with rich civilizational histories, each seeking to overcome political oppression and economic stagnation.

India (and the world) has just celebrated the 150th anniversary of Gandhi’s birth, with much praise being offered, some manifestly sincere, some shallowly instrumental — and along with a fair degree of retrospective criticism forthcoming too. It will be interesting to see how Russia (and the world) celebrates the 150th anniversary of Lenin’s birth. But I think it is fair to say that, on the whole, among both the scholar and the aam admi, Gandhi’s posthumous global reputation is rather better than Lenin’s. Pace Ivan Maisky, in 2019, it is the Indian prophet of non-violence and inter-faith harmony — and not the Russian proponent of armed revolution and class hatred — who is more likely to be seen as a moral and political exemplar, as — to so say — a “radiant guiding peak in the thousand-year evolution of humanity”.

e.mail : ramachandraguha@yahoo.in09

courtesy : "The Telegraph", 12 October 2019

પાટલી છોડીને બહાર

સાઇઠના દાયકામાં નવી કૉજેલો ખૂલવા માંડી. વિદ્યાર્થીઓ તરીકે સારી એવી સંખ્યામાં દલિત અને મુસ્લિમો હતા તો અધ્યાપકો તરીકે સવર્ણો હતા. સમાજમાં શિક્ષણ માટે ભૂખ જાગી હતી અને સહકારી ગ્રાંટની ઉદાર નીતિના ફલસ્વરૂપ કૉલેજો ‘ફુલ’ થઈ જતી.

મારા બી.એ.(મનોવિજ્ઞાન)ના વર્ગમાં થોડાક મુસલમાન વિદ્યાર્થીઓ પણ હતા. બી.એ. સુધી પહોંચનાર વિદ્યાર્થીઓ સાથે આગલાં બે વર્ષથી સંપર્ક સ્થપાઈ ગયો હોવાથી તેમનાં નામ અને આછી-પાતળી આર્થિક-સામાજિક પરિસ્થિતિનો પણ ખ્યાલ રહેતો. અબ્દુલ અન્સારી આવો જ એક વિદ્યાર્થી. ખાસ તેજસ્વી નહીં, પણ નિયમિત ઘણો. કોણ જાણે કેમ, પણ એને મારા તરફ ભારે લગાવ. રિસેસમાં વિદ્યાર્થીઓને કૉમન રૂમમાં પ્રવેશબંધી હતી. આથી કૉમન રૂમની પાસે આવી આવીને ડોકિયાં કર્યા કરે. હું જો સંજોગોવશાત્‌ બહાર નીકળું, તો ‘ડિફિકલ્ટી’ પૂછવાને બહાને પણ વાત કરે. દરેક વખતે મને તેને ઘેર આવવાનો આગ્રહ કરે.

તેના ઘરની નજીક એક મંદિર હતું. એક દિવસ મારી પત્ની સાથે હું દર્શને ગયો, ત્યાં તે અમને જોઈ ગયો. થઈ રહ્યું, હવે તો તેને ઘેર ગયા વગર છૂટકો જ ના રહ્યો. એ તો એમની આદત પ્રમાણે ટપ-ટપ પગથિયાં ચડી ગયો; પણ આવાં સીધાં પગથિયાં અમે કેમ કરીને ચઢ્યા તે અમારું મન જાણે છે, તેણે છલકાતા હૈયે અમારું સ્વાગત કર્યું. એક નાનકડું રસોડું અને સાંકડી બાલ્કની, આટલું તેનું ઘર હતું. અમે બેઠાં હતાં તે પણ એક સારા ઘરની બાથરૂમની સાઇઝનો ડ્રૉઇંગરૂમ-દીવાનખાનું હતું.

આડીતેડી થોડી વાત કરી ત્યાં બે ડીશમાં ગરમાગરમ ભજિયાં હાજર થયાં. મારાં પત્નીએ ભમ્મર ખેંચી, પણ મારી નજર અબ્દુલના ચહેરા ઉપર હતી. મેં કહ્યું, ‘અબ્દુલ, અમે હમણાં જ ચા-નાસ્તો કરીને નીકળ્યાં છીએ’, પણ તેણે આગ્રહ ચાલુ રાખ્યો, મેં બે ભજિયાં ખાધાં.

ઘેર પહોંચ્યાં ત્યારે પત્ની ખાસી નારાજ હતી. આમ મુસલમાનને ઘેર ખવાતું હશે, તેણે ધ્રુવપંક્તિ ઉપાડી. તમને ખ્યાલ નથી આવતો, એ જ્યાંથી ભજિયાં લાવ્યો, તે સમગ્ર વિસ્તાર જ મુસલમાનોનો અને પેલાએ એ જ તેલમાં નૉનવેજ સમોસાં પણ તળ્યાં હશે ! વિદ્યાર્થીની ભાવના પાછળ આટલી હદે પાગલ થવાતું હશે …’ વગેરે. મેં માત્ર એટલું કહ્યું કે પેલી શબરીએ ભગવાનને જે બોર ધર્યાં તે એઠાં હતાં અને તેણે જે દાંત અને જીભ વાપર્યાં તે કોઈ સારી ટૂથપેસ્ટથી સાફ કરેલાં નહીં હોય !’ ખેર, એમનો મારા અધાર્મિક વલણનો વિરોધ લાંબો ચાલ્યો.

મનોવિજ્ઞાનના અભ્યાસમાં મારો રસ ઊંડો હતો, તેથી તેની રાષ્ટ્રીય કૉન્ફરન્સમાં ભાગ લેવા મારે જવાનું થયું. આમ તો આવા ચાર-છ દિવસ મારે બહાર જવાનું થતું, ત્યારે મારાં પત્ની પિયર જઈ આવતાં, પણ આ વખતે ઘેર જ રહેવાનું નક્કી કર્યું. પણ હજુ મારે ગયે બે દિવસ પણ નહોતા થયા ને મને શોધીને કૉન્ફરન્સ આયોજકોએ તાર પકડાવ્યો. લખ્યું હતું, ‘પત્ની પડી ગયાં છે, દવાખાને છે, તરત આવો.’ સ્ટેશનેથી સીધો જ દવાખાને પહોંચ્યો, પણ મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે – અબ્દુલ અન્સારીને મેં ત્યાં જ જોયો. ‘સર, ફિકર ના કરતા, મૅડમને હવે સારું છે,’ તેણે કહ્યું.

તે મને મારી પત્નીની બેડ પાસે દોરી ગયો. લોહીનો બાટલો ચાલુ હતો. હાથે અને માથે પાટા હતા. તે જોઈને હું હેતબાઈ જ ગયો. ‘આ બધું શું છે, શું થયું. કેવી રીતે થયું …’ મને ખબર નથી, મેં શું શું પૂછી કાઢ્યું હશે. પણ મારા પત્નીનો હોઠ અને ચહેરો સૂજેલા હતાં ! તેનાથી બોલી શકાય તેમ ન હતું. મેં અબ્દુલ સામે જોયું. તેણે કહ્યું ‘સાહેબ, અહીંનાં સિસ્ટર અને ડૉક્ટરોના એપ્રન અમે સીવીએ છીએ, એટલે તે આપવા હું આવ્યો, ત્યારે લોકોનું નાનકડું ટોળું જોયું. મેં નજર કરી તો મૅડમ હતાં. આપણે ઘેર આવેલાં એટલે ફેસ યાદ હતો, પણ કોઈક બાઇકવાળો તેમને ટક્કર મારીને નાસી ગયો હતો. રસ્તાના લોકો તેમને અહીં લાવ્યા ખરા પણ પહોંચાડીને પછી જતા રહ્યા. મેં તરત જ અહીંના ઓળખીતા ડૉક્ટરો અને નર્સોને વાત કરી. તેમનું ઑપરેશન કરવું પડ્યું પણ લોહી બહુ વહી ગયું હતું …’

મારી નજર અબ્દુલના જમણા હાથની કોણીના અંદરના ભાગ ઉપર પડી. તેણે લોહી આપ્યું હોવાના પુરાવારૂપ એક નાનકડી એધેસીવ પટ્ટી ત્યાં દેખાતી હતી.

મારાથી તેના ખભા ઉપર હાથ મુકાઈ ગયો. અમને બચાવ્યા તેના ટેકા રૂપે હશે ? ખબર નહીં, પણ  મન અને દિલને સારું લાગ્યું તે નક્કી.  

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”, ઑક્ટોબર 2019; પૃ. 23