જીવનમૂલ્યશ્રેણી : ૭ :
પહેલી વાર ‘પૃથક્કરણ’ શબ્દ સાંભળ્યો ત્યારે લખતી વખતે ‘પૃથ્થકરણ’ લખેલું. માધ્યમિકમાં અમારા સંસ્કૃતના સાહેબ ‘પ્રિયવંદા’ બોલતા. પછી તો લોકોને મેં ‘શંકુતલા’ ને ‘કુનંદિકા’ બોલતા પણ સાંભળેલા … શું કરવાનું?
પણ આ ‘પૃથક્કરણ’ આજે મને વળગ્યો છે, થાય છે એનું જ બસ પૃથક્કરણ કરી લઉં. પૃથક્ એટલે છૂટું જુદું અલગ. છૂટું કે જુદું કે અલગ કરીએ તેને પૃથક્કરણ કર્યું કહેવાય. વાત એમ છે કે દિવસમાં કેટલીયે વાર પૃથક્કરણની જરૂર પડે છે. થઈ જાય એટલે જીવને સારું લાગે છે. પૃથક્કરણ એક જીવનમૂલ્ય છે. એને 'વિશ્લેષણ' પણ કહીએ છીએ. અંગ્રેજીમાં એને 'ઍનાલિસિસ' કહે છે.
ટ્રમ્પસાહેબના ઇમ્પીચમૅન્ટની તલાશ ઘણા વખતથી ચાલતી’તી. પૃથક્કરણ-ખચિત હતી. ખૂબ ગૂંચવાઈ ગયેલી. પણ કાલે નીવેડો આવી ગયો – ટ્રમ્પ ઇઝ ઇમ્પીચ્ડ્ ! સંખ્યાબંધ અમેરિકનો ખુશ થયા, કેટલાક નારાજ થયા.
ઉતરાણ વખતે પતંગના દોરાની ગૂંચ પડી જતી. મારો સમય તો એ ઉકેલવામાં જ વપરાઈ જતો. પણ મારી સાથીને એની ચિન્તા નહીં, એ તો દાંતથી ‘કચ્ચ’ દઈને ગૂંચનું ગૂંચડું કાપી ફગાવી દેતી. આમ ‘સાથી’ લખીએ કે બોલીએ એટલે આપણું હિત તાકીને બેઠેલું સ્વજન – ભાઈ કે બાઈ – તરત પૂછે – કોણ હતી એ તમારી સાઆથીઇઇ? સાથી-નો ‘આ’ અને ‘ઇ’ અમુક અર્થમાં લંબાવે તે હું સમજી જતો. પણ કશું કહેતો નહીં. એ સ્વજન મળે એટલી વખતે પૂછે, હજી પણ અવારનવાર મળે છે, પૂછે છે – કોણ હતી એ સાઆથીઇઇ? હું કહેતો નથી ને એ પૂછ્યા કરે છે. ગૂંચ છે કેમ કે કહેવા બેસું તો એ સાથી ‘સાથી’ શી રીતે થયાથી માંડીને આખી લઘુનવલ કે નવલ કહી બતાવવી પડે …
પણ એ પ્રકારે અમારી વચ્ચે હળવી તો હળવી પણ પૃથક્કરણકરવાજોગી ગૂંચ પડી ગયેલી છે. હું ઉકેલતો નથી કેમ કે આ ગૂંચ રમ્ય છે. એવી કે અડે કે તરત માણસને ગલગલિયાં થતાં હોય છે. અંદર મજા આવતી હોય છે. પૂછનારને પણ કંઈક એવું જ થતું હશે …
પણ કેટલીક ગૂંચોથી માણસોને જરા પણ સારું નથી લાગતું. માથાનો દુખાવો બની બેસે છે. મનુષ્યપ્રાણીને એ અંદર બહાર બધે દમે છે, કાપે છે. પંપાળ્યા કરીએ એવો ચચરાટ પેદા થાય છે. પૃથક્કરણથી ગૂંચને ઉકેલી નાખીએ એટલે માથાનો એ દુખાવો મટી જાય ખરો.
પ્રેમ જ્યાં નથી હોતો ત્યાં ગૂંચ પડે જ છે. બે પ્રેમી કહેવાતાં વચ્ચે એક જ વાત ચાલ્યા કરે છે – મૅરેજ ક્યારે કરાશે? – એની જોડે બ્રેકઅપ કરીશ, ક્યારે? – તારા પપ્પા ના પાડે છે તો, છૂટાં પડવું છે? વગેરે. ઝટ ઉત્તર ન મળે, મળે તો જૂઠો હોય, શંકા પડે, ગૂંચ પડે. પતિપત્ની વચ્ચે તો ગૂંચો હોય જ છે. એનું એક કારણ તો સુખ્યાત છે, ‘વો’ ! ’પતિપત્ની ઑર વો’ ફિલમ બની છે પણ એવી ફિલ્મો અનેક વાર બની છે. કાવ્ય-સાહિત્યમાં, વાર્તા કે નવલકથામાં, એ ‘ત્રિકોણ’ પાસેથી લેખકો ખસતા નથી. YA (Young Audults) કહેવાતી ફિક્શન આમ તો કિશોરો માટેની પણ એમાં પ્રેમલાપ્રેમલીની વાતો લખનારા તો ઘણા મળે અને ઘણા માલેતુજાર થઈ ગયેલાય મળે. જો કે YA -ને ઍડલ્ટ્સ વાચકો જ વધારે વાંચે છે !
સંસ્કૃતિ એટલે દમ્ભ, જૂઠાણાં. કલાકારોને જૂઠાણાં પર ગમ્ભીરતાથી કામ કરવું હોય છે. ઍરિસ્ટોટલ કહે છે એવી 'સીરિયસનેસ'-થી. પણ એ લોકો જ ઘણીવાર જૂઠાણાં સરજે છે. સભ્યતામાં એટલે જ સમીક્ષા મૂલ્યવાન ગણાય છે. સમીક્ષાનો પ્રાણ છે, આ મિસ્ટર પૃથક્કરણ ! સાહિત્ય કલાઓ ધર્મ રાજ્ય સમાજ કેળવણી રીતિરિવાજો હંમેશાં પૃથક્કરણ માગે છે. મારા વહાલા ફિલસૂફ દેરિદા એને 'ડીકન્સ્ટ્રક્શન' કહે છે. છેદ વાઢ કાપ સાટકા ઝાટકા કે ચાબુક વિના માણસપ્રાણીને સરખું ચાલતાં આવડતું નથી કે ફાવતું નથી.
તમે જાણી રાખો કે પૃથક્કરણથી માણસો સીધાદોર થઈ જાય છે. સમીક્ષાનો એકાદ શૉટ સો-કૉલ્ડ ચૉમ્સ્કીવાળા બૌદ્ધિકની ટોપી ઉતારી ફૅંકે છે. જૂઠી વિદ્વત્તાને પૃથક્કરણસત્તા ભૂમિસાત્ કરી દે છે. કહેવાનો સાર, વિશ્લેષણ એક સમુપકારક સાધન છે. એથી વાદવિવાદ પણ હટે છે, સંવાદ સ્થપાય છે. વિષમતા પણ નષ્ટ થાય છે, સમતા વિકસે છે, નવાં સમીકરણો પ્રગટે છે.
પૃથક્કરણ માટે મચી પડો, કમ્પ્યૂટર પર. સાથે રાખો, ગૂગલમા’રાજને. મેં ‘ઍનાલિસિસ’ શબ્દ પણ એટલે જ આપ્યો હતો કે એથી 'સિન્થેસિસ' પ્રગટે છે. સિન્થેસિસ એટલે સંશ્લેષણ. વિશ્લેષણનો શત્રુ ગણો કે ભાઈબંધ.
ક્યારેક વાતને સંશ્લેષણ તરફ પણ વિકસાવીશ …
બાકી, જુઓ, જીવન પોતે જ એક ગૂંચ છે. ઉકેલ્યે જ છૂટકો છે. આમ લખી નાખવાથી ન ઉકલે. મથવું પડે. હા પણ, ‘સાઆથીઇઇ’-વાળી અમારી ગૂંચના જેવી જો હોય તમારી, તો એ સુખે જીવી જવાશે …સારું લાગશે … શોધી કાઢો, સાઆથીઇઇ …
= = =
(19 Dec 2019 : USA )
https://www.facebook.com/suman.shah.94/posts/2943333155697578
