કંપની સરકારના ‘દેશી’ સૈનિકોની અવનવી વાતો
જ્યાં બહુ ઓછા લોકો જઈ શકે ત્યાં આજે આપણે જવાનું છે. પોતાના લશ્કર વિશેની માહિતી ‘ગુપ્ત’ રાખવા માટે નાના-મોટા બધા દેશો સતત મથતા હોય છે. હિન્દુસ્તાનમાંની કંપની સરકાર પણ પોતાના લશ્કર અંગેની માહિતી જાહેર ન જ કરતી. પણ મિસિસ પોસ્તાન્સના પતિ લશ્કરમાં નોકરી કરતા હતા. કાંઈ ઊંચી પદવી પર નહોતા. એક સામાન્ય સૈનિક હતા. લશ્કરમાંથી નિવૃત્ત થયા ત્યારે કેપ્ટનની પદવી સુધી પહોંચેલા. આર્મીની સીડીનું એ કાંઈ બહુ ઊંચું પગથિયું ન ગણાય. પણ આ હકીકતનો એક લાભ આપણને એ થયો કે લશ્કરના એક સામાન્ય સૈનિકની પત્નીની નજરે આપણને કંપની સરકારના લશ્કર અને તેના દેશી અને ગોરા સૈનિકો વિષે જાણવા મળ્યું. આ પુસ્તક હિન્દુસ્તાનના નહિ, ગ્રેટ બ્રિટનના વાચકો માટે લખાયું હતું. પ્રગટ પણ ત્યાંથી જ થયું હતું, ૧૮૩૯માં, એટલે કે આ લખનારના જન્મ પહેલાં બરાબર સો વરસે! અને છતાં અંગ્રેજ વાચકોને આ વાતો ગમશે કે નહિ, એની પરવા કર્યા વગર લેખિકાએ પોતાને જે લાગ્યું તે લખ્યું છે. એ વાંચ્યા પછી મનમાં એક સવાલ ઊઠે : આજે આપણા દેશના લશ્કર વિષે કોઈ આવું લખી શકે? … તો ચાલો, મિસિસ પોસ્તાન્સની સાથે કંપની સરકારના સૈનિકોને મળવા.
મિસિસ પોસ્તાન્સનું માનવું છે કે ઘણાખરા કાયદા ઘડનારાઓમાં સામાન્ય સમજણ ઓછી હોય છે, અને લશ્કરી કાયદા ઘડનારાઓમાં તો ખાસ. આપણા ‘હોર્સગાર્ડ રેગ્યુલેશન્સ’નો આદેશ છે કે ગ્રેટ બ્રિટનની બહાર જ્યાં જ્યાં તાજનું રાજ છે ત્યાં ત્યાંના લશ્કરને અને તેના સૈનિકોને ગ્રેટ બ્રિટનમાંના લશ્કરના બધાં ધારાધોરણ લાગુ પાડવાં. એટલે હિન્દુસ્તાની સૈનિકોએ પણ બ્રિટનમાં પહેરાતો ભારેખમ અગવડિયો યુનિફોર્મ પહેરવો જ પડે છે. હિન્દી સૈનિકોનો પરંપરાગત યુનિફોર્મ રંગબેરંગી તો છે જ, પણ અહીંની ગરમ આબોહવાને બહુ જ માફક આવે તેવો છે. બ્રિટનના સૈનિકોનો યુનિફોર્મ બ્રિટનની કાતિલ ઠંડીને ધ્યાનમાં રાખીને ઠરાવાયો છે. હકીકતમાં તેમને માટે પણ હિન્દુસ્તાનમાં એ પહેરવાનું ઘણું જ ત્રાસદાયક છે. હિન્દુસ્તાનમાંના લશ્કરના દેશી સૈનિકો કાં મરાઠા હોય છે અથવા દક્ષિણ હિન્દુસ્તાનના હોય છે. તેમાંના ઘણાખરા બહુ સશક્ત તો હોય જ છે, પણ સાથોસાથ હેન્ડસમ પણ હોય છે. અને તેમનો પરંપરાગત પોશાક બહુરંગી તો હોય જ છે, પણ અહીંની આબોહવામાં માફક આવે એવો હોય છે. એશિયાના બીજા રહેવાસીઓની સરખામણીમાં આ સૈનિકોનો વાન વધુ ઉજળો હોય છે. અને તેમનો દેહ બહુ જ સપ્રમાણ હોય છે.
મિસિસ પોસ્તાન્સે દોરેલું ‘દેશી’ સૈનિકનું ચિત્ર
અહીંના સૈનિકોનો પરંપરાગત પોશાક પહેરવામાં સહેલું પડે તેવો છે. પહેરનાર સૈનિકનો મોભો જણાઈ આવે તેવો પણ એ પોશાક છે. તેમાં પણ રંગ દ્વારા અને બીજી રીતે ચડતી ઊતરતી પાયરી સ્પષ્ટપણે પ્રગટ થાય છે. રેશમી અંગરખું, કોણીથી નીચે ઝૂલતી બાંયો, ગળામાં દુપટ્ટો, માથે પાઘડી, (લેખિકાએ પોતે દોરેલું ચિત્ર અહીં મૂક્યું છે તે પરથી વધુ ખ્યાલ આવશે) આ બધું છોડીને તેણે બ્રિટિશ લશ્કરમાંના પગારદાર સૈનિકનો યુનિફોર્મ પહેરવો પડે છે. પણ આ રીતે યુનિફોર્મ બદલાતાં દેશી સિપાઈનું આખું વ્યક્તિત્ત્વ પણ બદલાઈ જાય છે. એ જાણે કે ચાવીથી ચાલતી કઠપૂતળી જેવો બની જાય છે. પોતાની જાત અને પોતાના કુટુંબ વિષે, પોતાના દેશ વિષે, વિચારવાનું તે બંધ કરી દે છે. એ બધા વિષે ઉદાસી સેવતો થઈ જાય છે.
હવે બીજી બાજુ જુઓ, આ હિન્દુસ્તાની સૈનિકે જે યુનિફોર્મ પહેરવો પડે છે તે. નથી તો એ તેની ટેવોને અનુરૂપ, નથી તેના શરીરના બાંધાને માફક આવે એવો, અને ખાસ તો અહીંની આબોહવા સાથે તો તેનો કોઈ રીતે મેળ ખાય એમ નથી. તેણે શું પહેરવું પડે છે? લાલ કોટ, પેન્ટ, ચામડાના પટ્ટા, અને સૌથી વધુ તો ભારેખમ બૂટ. ક્યાં એ પહેરવા ટેવાયેલો તે હલકા ફૂલ સેન્ડલ અને ક્યાં આ અધમણિયા ખાસડા! જાડું, મજબૂત ચામડું, સતત પગને ડંખ્યા કરે. આમ તો આ દેશી સૈનિકોની ચાલ બહુ ચપળ, ચિત્તા જેવી, પણ બિચારા આવા ભારેખમ બૂટ સાથે સતત લંગડાતા રહે.
અશ્વારોહી દેશી સૈનિક
અહીં ઉનાળામાં થર્મોમિટરનો પારો ૧૧૦ (ફેરનહિટ) પાર કરી જાય ત્યારે આ બચારા જીવો પર દયા લાવીને લાલને બદલે સફેદ કોટ પહેરવાની છૂટ! તો ય પટ્ટા, બૂટ-મોજાં ને બીજો બધો સરંજામ તો જેમનો તેમ જ રહે. વળી દરેક સૈનિકે પોતાનાં કપડાં પોતે જ ધોવાનાં હોય. અહીં એક તો ઉનાળામાં પાણી મળવું મુશ્કેલ. એમાં આ સફેદ કોટને કાયમ બગલાની પાંખ જેવો રાખવાનો! પહેલાં પાણી શોધતાં, અને પછી કોટને ધોઈ ધોઈને ઉજળો બનાવતાં તો બિચારાને પરસેવો છૂટી જાય!
વળી અહીંના લોકોનો ધર્મ રોજેરોજ નહાવાનો આગ્રહ રાખે. કેટલાક તો દિવસમાં એક કરતાં વધારે વાર નહાય. હવે આ સૈનિક બિચારો જ્યારે માંડ પાણી ભેગો થાય ત્યારે પોતાના ધરમને સાચવવા પહેલાં નહાય, કે લશ્કરના નિયમને માન આપીને પહેલાં ધોળો કોટ ધોઈને સાફ કરે? વળી ઘણા સૈનિકો તો ટોપીની અંદર લાંબી ચોટલી રાખે. દરેક સૈનિક એની ટોપીની અંદર એક નાનકડો અરીસો તો રાખે જ. જ્યારે ટાઈમ મળે ત્યારે અરીસો કાઢી ટોપી બરાબર પહેરાઈ છે કે નહિ તે જોઈ લે. પછી ટોપી કાઢી વાળ બરાબર ઓળાયા છે કે નહિ તે જોઈ લે. જે ચોટલી રાખતા હોય તે તેને ફરીથી કસીને બાંધી લે! કેટલાક તો વળી લાંબો ચોટલો રાખે. ગૂંચળું વળીને પડેલા નાગને મદારી ટોપલીમાં મૂકી રાખે તેમ તેને ટોપીમાં ગોઠવેલો રાખે. ગોરા સાહેબના બંગલાના વરંડામાં બેઠેલા ઓર્ડરલીને બીજું કોઈ ખાસ કામ ન હોય ત્યારે તે આ રીતે અરીસામાં જોયા કરે અને વાળ અને ટોપી સરખાં કર્યા કરે. ગોરા સૈનિકોની જેમ દેશી સૈનિકો માટે વાળ ટૂંકા રાખવાનું ફરજિયાત નથી. પણ ટોપીની બહાર લાંબા વાળ દેખાય તે તો ન જ ચાલે. એટલે બિચારો સતત વાળની ચિંતા કર્યા કરે.
તેમાં વળી સૈનિકોની બદલી એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે થયા કરે. ગોરા સૈનિકની બદલી થાય ત્યારે તેને રહેવા માટે બેરેક મળે. પણ દેશી સૈનિકને નહિ. એટલે એ બિચારો કાં તો કાચું-પાકું ઝૂંપડું બનાવી લે, કે પછી આગલા સૈનિકનું ઝૂંપડું સમુનમું કરી તેમાં રહેવા લાગે. દેશી સૈનિકો અને દેશી અફસરો, બધા સાથે જ રહે. હા, અફસરનું ઝૂંપડું થોડું મોટું હોય, અને તેમાં એકાદ હવાબારી વધુ હોય! અને ઝૂંપડાનું છાપરું પીળા ફૂલોવાળી વેલોથી શણગારેલું હોય! સૈનિક હોય કે ઉપરી અધિકારી, દરેકની ઝૂંપડીની બહાર તુલસીનો છોડ તો હોય જ. તેની આસપાસ ચોતરો બાંધ્યો હોય અને રોજ સાંજે ત્યાં દીવો કરવાનું તો એ ન જ ભૂલે. રાત પડે એ પહેલાં આંગણામાં ચૂલો જલાવી બાજરાનો રોટલો શેકી લે. અને સાથે હોય ઘરેથી આણેલું અથાણું કે પછી કાપેલી ડુંગળી. અને ડ્યૂટીનો સમય પૂરો થઈ જાય એટલે તરત પેલો ભારેખમ યુનિફોર્મ કાઢીને ટૂંકી, સફેદ પોતડી પહેરી લીધી હોય.
સર આર્થર વેલેસ્લી
ઘણાખરા સૈનિકોએ સવારે અને સાંજે ગોરા ઉપરી સાહેબ પાસે હાજરી નોંધાવવી પડે. તેને જેની રખેવાળી સોંપી હોય તે કિલ્લો, ચર્ચ કે બીજી કોઈ ઈમારત કે જગ્યા અંગે ‘આલબેલ’ (all wellનું દેશી રૂપ) પોકારવી પડે. એ વખતે દેશી સિપાઈ બિચારો ભાંગ્યુંતૂટ્યું અંગ્રેજી અને હિન્દુસ્તાનીમાં બોલતો હોય. તેમાં ય ઘણા સૈનિકો માટે તો આલબેલ શબ્દ તકિયા કલામ જેવો બની ગયો હોય. જ્યારે બધું સમુસૂતરું ન હોય, કશુંક ન બનવાનું બન્યું હોય ત્યારે પણ પહેલાં તો એ ટેવ વશ ‘આલબેલ’ જ કહે અને પછી ખરી વાત કરે! અમે કચ્છના અંજારમાં હતાં ત્યારે ૧૮૧૯માં મોટો ધરતીકંપ આવેલો. કિલ્લાનો એક મિનારો ધરાશાયી થઈ ગયો. એ ખબર આપવા સંત્રી પોતાના સાહેબ પાસે દોડ્યો. જઈને પહેલાં તો ટેવ વશ બોલ્યો : ‘આલબેલ’. પણ પછી તરત મિનારો ઢળી પડ્યો છે એવા સમાચાર આપ્યા! જે સૈનિકોને રાતની ડ્યૂટી આપી હોય તેમણે રસ્તા પરથી પસાર થતી દરેક વ્યક્તિને પૂછવું પડે : ‘દોસ્ત કે દુ:શ્મન?’ પસાર થનારો બચાડો ગરીબડા અવાજે જવાબ દે : ‘દોસ્ત.’ જે ખરેખર દુ:શ્મન હોય તે પોતે દુ:શ્મન છે એમ ક્યારે ય કહે ખરો?
દેશી સિપાઈઓ બરાબર મન દઈને ડ્રિલ કરે છે, અને એટલે પરેડ કે રિવ્યુ વખતે ગોરા સૈનિકોની સાથે, ખભેખભા મિલાવીને કવાયત કરી શકે છે. થોડા વખત પહેલાં પૂનામાં એક મોટો કાર્યક્રમ થયો હતો. જુદી જુદી રેજિમેન્ટના સૈનિકો – દેશી તેમ જ ગોરા કૂચ-કવાયત કરી રહ્યા હતા. ત્યારે મારી સાથે બેઠેલાઓને મેં ખાસ આમ કહ્યું હતું, જે કેટલીક ગોરી સ્ત્રીઓને બહુ ગમ્યું નહોતું. એ મેદાનમાંથી દૂર દૂરનો શનવાર વાડાનો કિલ્લો અને પર્વતીના મંદિરનું શિખર દેખાતાં હતાં. પેશ્વા સામેની લડાઈમાં બ્રિટiશ લશ્કરના હિન્દી સૈનિકો પણ બહાદુરીથી લડ્યા હતા. આપણા લશ્કર માટે આ દેશી સૈનિકોનું મહત્ત્વ કેટલું બધું છે એ વાત એ વખતે સમજાઈ હતી. અને તેમના આવા મહત્ત્વનો સ્વીકાર કરીને સર આર્થર વેલેસ્લીએ તેમની બહાદuરી, શિસ્ત, અને નમકહલાલીની યોગ્ય રીતે જ પ્રશંસા કરી હતી. આ સૈનિકો પોર્ટુગીઝ અને ફ્રેંચ દુ:શ્મનો સાથેની આપણી લડાઈઓમાં પણ બહાદુરીપૂર્વક લડ્યા હતા. એક લડાઈમાં તો જ્યારે ગોરા સૈનિકો પાછા પડ્યા હતા ત્યારે આ દેશી સૈનિકોએ વિદેશી લશ્કરને હરાવ્યું હતું.
ટીપુ સુલતાન સાથેના યુદ્ધ વખતે કિલ્લાને ઘેરો ઘાલીને બેઠેલા ‘દેશી’ અને અંગ્રેજ સૈનિકો
આ બધું લખતી વખતે મારો ઈરાદો એમ કહેવાનો તો નથી જ કે દેશી સૈનિકો આપણા ગોરા સૈનિકોની બરોબરી કરી શકે તેવા છે. મારો મતલબ એટલો જ છે કે તેમને અપાતી સગવડો, તાલીમ, જવાબદારીઓની સરખામણીમાં તેઓ ઘણો સારો દેખાવ કરી શકે છે. એટલે તેમને વધુ સગવડો અને પ્રોત્સાહન આપવાની જરૂર છે. અને તેનાથી છેવટે લાભ તો આપણને જ થવાનો છે. જુદી જુદી જાતનાં અગવડ અને અભાવમાં પણ તેઓ જે બહાદુરીપૂર્વક લડે છે તે તો ખરેખર કાબિલે દાદ છે. એટલે આ દેશી સૈનિકોની હાલત શક્ય હોય તેટલી હદે સુધારવી એ છેવટે તો આપણા જ લાભની વાત છે.
અને આ ‘દેશી’ સૈનિકોની પડછે ગોરા સૈનિકોનું કેવું ચિત્ર મિસિસ પોતાન્સ ઊભું કરે છે? એ જોશું હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 09 માર્ચ 2024)
