આપણા દેશમાં ગરીબીની ચર્ચા થતી આવી છે, બેરોજગારીની ચર્ચા થતી આવી છે, બંને સમસ્યાના નિવારણની યોજનાઓ ઘડાતી આવી છે, પણ કામધંધો હોવા છતાં, ખૂબ મહેનતમજૂરી કરવા છતાં, કોઈ વ્યક્તિ, કુટુંબ કે વર્ગ ગરીબ રહી જ જાય છે. એમનું શું? તે અંગે મુદ્દાસરની વાત માંડે છે ‘ડાઉન ટુ અર્થ’ના મૅનેજિંગ ઍડિટર રિચાર્ડ મહાપાત્ર …

ભારતમાં આપણને ઘણી વખત નવાઈ લાગે છે કે અતિ મહેનત કરતાં લોકો ગરીબાઈમાં શા માટે જીવે છે! આ વાત શ્રમજીવીઓ અને અસંગઠિત ક્ષેત્રમાં કામ કરતાં કામદારોને વધુ લાગુ પડે છે, જેઓ રોજનું કમાઈને રોજ ખાય છે. ભારતમાં સારી એવી ટકાવારીમાં લોકો કામ કરતાં હોવા છતાં ગરીબીમાં સબડે છે. ચોક્કસ, તેમને નિયમિત કે દરરોજ કામ મળતું ન હોય એવું બની શકે છે, પરંતુ કૃષિ ક્ષેત્રે અત્યાર સુધીનું સૌથી ઓછું આર્થિક વળતર મળતું હોવાના કારણે અત્યારે સરકાર માટે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં નારાજગી, સૌથી મોટો પ્રશ્ર બની રહ્યો છે ને હવે રોજગારી પર ગંભીરતાપૂર્વક ચર્ચા શરૂ થઈ છે.

રોજગારી પરની આ ચર્ચામાં સમસ્યા એ છે કે મોટે ભાગે તે બે સમાધાન આસપાસ આવી કેન્દ્રિત થઈ જાય છે :  એક, માળખાગત સુવિધા પર સરકારી ખર્ચ મારફતે રોજગારીનું સર્જન કરવું અને બીજું, યુવાનોને કેટલીક રોજગારદક્ષતા પૂરી પાડે એવું કૌશલ્ય વિકસાવવું. તેમાં રોજગારીનું સર્જન કરવા આર્થિક વૃદ્ધિને પ્રોત્સાહન આપવા અપર્યાપ્તિ રીતે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે. આ યોજનાઓ વર્ષોજૂની છે અને એ બજારની લાક્ષણિકતાઓ સાથે સુસંગત નથી થઈ રહી. એ વાત પરથી તે સાબિત થાય છે કે આપણી યુવાપેઢીમાં બેરોજગારીનો દર ખાસ્સો ઊંચો છે અને જે લોકો કામધંધો મેળવે છે તે બધા પણ સારું કે સંતોષપૂર્વકનું જીવન જીવવા સક્ષમ નથી.

રસપ્રદ બાબત એ છે કે, ભારતની સમસ્યા એ વિશ્વની સમસ્યા જેવી છે કે પછી તમે કહી શકો કે વૈશ્વિક પ્રવાહને સુસંગત છે. આંતરરાષ્ટ્રીય શ્રમસંસ્થા (આઈ.એલ.ઓ.) દ્વારા જાહેર કરવામાં આવેલ ગ્લોબલ ઍમ્પ્લોયમેન્ટ ટ્રેન્ડ ફોર યુથ મુજબ, વર્ષ ૨૦૧૭માં વિશ્વમાં યુવાપેઢીમાં બેરોજગારીનો દર ૧૩.૧ ટકા પર સ્થિર હતો, જે વર્ષ ૨૦૧૬માં ૧૩ ટકા થયો. વર્ષ ૨૦૧૮માં આ રિપોર્ટમાં ધારણા વ્યક્ત કરવામાં આવી છે કે, યુવાપેઢીમાં બેરોજગારોની સંખ્યામાં થોડો વધારો થશે. પણ રિપોર્ટમાં સાથે-સાથે એમ પણ ઉમેરવામાં આવ્યું છે કે, વિકાસશીલ દેશોમાં ૩૯ ટકા યુવાન કામદારો મધ્યમ કે અતિ ગરીબીમાં જીવે છે. તેનો અર્થ એ થયો કે તેઓનું જીવન દરરોજ ૩.૧૦ ડૉલરથી ઓછી આવક પર નભે છે. કઠણાઈ એ છે કે, વિકાસશીલ દેશોમાં ૧૬.૭ ટકા યુવાન કામદારો દરરોજ ૧.૯૦ ડૉલરથી ઓછી આવક પર નભે છે, જે અમેરિકામાં અતિ ગરીબીરેખા ધરાવતા સમાજની વ્યક્તિની દૈનિક આવક ગણાય છે.

જો કે આ પ્રવાહ વિકસિત દેશોમાં પણ જોવા મળ્યો હતો. ભારતની જેમ આ મોટા ભાગના ‘કામધંધો ધરાવતા પણ ગરીબ’ કામદારો અસંગઠિત ક્ષેત્રોમાં કામ કરે છે. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે જોઈએ તો, કામધંધો ધરાવતા ૭૫ ટકા યુવાનો અસંગઠિત ક્ષેત્રની રોજગારી ધરાવે છે. આ દર પુખ્તો વચ્ચેના દર કરતાં પ્રમાણમાં વધારે છે. વિકસિત દેશોમાં કામધંધો ધરાવતા ૯૫ ટકા યુવાનો અસંગઠિત ક્ષેત્રો સાથે જોડાયેલા છે. અન્ય એક નિરાશાજનક પ્રવાહ એવો પણ જોવા મળ્યો છે કે આઈ.એલ.ઓ.ના રિપોર્ટમાં જણાવવામાં આવ્યું છે તેમ, યુવાનો પુખ્તો તરીકે બેરોજગાર રહેવાની સંભાવના ત્રણ ગણી છે. “આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં પુખ્તો અને યુવાનોમાં બેરોજગારીનો દર તાજેતરમાં બહુ થોડો બદલાયો છે, જે શ્રમબજારમાં યુવા લોકો માટે બિનલાભદાયક સ્થિતિ હોવાનું સૂચવે છે.” પાંચમા વાર્ષિક રોજગારી-બેરોજગારી સર્વે, ૨૦૧૫-૧૬ના જણાવ્યા મુજબ, સમગ્ર ભારતમાં શૈક્ષણિક સ્તરમાં વૃદ્ધિ થવાની સાથે બેરોજગારીનો દર ૧૮થી ૨૯ વર્ષની વયજૂથમાં પણ વધારો થયો છે.

ભારતની રોજગારી મુખ્યત્વે અસંગઠિત ક્ષેત્રોમાં જોવા મળે છે, વિકાસલક્ષી પ્રોજેક્ટ્‌સ અને કૃષિમાં દૈનિક વેતનમાં નોંધપાત્ર ટકાવારી ધરાવે છે. આ ક્ષેત્રો મારફતે ભવિષ્યની રોજગારીની માંગ પૂરી કરી શકાય? વિકાસમાં જે ફરક રહ્યો છે, એને ધ્યાનમાં રાખીએ તો ભારત માળખાગત કાર્યક્રમોમાં હજુ ઘણું રોકાણ કરી શકે છે અને માંગ સંતોષવા જાહેર વેતન-કાર્યક્રમોમાં વધારો કરી શકે છે. પણ તેમાં કામ મેળવનારા લોકોને ગરીબીરેખામાંથી બહાર કાઢવા એ બાબત પડકારજનક છે.

તો પછી આ સમસ્યાઓનું સમાધાન શું છે? પ્રથમ, અસંગઠિત ક્ષેત્રની રોજગારીને બેરોજગારને સમકક્ષ દરજ્જો ન આપવો જોઈએ. તેના બદલે આ ક્ષેત્રોમાં સારી રીતે મહત્તમ રોજગારીનું સર્જન થાય એવી વ્યૂહરચના અપનાવવી જોઈએ. અત્યારે સંગઠિત ક્ષેત્રે અસંગઠિત ક્ષેત્રોમાંથી મોટી સંખ્યામાં કામદારોને સમાવવા પડશે અને એનો કોઈ વિકલ્પ જણાતો નથી. અને બીજું, જ્યારે આપણે કૌશલ્યવિકાસની વાત કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે સામાન્ય રીતે અસંગઠિત ક્ષેત્રોમાં કામ કરતાં કામદારોનું કૌશલ્ય કાયદેસર કૌશલ્ય ગણતા નથી. તેના બદલે આપણે તેમને નવી કુશળતાઓ શીખવવા ભાર મૂકવો જોઈએ, જેથી તેઓ સમયની સાથે તાલ મેળવવાની શરૂઆત કરશે. તેનાથી રોજગારીનું સર્જન અને રોજગારીની પ્રક્રિયા લાંબી થઈ શકે છે. ટૂંકમાં, કહીએ તો, આપણે રોજગારીનું સર્જન કરવાની રીત વિશે નવેસરથી વિચારવાની જરૂર છે. 

(મૂળ રૂપે Down to Earthમાં પ્રકાશિત આલેખ સ.પ્રે.સ.માંથી સાભાર, અનુવાદ : કેયૂર કોટક)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૅપ્રિલ 2018; પૃ. 05 

અમેરિકાના ગાંધી તરીકે પંકાયેલ માર્ટિન લ્યુથર કિંગ જુનિયરની પચાસમી પુણ્યતિથિએ તેમની બે ઉક્તિઓ સંભારીએ:

“શિક્ષણનું મહત્ત્વ માત્ર બુદ્ધિશાળી બનવામાં સીમિત નથી રહેતું, પરંતુ સામાજિક જીવન જીવવા માટે સક્ષમ બનવાનું ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવાનું પણ છે.” તેમણે દરેક વ્યક્તિ સઘન અને વિવેચનાત્મક દ્રષ્ટિકોણની રીતે વિચારતી થાય તેવું ઘડતર કરવામાં શિક્ષણ પ્રથા શું ભાગ ભજવી શકે તેના પર ભાર મુકેલો. પોતાના એક નિબંધમાં માર્ટિન લ્યુથર કિંગ કહે છે, “બુદ્ધિ ક્ષમતાનો વિકાસ વત્તા ચારિત્ર્ય ઘડતર એ જ શિક્ષણનું સાચું લક્ષ્ય છે.” તેઓએ શિક્ષકો અને કોલેજના અધ્યાપકોને ચેતવણી આપેલી કે જો ખ્યાલ નહીં રાખવામાં આવે તો તેઓ ‘સંકુચિત માનસવાળા, અવૈજ્ઞાનિક વલણ ધરાવનારા, તર્ક વિનાના પ્રચારકોનો સમૂહ પેદા કરશે, જે અનૈતિક કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત થઇ જશે.”

MLKનું આ વિધાન આજે અર્ધી સદી કરતાં ય વધુ વર્ષો પછી સાચું પડતું જણાય છે. સારાયે વિશ્વમાં જાણે ‘ભણતર’નો વ્યાપ વધ્યો છે, પણ સુસંસ્કૃત, મજબૂત બાંધાનાં ચારિત્ર્યવાન સ્ત્રી-પુરુષોનું ઘડતર નથી થતું.

આજે જ્યારે દુનિયાના લગભગ બધા દેશોમાં સત્તાની સાઠમારી અને તે ટકાવી રાખવાના મરણિયા પ્રયાસોનું વરવું પ્રદર્શન જ માત્ર નહીં, તેની હરીફાઈ પણ યોજાઈ રહી છે, ત્યારે MLKનું આ વિધાન વિચાર કરતા કરી મૂકે છે. તેમણે કહેલું, “અમેરિકાના  ભગ્ન સમાજને જોડવા આપણને સત્તા પ્રત્યેના પ્રેમને બદલે પ્રેમની સત્તાની જરૂર છે.”

આ વિધાન કયા દેશના રાજકારણીઓ, સત્તાધીશો કે વહીવટદારો માટે સાચું નથી? પ્રેમ અને સત્તા શબ્દોની અદલાબદલીને પરિણામે સ્વર્ગ જેવી ધરતી પર નર્ક સર્જાઈ જશે તેનું એ આર્ષદ્રષ્ટાને પૂરેપૂરું ભાન હતું, માત્ર આપણે તેમને અનુસર્યા નહીં.

આજે માર્ટિન લ્યુથર કિંગના જીવન-કાર્યને સ્મરીને તેમના કંડારેલા પંથે ચાલવાની પ્રતિજ્ઞા લઈએ. તો જ માનવ અધિકારોની રક્ષા કરવા માટેના પ્રયાસો માટે આપણે ગાઇ શકીશું :

‘હમ હોંગે કામયાબ એક દિન’

https://www.youtube.com/watch?v=obYDlF8KmEA

e.mail : 71abuch@gmail.com

રાહુલ ગાંધીએ એના પિતાના કાતીલોને માફ કરી દીધા છે. "સદંતર માફ કરી દીધા છે," એવું રાહુલે ભાર દઈને કહ્યું, જેથી એનું વિધાન સંદિગ્ધ ના રહે. સિંગાપોરમાં ગયા સપ્તાહે IIMના સ્નાતકો સાથેની ગુફતેગુમાં રાહુલને અચાનક એક સવાલ પૂછવામાં આવ્યો હતો કે, શું તેમણે અને તેમની બહેન પ્રિયંકાએ તેમના પિતાના કાતીલોને જતા કર્યા છે? રાહુલ કહ્યું, "અમે અપસેટ અને ખિન્ન હતા, અને બહુ વર્ષો સુધી ગુસ્સામાં રહ્યાં હતા. પણ ખબર નહીં કેમ, અમે એમને માફ … ઇન ફેક્ટ, સદંતર માફ કરી દીધા છે."

રાહુલ ગાંધીની રાજનીતિ ગમે તે હોય, પણ આ વાત એનાથી પર, અને ગહેરી છે. તમને જેણે અન્યાય કર્યો હોય, હાનિ પહોંચાડી હોય, પીડા આપી હોય તેને માફી બક્ષવાનું ના તો સરળ છે, ના તો આપણા સ્વભાવ કે સંસ્કૃિતમાં. એનાથી વિપરીત, એ અન્યાયનો બદલો લેવાનું એકદમ જાયજ લેખાય છે. તમે બદલો ના લો તો જ એ અપ્રાકૃતિક કહેવાય. આપણી પૂરી વ્યવસ્થા વેરવૃત્તિની તરફદારી કરે છે. આપણો ઇતિહાસ વેરઝેરથી ભરેલો છે. આપણા ધાર્મિક પુરાણોમાં ન્યાય-અન્યાયની વાર્તાઓ છે.

જંગલમાં રહેતા માણસની નીજી લાગણીથી લઇને એણે બનાવેલી ધાર્મિક પરંપરા કે આધુનિક કાનૂની રસમમાં સજાની વ્યવસ્થા બુનિયાદી રીતે ઇન્તિકામની આક્રમક વૃત્તિમાંથી આવે છે. સદીઓ પહેલાં શેક્સપિયરે લખ્યું હતું, ‘તું મને ડંખ મારે તો મને લોહી ના નીકળે? તું મને ગુદગુદી કરે તો મને હસવું ના આવે? તું મને ઝેર આપે તો હું મરી ન જાઉં? અને તું મને અન્યાય કરે તો હું બદલો ન લઉં?’ માણસ તરીકે આપણે ભાગ્યે જ પ્રતિશોધની ભાવના સામે સવાલ ઉઠાવીએ છીએ. આપણને પીડા પહોંચાડે તેને તકલીફ આપવી એ આપણા માટે શ્વાસ લેવા જેટલું સ્વાભાવિક છે.

રાહુલ ગાંધીએ આ લાગણી, આ વૃત્તિને પડકારી છે, એટલે એની વાત કરવી જરૂરી છે. પોતાના પિતાના કાતીલોને જતા કરવાનો ભાવ આવે કેવી રીતે? એ જ જવાબને વિસ્તારીને એણે કહ્યું હતું, "આવી ઘટનાઓ બને ત્યારે તેમાં બહુ બધી વાતો-વિચારો અને પરિબળોનો ગૂંચવાડો થાય. મને યાદ છે મેં જ્યારે ટીવી પર (લિબરેશન ટાઈગર્સ ઓફ તમિલ ઇલમના પૂર્વ વડા) પ્રભાકરનને ફર્શ ઉપર મરેલો જોયો ત્યારે મને બે અહેસાસ થયા હતા-એક તો મને એમ થયું કે, આ માણસને આ રીતે (ટીવી પર) અપમાનિત કરવાની જરૂર શું હતી. બીજું મને એની અને એનાં બાળકોની દયા આવી. મને થયું કે, આ બધા પાછળ અંતે તો એક ઇન્સાન છે, પરિવાર છે, રડતાં બાળકો જ છે ને."

માનવ સંસ્કૃિતમાં ક્રોધને સદાચારનો દરજ્જો અપાયેલો છે. આપણા તમામ ધાર્મિક અને ન્યાયિક કાનૂન દંડ આધારિત છે. આપણા, ઉચિત કે અનુચિત, તમામ યુદ્ધો પ્રતિશોધમાંથી આવે છે. આપણો સમાજ સૌથી કજિયાખોર અને મુકદમાબાજ છે. સાચા કે માની લીધેલા કોઈ પણ જખમ આપણે બર્દાશ્ત કરતા નથી. આપણે એના માટે 'પુણ્યપ્રકોપ' નામ પણ આપ્યું છે. આપણા ઈશ્વર, આપણા ગુરુ અને આપણા નેતાને આપણે કોપાયમાન જોઈએ છીએ, કારણ કે એ આપણા ગુસ્સાનું પ્રતીક છે.

આવા માહોલમાં કોઈને માફ કરવાનો ભાવ સમાજમાં પ્રચલિત ના હોય તો તેમાં આશ્ચર્ય નથી. એક્ચુઅલી, દયા, માફી, કરુણા એ આપણા સમાજમાં કમજોરી અને નપુંસકતાના ગુણ ગણાય છે. કોઈને મારવો એ વીરતા છે, એવું ઘરમાંથી જ શીખવાડવામાં આવે છે. આપણને ઈજા પહોંચાડનારને પ્રતિ-પીડા આપવાની લાગણી એટલી સશક્ત હોય છે કે, એમાં કરુણા ઢંકાઈ જાય છે. પણ સવાલ એ છે કે માફ કરવાની કરુણા એટલે શું? માફ કરવાને અન્યાયને ભૂલી જવા કે અન્યાયકર્તા સાથે મનમેળાપ તરીકે જોવામાં આવે છે. ઘણા લોકો માફી બક્ષવાના પક્ષમાં નથી હોતા કારણ કે એમને એમ લાગે છે કે, માફી આપવાથી આપણે અન્યાયને ઉચિત ઠેરવીએ છીએ, અને અન્યાયકર્તાને બીજા સાથે એવું કરવા પ્રોત્સાહન આપીએ છીએ.

માફીની આ સમજ ગલત છે, અને એને ગહેરાઈથી સમજવા જેવું છે.

હકીકતમાં આપણે જ્યારે આપણને હાનિ પહોંચાડનાર, પીડા આપનારને માફી કરીએ છીએ ત્યારે, નારાજ થવાનો, ગુસ્સે થવાનો, ફરિયાદ કરવાનો આપણો અધિકાર જતો કરીએ છીએ. આપણે આપણી જાતને અન્યાયના, ક્રોધના નકારાત્મક ઈમોશનમાંથી ઉગારવા ઇચ્છીએ છીએ એટલે કહીએ છીએ, "જા, તારા જેવું કોણ થાય?" આપણે એના જેવા થવા નથી માંગતા એ માફીનો મૂળ હેતુ છે.

માફી એટલે જવા દેવું, અંગ્રેજીમાં લેટ-ગો. એ બીજા માટે નથી, આપણા માટે છે. પ્રતિશોધની ભાવનામાંથી આપણે આપણી જાતને મુક્ત કરીએ તે માફીની સાચી વ્યાખ્યા છે. કોઈને માફ કરવાનો મતલબ એને અન્યાયની જવાબદારીમાંથી મુક્ત કરવો એવો થતો નથી; એનો મતલબ આપણે આપણને કડવાહટની કેદમાંથી મુક્ત કરીએ છીએ તે.

આપણી સાથે ભૂતકાળમાં જે થયું હતું તેના આક્રોશમાં જીવતા રહેવાનો ગેરફાયદો એ છે કે, એ આપણી અંદર પરિવર્તનમાં બાધા બને છે. વળતામાં, બદલાઈ નહીં શકવાની આ લાચારી આપણને જીવન પ્રત્યે નિરાશાવાદી બનાવે છે. જે થયું છે તે ના-થયું કરવાનું અશક્ય છે, પણ આપણી ઉપર એ ભૂતકાળનો જે સકંજો છે તેમાંથી મુક્ત થવાનું આપણા હાથમાં છે.

નફરત એ ભૂતકાળનો ભાવ છે. તમે કોઈની ઉપર ખફા છો કારણ કે એણે પાંચ વર્ષ પહેલાં કે પચ્ચીસ વર્ષ પહેલાં તમને અન્યાય કર્યો હતો. ક્રોધ તમને અતીતમાં રાખે છે. એમાંથી બહાર આવવા માટે તાકાતની નહીં, સભાન પ્રયત્નની જરૂર હોય છે. એ અર્થમાં માફી સેવા નહીં, સ્વાર્થ છે; એ તમે તમારા માટે કરો છો.

આફ્રિકન નેતા નેલ્સન મંડેલાએ ૨૭ વર્ષના કારાવાસ પછી એમને જેલમાં બંધ કરનાર લોકોને માફ કરી દીધા હતા. ૧૯૮૧માં તુર્કીશ હુમલાખોર મેહમેત અલી એગ્કાએ પોપ જ્હોન દ્વિતીયને ૪ ગોળીઓ ધરબી દીધી. પોપ ઈમરજન્સી ઓપરેશનમાં માંડ બચ્યા. બે વર્ષ પછી એ એગ્કાને જેલમાં મળ્યા, અને જે હાથે ગન પકડી હતી તેને પકડીને કહ્યું કે, મેં તને માફ કરી દીધો છે. મહાત્મા ગાંધીનું આખું જીવન માફીની બુનિયાદ પર ટક્યું હતું. સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીએ ૧૯મી સદીના પછાત ભારતમાં સમાજ સુધારાનું કામ શરુ કર્યું ત્યારે બહુ લોકો એમના દુશ્મન બની ગયા હતા. એમાંથી એમના જ એક સહાયકે એમના આહારમાં ઝેર મિલાવ્યું હતું. સ્વામીને આ ખબર પડી તો એમણે એ સહાયકને નેપાળ ભગાડી મુક્યો, જેથી એનો જીવ બચી જાય.

આ બધાં મહાન પુરુષોનાં નહીં, મહાન પુરુષાર્થનાં ઉદાહરણ છે. કોઈને જતો કરવો એ ઈચ્છા, આયાસ અને સભાન વિકલ્પ છે. માફી સરળ નથી એટલે જ એના માટે જહેમત કરવી પડે છે. પ્રતિશોધ માણસની બુનિયાદી વૃતિ છે. જખ્મી માણસને એના જખ્મના સોર્સને ખતમ કર્યા પછી જ 'સારું' લાગે છે. પ્રતિહિંસા એ મગજનો ઓટોમેટિક રિસ્પોન્સ છે. હિંસા પાશવિક ગુણ છે, માફી માનવીય ભાવ છે. માફી ઓટોમેટિક નથી. એના માટે પ્રયાસ કરવો પડે છે. ઇતિહાસના આ લોકોએ એ પરિશ્રમ કર્યો હતો. એમણે જ્યારે એમને અન્યાય કરનારને માફ કર્યા હતા ત્યારે એમણે પોતાની અંદર પડેલા પ્રતિશોધના પશુને કહ્યું હતું, "જા, તારા જેવું કોણ થાય."

માફી હકીકતમાં આપણે આપણને જ આપેલી ગીફ્ટ છે.

સૌજન્ય : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “સન્ડે ભાસ્કર”, 01 અૅપ્રિલ 2018