માત્ર માણસ જ નહીં કેટલાંક શહેરના પણ બે વ્યક્તિત્વ હોય છે. નાનું હોય કે મોટું દરેક શહેર ટેભા ફાડીને વિસ્તરી રહ્યું છે. નગરની ફરતે નવાં શહેર ઊગી રહ્યાં છે. આ પરિવર્તનમાં સ્થાપત્ય, ઓળખ, લાક્ષણિકતા અને સોસાયટીમાં શું ફેરફાર આવી રહ્યા છે એ જોવાનો પ્રયાસ કરીએ

"આપકો લગતા હૈ કી હમને અતીત કો પકડ કે રખા હૈ,
દુઃખ કે સાથ.
આપ ગલત સોચતે હૈં, હમ ખુશી કો પકડ કે રખતે હૈં.
છોટી છોટી ખુશીયોં કોં."

૨૦૧૧-૧૨માં 'પતંગ-ધ કાઇટ' ફિલ્મ કેટલાંક ફિલ્મ ફેસ્ટિવલ્સમાં રજૂ થઈ હતી અને વાહવાહી મેળવી હતી. ફિલ્મમાં સીમા વિશ્વાસ અને નવાઝુદ્દીન સિદ્દિકી હતાં. સમગ્ર ફિલ્મ સાંકડી ગલીઓ એટલે કે પોળવાળા જૂના અમદાવાદ પર હતી. એ ફિલ્મ છએક મહિના અગાઉ દૂરદર્શન પર રિલીઝ થઈ હતી. કહાણી એવી હતી કે પોળમાં એક મા-દીકરો રહેતાં હોય છે. ઘણાં ય લોકો પોળ છોડીને નવા વિકસેલા અમદાવાદમાં રહેવા ચાલ્યા જાય છે, પણ એ પરિવાર પોળ અને પોતાના ઘરને વળગેલો છે. તેમના જ પરિવારનો કે પડોશનો એક માણસ દિલ્હીથી ઉત્તરાયણ નિમિત્તે આવે છે. તેની અડધી જિંદગી પોળમાં વીતી હોય છે. તે મા-દીકરાના એ પરિવારને સમજાવવા આવ્યો હોય છે કે તમે હવે પોળ છોડીને બીજે રહેવા ચાલ્યા જાવ. હવે અહીં કંઈ રાખ્યું નથી. મકાનનો સોદો કરી નાખીએ. ત્યારે સીમા વિશ્વાસ તેને ઉપર લખેલો ડાયલોગ સંભળાવે છે.

દરમ્યાન દિલ્હીથી આવેલી તેની દીકરીને પોળ ખૂબ પસંદ પડે છે. તે પોળમાં રખડયા કરે છે. પતંગથી રંગાયેલા આસમાનને જોઈને અને ઘર છોડીને અગાસીએ ચઢેલા લોકોને જોઈને તે નાચી ઊઠે છે. તેને લાગે છે કે જીવન તો અહીંયાં જ છે. ફિલ્મમાં જૂનું અમદાવાદ આબેહૂબ ઝિલાયું છે. પોળની સાપસીડીની રમત જેવી ગલીઓ, ગલીમાં માણસોની વચ્ચેથી પસાર થતાં ગાય-કૂતરાં અને ઉત્તરાયણની ધમાલ જેવા રંગો ઝિલાયા છે. ફિલ્મનું આર્ટ ડિરેક્શન એટલું અદ્દભુત છે કે જૂના અમદાવાદના રંગો નિહાળવા હોય તો એ ફિલ્મ ખરેખર નિહાળવા જેવી છે.

પૂર્વ અને પશ્ચિમ અમદાવાદ

એક માણસમાં બે વ્યક્તિત્વ હોય એવાં ઘણાં નર-નારી તમે જોયાં હશે. આવું માત્ર માણસોને જ લાગુ નથી પડતું, શહેરોને પણ લાગુ પડે છે. અમદાવાદ જોશો તો તમને એક જ શહેરમાં બે શહેર દેખાશે. હવે સાબરમતી રિવરફ્રન્ટ તરીકે ઓળખાતી સાબરમતી નદીની પૂર્વ તરફનું જૂનું અમદાવાદ અને પશ્ચિમે સેટેલાઇટ વિસ્તાર તેમ જ હાઇવેની આસપાસ વિસ્તરેલું નવું અમદાવાદ. જૂના અદાવાદમાં સાંકડી શેરીઓ, ગીચ બજારો, બેઠા ઘાટનાં મકાનો. ઉંબરાવાળાં મકાનો અને ઉંબરાની બહાર ઓટલા જોવા મળે છે. મોટા ભાગના ચોક પર ચબૂતરો છે. આ તમામ બાબતો અમદાવાદની પરંપરા છે. એ શહેર તરીકે અમદાવાદને ઓળખ આપે છે. ઉપરાંત, જૂના નગર દરવાજાઓ, ભદ્રનો કિલ્લો, કેટલાંક મંદિર, મસ્જિદ અને મિનારા એ પણ આ જૂના અમદાવાદની પારંપરિક ઓળખ છે.

હવે નવા અમદાવાદની વાત કરીએ. નવા અમદાવાદમાં પહોળા રસ્તાઓ છે. બહુમાળી એટલે કે હાઇરાઇસ ઇમારતો છે. મોલ અને મલ્ટિપ્લેક્સ છે. સાયન્સ સિટી તેમ જ મહાત્મા મંદિર જેવાં મોડર્ન સંકુલ છે. નવા શહેરની ઓળખ છે.

તળ મુંબઈ અને પરાંમાં વસતું મુંબઈ

હવે મુંબઈ તરફ જઈએ. મુંબઈમાં તળ મુંબઈ અને ઉપનગરીય-પરાવાળું મુંબઈ એટલે કે સાઉથ મુંબઈ અને સબર્બન મુંબઈ એવા બે ભાગ છે. મુંબઈમાં કોલાબાથી વેસ્ટર્ન લાઇનમાં માહિમ કોઝવે સુધીનો તેમ જ સેન્ટ્રલ લાઇનમાં સાયન સુધીનો ઇલાકો તળ મુંબઈ એટલે કે મૂળ મુંબઈ કહેવાય છે. એ પછી જે પરાં જે શરૂ થાય છે એ ઉપનગરીય મુંબઈ કહેવાય છે. જેમાં સાંતાક્રુઝ, અંધેરી, બોરિવલી, દહીંસર, ડોમ્બીવલી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. મુબઈની ઓળખ સમાન જે ચાલી રહેણાકો છે એ ઉપનગરીય મુંબઈ કરતાં તળ મુંબઈમાં વધુ જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત, ગોથિક શૈલીનાં મકાનો, રેલવે સ્ટેશનો, ઓફિસ, લાઇબ્રેરી વગેરે તળ મુંબઈને આગવી ઓળખ આપે છે. જે સબર્બન મુંબઈ પાસે નથી. સબર્બન મુંબઈમાં હાઇરાઇસ ઇમારતો છે. મોલ અને મલ્ટિપ્લેક્સ છે. બાંદરા – વર્લી સિ લિન્ક, બોરિવલીમાં આવેલું પેગોડા વિપશ્યના ધ્યાનકેન્દ્ર વગેરે કેટલાંક સંકુલો સબર્બન મુંબઈની નવી ઓળખ છે.

ગોથિક શૈલીનો ઉપલક પરિચય મેળવી લઈએ. ગોથિક શૈલીનાં મકાનો અંગ્રેજ શાસન દરમ્યાન મુંબઈમાં તૈયાર થયાં હતાં. ૧૨મી સદીમાં ફ્રાન્સમાં ડેવલપ થયેલી ગોથિક વાસ્તુકળા મધ્યકાલીન દોરમાં યુરોપમાં પ્રચલિત બની હતી. ૧૨થી ૧૬મી સદી દરમ્યાન એ પોપ્યુલર હતી. તળ મુંબઈમાં રેલવે સ્ટેશન છત્રપતિ શિવાજી ટર્મિનસ, રાજાબાઈ ટાવર, બોમ્બે હાઇકોર્ટનું બિલ્ડિંગ, મુંબઈ સુધરાઈની ઇમારત તેમ જ કેટલી ય ઓફિસો ગોથિક શૈલીની છે.

અમદાવાદ અને મુંબઈ એવાં બંને નગરોમાં જૂના શહેરની બહાર ટેભા ફાડીને વિકસેલા નવા શહેરમાં લઘુતમ સાધારણ અવયવ જો કાઢીએ તો પહોળા રસ્તા, હાઇરાઇસ બિલ્ડિંગો અને મોલ-મલ્ટિપ્લેક્સીસ છે. હાઇરાઇસ બિલ્ડિંગોની સ્થાપત્ય-વાસ્તુકળાની દૃષ્ટિએ કોઈ આગવી વિશેષતા નથી. એ શહેરને કોઈ વિશેષ ઓળખ આપતાં નથી. સ્ટ્રક્ચર તરીકે જે રીતે પોળમાં ગલીથી લઈને મકાન-દરવાજાની બાંધણી સુધીની વિશેષતા પારંપરિક કે સાંસ્કૃિતક ઓળખ ઊભી કરે છે એવી કોઈ ઓળખ નવા વિસ્તારની બિલ્ડિંગો કે અન્ય બાંધકામ ઊભી કરતા નથી. એ પોતે કોઈ 'મોડર્ન આગવી ઓળખ' પણ ઊભી કરતા નથી. પૂર્વ અમદાવાદ કે તળ મુંબઈની ગીચ બજારો પણ શહેરનો એક મિજાજ પ્રર્દિશત કરે છે. એવો વૈભવ એ શહેરોના નવા ઇલાકા પાસે નથી. આ વાત થોડી બારીક છે, તેથી આ ફકરા પાસે અટકીને બે ઘડી પોરો ખાઈને વિચારીને આગળ વધો એવી વિનંતી.

બદલા હુઆ બનારસ

વાત માત્ર આ બે શહેરોને જ લાગુ પડતી નથી. જૂનાગઢ, જામનગર, સુરત, વડોદરા, બનારસ, ઇન્દૌર વગેરે શહેરોમાં પણ વિકસેલા-વિસ્તરેલા નવા વિસ્તારોને આ વાત લાગુ પડે છે. શહેરની ફરતે નવું શહેર વિકસે છે.

બનારસની ઓળખ ગંગા ઉપરાંત ત્યાંની સાંકડી ગલીઓ અને ગલીને કાંઠે વિકસેલાં જૂની ઢબનાં મકાનો છે. સત્યજિત રેએ અપ્પુ ટ્રીલજીની ફિલ્મમાં બનારસની એ ગલીઓ અને તેમાં ચીતરેલાં પેઇન્ટિંગ્સ સરસ રીતે દર્શાવ્યાં છે. બનારસની ગલીઓની બહાર એક બીજું નવું બનારસ ઊભું થયું છે. જ્યાં મોલ-મલ્ટિપ્લેક્સ અને બહુમાળી બિલ્ડિંગ્સ છે. આ નવું બનારસ છે એ કોઈ પણ નવા બનેલા કે વિકસેલા શહેર જેવું લાગે છે. એ જોઈને એમ ન કહી શકાય કે આ બનારસ છે. એમાં બનારસની આગવી મોહર નથી. બનારસ વિશે એવું કહેવાય છે કે એ ઇતિહાસ કરતાં ય જૂની નગરી છે. નગરની બહાર જે શહેર બની રહ્યું છે એનો કોઈ સ્થાપત્ય ઇતિહાસ જ કદાચ નહીં હોય. નવી વ્યવસ્થાઓ, ઊંચી બિલ્ડિંગ્સ, અદ્યતન બાંધકામ થાય એની સામે કોઈને વાંધો હોઈ ન શકે. એ તો આવકાર્ય બાબત છે. મુદ્દો એ છે કે એના નિર્માણમાં કોઈક એવી ખાસિયત ઊભરતી હોવી જોઈએ કે જે તે નગરને પોતાની આગવી ઓળખ આપે. દિલ્લી, મુંબઈ કે અમદાવાદ, સુરત કે બનારસના નવા વિસ્તરતા વિસ્તારો એક સરખા જ લાગે એ વિશેષતા નહીં વિટંબણા કહેવાય.

મોડર્ન એટલે?

મોડર્ન બાંધકામો સાથે પણ એક સ્થાપત્ય, શૈલીની ઓળખ ઊભી થઈ શકે છે, પણ એવું ભારતના મોટા ભાગનાં શહેરોમાં થતું નથી. અમદાવાદની પારંપરિક ઓળખ તો ત્યારથી જ ઓસરવા માંડી હતી જ્યારથી નદીના બીજા છેડે આશ્રમ રોડ પર મોડર્ન બાંધકામ થવા માંડયાં. આશ્રમ રોડ પર કેટલાંક પારંપરિક મકાન, સ્થાપત્યો છે, પણ એની સરખામણીએ મોડર્ન બાંધકામો વધુ છે. કોઈ પણ શહેરની ઓળખ તેનું જૂનું નગર હોય છે. 'કાઇપો છે'માં જે અમદાવાદ બતાવાયું છે કે 'પતંગ'માં જે અમદાવાદ છે એ પોળવાળું અમદાવાદ દર્શાવાયું છે. એ નવું વિકસેલું પશ્ચિમી અમદાવાદ નથી.

જૂના શહેરમાં ઉત્સવનો ઉત્સાહ નવા શહેર કરતાં વધુ જોવા મળે છે. અમદાવાદમાં પોળની ઉત્તરાયણ વખણાય છે, નહીં કે સેટેલાઇટ કે વસ્ત્રાપુરની. અલબત્ત, સેટેલાઇટ અને વસ્ત્રાપુરમાં પણ સરસ ઉત્તરાયણ ઊજવાય છે પણ એની ઇન્ટેિન્સટી પોળ જેવી નથી હોતી.

જૂના નગરમાં ઓટલા હતા. ફ્લેટ સિસ્ટમનાં જે મકાનો બને છે એમાં ઓટલાનો છેદ ઊડી ગયો છે. પોળ નિહાળવા તો વિદેશીઓ સ્પેશ્યલી અમદાવાદ આવે છે. ધામા નાખીને ફોટા પાડે છે અને રિસર્ચ કરે છે. વક્રતા એ છે કે નવા અમદાવાદની નવી પેઢીમાં એવા ય લોકો મળી આવશે જેણે પોળ ન જોઈ હોય! પશ્ચિમમાં વસેલા નવા અમદાવાદમાં કોઈ પિતાએ તેમના બાળકને ઓટલો અને ઉંબરો શું છે એ સમજાવવું હશે તો બાળકને પોળમાં લઈ જવું પડશે. બદલતો સિનારિયો એ છે કે શહેરના જૂના વિસ્તારો ખાલી થઈ રહ્યા છે. લોકો નવા વિસ્તારોમાં રહેવા જઈ રહ્યા છે. મુંબઈ અને અમદાવાદમાં એ પ્રમાણ નોંધપાત્ર રીતે દેખાઈ રહ્યું છે. સાઉથ મુંબઈ અને પોળમાંથી લોકો પશ્ચિમી અમદાવાદમાં તેમ જ ઉપનગરીય મુંબઈ તરફ જઈ રહ્યા છે.

જૂનું એટલું સોનું એ વાત ખોટી છે

જૂનું એટલું સારું અને નવું એટલું નકામું કે નબળું કહેવાનો લગીરેય ઇરાદો નથી. આ તો સમય સાથે પરિવર્તન પામતાં શહેર અને તેની તાસીરને જોવા જાણવાનો પ્રયાસ છે. નવા જે વિસ્તારો વિકસે છે એની પણ ઊજળી બાજુ છે જ. શહેરના જૂના કરતાં નવા ડેવલપ થયેલા વિસ્તારોમાં પાણીની વિતરણ વ્યવસ્થા સારી હોય છે. રસોડામાં ફ્રીઝ મૂકવું હોય કે વોશરૂમમાં વોશિંગ મશીન મૂકવું હોય એ માટેની ચોક્કસ જગ્યા હોય છે. એ માટેના વીજળીના પોઇન્ટ નવાં મકાનોમાં સગવડભર્યા હોય છે. કોઈ પણ ચીજ ખરીદવી હોય તો એના વધુ વિકલ્પો નવા શહેરી ઇલાકામાં વધારે ઉપલબ્ધ હોય છે.

જૂનાં અને નવાં શહેરોની પોતપોતાની વિશેષતા હોય છે, પોતપોતાના પ્રશ્નો પણ હોય છે. એક એવી ચર્ચા છે કે પોળવાળા અમદાવાદમાં કે તળ મુંબઈમાં કે જૂની દિલ્હીમાં રહેતો છોકરો ખૂબ ભણેલ-ગણેલ અને સેટ થયેલ હોય તો પણ એને છોકરી મેળવવામાં તકલીફ થાય છે. શહેરના જૂના વિસ્તારોમાં રહેતા ઘણા પરિવારો ખાસ દીકરાને પરણાવવા માટે પણ શહેરના નવા વિસ્તારમાં ફ્લેટ વસાવે છે. મુંબઈમાં ચાલી રહેણાકોમાં તો આખા મહોલ્લાનું કોમન સંડાસ હોય છે, તેથી પણ ઘણાં દીકરી દેતા ખચકાય છે.

'ક' કોસ્મોપોલિટનીઝમનો ક

વાસ્તુકલાના ગેરફાયદાથી હટીને જોઈએ તો મોટાં શહેરોના નવા વિસ્તારોમાં જે કોસ્મોપોલિટન ક્રાઉડ ઊભું થઈ રહ્યું છે એના ઘણા ફાયદા છે. નવા વિસ્તારોમાં એક કરતાં વધુ ભાષા બોલતા લોકો સાથે વ્યવહાર વિકસે છે. જેને લીધે એક નવું જગત ઊઘડે છે. શહેરની ફરતે વિકસેલાં નવાં શહેરો કોસ્મોપોલિટન ટચ આપે છે. અમદાવાદ, સુરત, વડોદરા, પૂણે, હૈદરાબાદ, બેંગલોર વગેરેમાં નવા જે વિસ્તારો ડેવલપ થયા છે ત્યાં કોસ્મોપોલિટન ક્લેવર ઊભું થયું છે. મોડર્ન કન્ટેસ્ટમાં કોઈ પણ શહેર એ વિકસતું ત્યારે કહેવાય છે ત્યાં કોસ્મોપોલિટન પ્રજાનો વસવાટ વધે. શહેરમાં એ શહેર અને રાજ્યની બહારના લોકોનો વસવાટ વધે એને લીધે એને કોસ્મોપોલિટન ક્લેવર મળે છે. જે શિક્ષણ, સમજદારી, સેલિબ્રેશનના નવા વ્યાપ ઉઘાડે છે, કારણ કે ત્યાં એક જ સંસ્કૃિત કે ભાષાના લોકો નથી વસતાં પણ બહુભાષી અને બહુસાંસ્કૃિતક લોકો વસે છે. મુંબઈ અને દિલ્હી જેવાં શહેરોમાં કોસ્મોપોલિટન માહોલ વિકસ્યો છે. અમદાવાદ, સુરત, પૂણે, હૈદરાબાદ, બેંગલોર વગેરે શહેરોમાં અન્ય પ્રાંત કે અન્ય શહેરોના લોકોની વસતી ખાસ્સી વધી છે, પણ કોસ્મોપોલિટન માહોલ ઊભો નથી થયો. કોસ્મોપોલિટન ઘેટ્ટો ઊભા થયા છે. આ વાત થોડા વિસ્તારથી સમજીએ. મુંબઈમાં એક જ બિલ્ડિંગ કે મહોલ્લામાં મરાઠી સાથે તમિલ, ગુજરાતી, મરાઠી, મારવાડી વગેરે સાથે રહેતા જોવા મળે છે. બિલ્ડિંગની નીચે મૂકેલી નેમપ્લેટ વાંચો એટલે આ અંદાજ આવી જાય છે. અમદાવાદ, સુરત જેવાં શહેરોમાં મારવાડી, મરાઠી, બંગાળી, સાઉથ ઇન્ડિયન લોકોનો નોંધપાત્ર વસવાટ છે. તેઓ પ્રાદેશિક પ્રજા સાથે એક જ સેક્ટરમાં કોસ્મોપોલિટન શહેરની જેમ વસેલા જોવા મળતા નથી. તેઓ નોન-ગુજરાતી તરીકે અલગ અલગ સેક્ટરમાં વસેલા જોવા મળે છે. ટૂંકમાં, ગુજરાતમાં વસતો સાઉથ ઇન્ડિયન ગુજરાતમાં વસતા બંગાળી સાથે નેચરલ કનેક્ટ અનુભવે છે, કારણ કે આ બંને જણાને લાગે છે કે પોતે પરપ્રાંતીય છે. તેઓ સ્થાનિક પ્રજા સાથે થોડું અંતર અનુભવે છે. આવું સ્થાનિક પ્રજા પણ સમજે છે. આ કોઈ વાંક કે દોષ નથી. બે અજાણ્યા માણસો શરૂઆતમાં નિકટ આવતા થોડા ખચકાય એ સ્વાભાવિક વાત છે. એકબીજા સાથે ઔપચારિક ઓળખ પછી ટયુનિંગ ધીમે ધીમે જામે છે, તેથી દરેક રાજ્યમાં કોસ્મોપોલિટન પ્રજાનો જે સ્થાનિક પ્રજા સાથેનો ભેદ હોય છે એ તેમની બીજી-ત્રીજી પેઢીએ ભેદ ખરી પડે છે. પછી ગુજરાતમાં વસતો બંગાળી પણ પછી ગુજરાતી જ કહેવાય છે. તે આઇડેન્ટિટી ક્રાઇસિસ અનુભવતો નથી, તેથી મેગાસિટીમાં કોસ્મોપોલિટન વર્તુળો બન્યાં છે, સર્વાંગી માહોલ નથી ઊભો થયો. એના માટે થોડાં વર્ષો થશે. એ માહોલ ઊભો થશે એટલું નક્કી છે. મુંબઈમાં ત્યાંની મૂળ વસતી કરતાં માઇગ્રન્ટ્સ લોકોની વસતી વધુ છે, તેથી કોસ્મોપોલિટન માહોલ શહેરમાં સર્વાંગી રીતે વિકસ્યો છે. જે ભારતનાં અન્ય મેટ્રો શહેરમાં પણ સંપૂર્ણપણે વિકસી શક્યો નથી. અમદાવાદ પણ કોસ્મોપોલિટન ઘેટ્ટોમાંથી કલ્ચર બનતા તરફ આગળ વધી રહ્યું છે, જે સામાજિક તંદુરસ્તી માટે સારી વાત છે.

પ્રાઇવસી એટલે શું?

જૂનાં અને નવાં શહેરોની કેટલીક લાક્ષણિક બાબતોમાં પણ ભેદ હોય છે. જેમ કે, તળ વિસ્તારમાં એટલે કે વોલ્ડ સિટીમાં સેન્સ ઓફ પ્રાઇવસી હોતી નથી. પ્રાઇવસી એ કોસ્મોપોલિટન કન્સેપ્ટ છે, કલ્ચરલ કન્સેપ્ટ નથી. ગામમાં તેમ જ જૂના શહેરમાં કે શહેરના જૂના ઇલાકાના રહેવાસી ઇલાકામાં લોકો વચ્ચેનો મેળાપ કે હળવામળવાનો ભાવ વધુ હોય છે. નવા વિકસેલા શહેરના ફ્લેટ રહેણાકોમાં એ ઓછું જોવા મળે છે. ત્રીજે માળે રહેતા માણસને ચોથે માળે કોણ રહે છે એની ખબર ઘણી વખત નથી હોતી. જ્યારે કે જૂના નગરમાં તો દરેક રહેવાસી માટે આખો મહોલ્લો એ પરિવાર જેવો હોય છે. પાડોશી સાથે પરિવારના સભ્ય જેટલી નિકટતા હોય છે, તેથી પ્રાઇવસી નામનો શબ્દ જ ત્યાંના શબ્દકોશમાં અજાણ્યો છે. આનું કારણ કદાચ એ હોઈ શકે કે જૂના નગરમાં સંયુક્ત કુટુંબની સંખ્યા ખાસ્સી હોય છે, નવાં શહેરોમાં સંયુક્ત કુટુંબની સંખ્યા ઓછી હોય છે. પોળવાળા જૂના અમદાવાદમાં હવેલી ટાઇપનાં મકાનો ઘણાં છે જે જૂની દિલ્હીમાં પણ જોવા મળે છે. હવેલી ટાઇપનાં મકાનો એ સંયુક્ત કુટુંબની જરૂરિયાત અને ઓળખ છે. શહેરની બહાર વિકસેલા નવા શહેરમાં મોટે ભાગે વિભક્ત કુટુંબ જોવા મળે છે. જેમાં પતિ-પત્ની અને તેમનું બાળક હોય છે. જ્યાં પરિવારની સભ્યસંખ્યા મોટે ભાગે પાંચ કરતાં વધુ હોતી નથી. ત્યાં વન કે ટુ બેડરૂમ હોલ કિચનના ફ્લેટનું ચલણ વધારે જોવા મળે છે. વિભક્ત કુટુંબ એ નવા શહેરી જીવનની ઓળખ છે. જે રીતે મોંઘવારી વધી રહી છે એ જોતાં કોઈ પેરેન્ટ્સને એક કે બે કરતાં વધુ સંતાન પોસાતાં નથી, તેથી વિભક્ત કુટુંબ એ નવા શહેરી જીવનનો તકાદો છે. એની ટીકા કરવી યોગ્ય નથી.

જોવાની વાત એ છે કે એક જ શહેરના બે છેડાના નાગરિકોની ભિન્નતા તેમના વ્યવહાર અને લાઇફસ્ટાઇલમાં સ્પષ્ટ વર્તાઈ આવે છે. ક્યારેક એમ થાય કે નવું અને જૂનું શહેર એ રેલવેના સમાંતર ચાલતા પાટા જેવું હોય છે. બંને સાથે ચાલે છે પણ ક્યારે ય ભેગા નથી મળતા. જૂના શહેરમાંથી માઇગ્રન્ટ થઈને નવા શહેરમાં વસવા ગયેલા માણસને મૂળ સ્થાન માટે ખૂબ આદર હોય છે. જૂના અને નવા બંને શહેરને એક બીજા પ્રત્યે થોડો છૂપો અણગમો પણ હોય છે. મુંબઈ, અમદાવાદ, દિલ્હી, પૂનામાં આ ભેદ નોંધી શકાય છે. આ વાત મોટાં શહેરોને લાગુ પડે છે. નાનાં શહેરોમાં આવો ભેદ હજી નથી ઊભો થયો જે સારું છે.

નવી ઓળખ પણ આગવી શા માટે ન હોઈ શકે? એક વાત દેખીતી છે કે સામાન્ય નગરરચનામાંથી કલાતત્ત્વ ઓછું થઈ રહ્યું છે. ગામ કે શહેરની બહાર મોટો નગર દરવાજો હોય એ પરંપરા સદીઓ પુરાણી છે. આજે પણ પરંપરા જળવાઈ રહી છે. કેટલાં ય ગામ કે શહેરની બહાર નવા નગર દરવાજા બની રહ્યા છે. જે ખરેખર આનંદની વાત છે. ખેદની વાત એ છે કે નવા જે દરવાજા નિર્માણ પામે છે એની કલાકોતરણીમાં એવું ઊંડાણ કે બારીકાઈ નથી જે વર્ષો અગાઉ બનેલા દરવાજામાં જોવા મળતી હતી. આજે પણ કેટલાંક શહેરોમાં સદીઓ જૂના એ દરવાજા ઊભા છે. એ જૂના અને નવા દરવાજા જોશો તો એમાં રહેલો કલા-ફરક તરત સમજાઈ જશે.

કોઈ શહેરે ક્યારે ય એટલો વિકાસ ન કરવો જોઈએ કે એ પોતાની ઓળખ જ ગુમાવી બેસે. એમ પણ કહી શકાય કે વિકાસ એને કહેવાય જેમાં પરિવર્તન તો આવે પણ ઓળખ જળવાઈ રહે. જૂનવાણી જેટલું સારું છે એમાંનું કંઈક જળવાય અને નવું એની સાથે અનુસંધાન કરે એવી જુગલબંદી રચાય એમ કહેવાનો આશય છે.

e.mail : tejas.vd@gmail.com

સૌજન્ય : ‘છપ્પનવખારી’ નામે લેખકની કોલમ, “સંદેશ”, 29 અૅપ્રિલ 2015

http://www.sandesh.com/article.aspx?newsid=3069820

The PEW Research Center has released a report (2nd April 2015); which gives the projections of populations in times to come. It says that in India the population of Hindus will fall down from present 79.5 % to 76.7% and the Muslim population will rise up to 18% by 2050. The population of Indian Muslims will overtake the population of Muslims in Indonesia and Pakistan. Disturbed by these projections Sadhvi Prachi advised that Hindu women should produce 40 children each while Sakshi Maharaj, BJP member of Parliament advised four children each for Hindu women. Time and over again many a leaders from Right wing Hindu formations have been advising the Hindu women to serve the ‘nation’ by producing more children, and interestingly the celibate ones’ amongst these advisers are more vociferous on these matters!

Given that these projections may be close to the reality, how do we explain the rise of Muslim population in India, is it due to Islam? If it is due to Islam than logically the countries ahead of India (Pakistan and Indonesia) should keep the same pace and remain ahead of India as far as population of Muslims is concerned. How come the number of Muslims in India will overtake the number in other countries, if Islam is the reason? Simply this totally smashes the argument of religion being the determining factor in matters related to population growth. Within India itself; one obverses that there are serious regional differences between areas like Malabar Coast of Kerala and the UP-Bihar region. Even in the strife torn Kashmir valley one noted in earlier decades that the percentage of increase of Hindu population was more than that of the Muslims in the valley.

The second argument is that Muslims don’t take to family planning as their religion prohibits them so this increase. In his book 'Family planning and legacy of Islam' Islamic scholar A R Omran of Cairo dispels the myth that Islam is inherently against family planning, as per him there is no text in Koran prohibiting prevention of pregnancy. In Islamic countries like Turkey and Indonesia family planning methods are quite popular. In Turkey for example 63% of the population in the reproductive age group uses contraception and in Indonesia the figure is 48%. In India the number of Muslim couples in the child bearing age practicing family planning in 1970 was 9% (Hindus 14%) and in 1980, 22.5% (Hindus 36.1%)  (Operation Research Group: Baroda 1981) Thus the number of additional Muslims taking to family planning is keeping pace with the number of Hindus doing the same.

Dr Rakesh Basant, an economist with IIM Ahmadabad and a mem­ber of the Sachar committee, points out that at present "there is (only) a 0.7-point difference between the Muslim and the average fertility rates. While the average fertility rate is 2.9, for Muslims it is 3.6." He emphasizes that 37 per cent of Muslims use contraceptives against a national average of 48 per cent. Therefore, contraceptive usage is about 10 percentage points lower among Muslims than the average. However, there are significant regional variations. The report observes, contraceptive usage goes up with education and development and all communities benefit from such changes.

So where do we look for answer to this puzzle of Muslim population rising more than that of Hindus in India? Just let’s have a look at the regional differences in the population growth of Hindus in India. Here the gross observation is that in the more literate Southern states like Tamil Nadu, Karnataka and Kerala the rise in the percentage of even the Hindu population is less than the percentage rise of Hindu population in the northern states like UP, Bihar and Madhya Pradesh. As far as the figures in India are concerned large number of Muslims lives in the ghetto like situations or in the outskirts of cities, and is on the lower side of the income profile. As the much discussed Sachar committee report points out the marginalization of Muslim minorities in employment and major business opportunities has led them to a condition of economic downslide or stagnation at best, not keeping pace with the overall economic growth which the country has witnessed.

This lack of equity has worsened due to the communal violence, which has led to their insecurity and ghettoisation. These two phenomenons have made them vulnerable and they have become more susceptible to the influence of conservative maulanas advising against the family planning etc.

The large section of Indian Muslims are coming from the background of untouchable Shudras, whose economic starting point has been very low, this added on by the lack of affirmative action for them and the physical insecurity has led to the present situation where the less educated men and women from this community tend to have more number of children. In contrast the percentage of Hindus in Pakistan has declined for very different reasons, the major decline being due to the mass migration away from Pakistan and Bangla Desh in the aftermath of partition. There percentage is very small, though they also face similar persecution in those countries, the comparisons are difficult. Interestingly in South Asia, the communal problem does persist, and religious majority in India suffers as minority in Pakistan and Bangla Desh.

At personal note while I was working in IIT Mumbai for long years, I could see that the number of children per family is more as you go down from the professors to the peons and sweepers. Also roughly those living in Mumbai slums have higher number of children, irrespective of their religion.

The situations in different countries in sub continent are not comparable on many counts. What is needed is an empathetic attitude to the deprived communities, going beyond the obvious and to solve the problem in right earnest.

હાલનું ભારતીય મીડિયા સંકટમાં છે. સમગ્ર મીડિયા સામે પોતાની વિશ્વસનીયતાને ટકાવી રાખવાના ગંભીર પ્રશ્નો ઊભા થયા છે. સંપાદકોનું સ્થાન મૅનેજરોએ લીધું છે. ઉપરાંત ‘ગૉસિપ’ અને સનસનાટીની ભરમારે તટસ્થ સમાચારોને માધ્યમોમાંથી ગાયબ કરી નાંખ્યા છે. આ પ્રક્રિયામાં નિષ્પક્ષતાને નુકસાન પહોંચ્યું છે …

આધુનિક મીડિયાને અસ્તિત્વમાં આવ્યે ત્રણસો વર્ષથી વધુ સમય થયો નથી. વૈશ્વિક સ્તરે શરૂ થયેલાં સુધારણા-આંદોલન અને નવજાગૃતિ કાળ દરમિયાન તેનો જન્મ થયો. ટેક્‌નોલૉજી ક્ષેત્રે નવાં-નવાં સંશોધનો થતાં મીડિયામાં પણ દેખીતું પરિવર્તન આવ્યું છે. રેડિયો, ફિલ્મ, ટીવી, કમ્પ્યૂટર, ઇન્ટરનેટ, સેલફોન, આઇ-પેડ, ફેસબુક અને યૂ-ટ્‌યૂબ વગેરેના આગમન સાથે જ મીડિયામાં ક્રાંતિકારી પરિવર્તન આવ્યું છે.

હું એ કાળમાં જન્મ્યો, જ્યારે સમાચારનું મુખ્ય માધ્યમ રેડિયો હતું. પત્રકારત્વની દુનિયામાં મેં ત્યારે પ્રવેશ કર્યો, જ્યારે હૉટમેટલ-રોટરી (એક પ્રકારનું ટાઇપસેટિંગ) યુગ હતો, ત્યારે ટપાલ-આવૃત્તિ માટે ચોવીસ કલાક કામ કરવું પડતું. વધુ આવૃત્તિઓ અને ઑફ્‌સેટયુગમાં હું પરિપક્વ થયો. કમ્પ્યૂટરયુગની શરૂઆત થતાં જ હું રિટાયર થઈ ગયો. હવે મીડિયાનો અર્થ ઇલેક્ટ્રોનિક મીડિયા, ઇન્ટરનેટ, બ્રેકિંગ ન્યૂઝ અને સોશિયલ મીડિયા છે. આ બધું જ મારી સમજની બહાર છે. આપણે દરેક ક્ષણે, ૨૪ ગુણ્યા ૭ દુનિયાથી જોડાયેલાં રહીએ છીએ. આજે મીડિયામાં કશું જ પહેલાં જેવું નથી. હવે દુષ્પ્રચાર અને અફવાની સમાચાર સાથે જાણે ટક્કર થઈ રહી છે.

અત્યારે મીડિયાનું વાતાવરણ સતત બદલાઈ રહ્યું છે. તેના પર મૅનેજર અને કૉર્પોરેટ હાઉસનું પ્રભુત્વ છે. મીડિયાનો ખૂબ મોટો હિસ્સો વિષયવસ્તુના હિસાબે ઉપરછલ્લો અને સનસનાટી પેદા કરનારો, મનોરંજક અને રેટિંગનો ભૂખ્યો થઈ ગયો છે. આજના સમયે ભારતીય મીડિયાની વાસ્તવિકતા, આપણે ક્યાં ઊભા છીએ અને આપણે કઈ દિશામાં જવું છે, તેને સમજાવાની જરૂર છે. કેટલાક લોકો માને છે કે ત્રીજા પ્રેસના આયોગ દ્વારા આ લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરી શકાય છે, પરંતુ તે હકીકતમાં શક્ય નથી. બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂર્ણ થયા બાદ અમેરિકાએ પ્રેસની સ્થિતિ અંગે સમીક્ષા કરી હતી. તેના માટે ‘હંચિસ-આયોગ’ની રચના કરવામાં આવી હતી, જે અંતર્ગત અમેરિકાના અનેક અગ્રણી લોકો એકત્રિત થયા હતા. આ આયોગે કૉર્પોરેટ જોડતોડને બદલે સામાજિક જવાબદારી, તટસ્થતા અને સંતુલન પર ભાર મૂક્યો હતો. યુદ્ધ બાદ મહાસત્તા તરીકે ઊભા થઈ રહેલાં અમેરિકન માધ્યમો આંતરરાષ્ટૃીય મુદ્દે વધુ રસ લેવા લાગ્યાં હતાં. ‘હંચિસ-આયોગ’ના અહેવાલનો અમેરિકાની બહાર પણ વ્યાપક સ્તરે હવાલો અપાવવા લાગ્યો.

ત્યાર બાદ ૧૯૭૦ના અંતમાં યુનેસ્કો દ્વારા ‘મેકબ્રાઇડ-આયોગ’ની રચના કરવામાં આવી હતી. તેનું કામ વૈશ્વિક સ્તરે માહિતીનું વધુ સારી રીતે આદાન-પ્રદાન થાય તે નિશ્ચિત કરવાનું હતું. જેથી વિકસિત અને ત્રીજા દુનિયાના દેશો વચ્ચે યોગ્ય રાજકીય અને સામાજિક સંતુલન સ્થાપિત કરી શકાય. આ પહેલથી મીડિયા પર ખૂબ ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો. પરંતુ આજે સ્થિતિ તેનાથી પૂર્ણ રીતે વિપરીત છે. ભારતીય મીડિયાનો ખૂબ મોટા સ્તરે વિસ્તાર થયો છે. મીડિયાએ નવા યુગમાં પ્રવેશ કર્યો છે, જ્યાં સોશિયલ મીડિયામાં દરેક પુરુષ અને મહિલા એક ‘સિટીઝન જર્નાલિસ્ટ’ છે.

હું નવા મીડિયાના રચનાત્મક પ્રયોગોનો તરફદાર છું. તેના માટે બુદ્ધિજીવી અને ખુલ્લા દિમાગના લોકોએ આગળ આવવું જોઈએ. જો શક્ય હોય તો એક ‘બ્લ્યુ-રિબન આયોગ’ની રચના કરવી જોઈએ, જેમાં શિક્ષણવિદ, વૈજ્ઞાનિક, વિચારક, રાજનીતિજ્ઞ, કૉર્પોરેટ હાઉસના પ્રમુખ, સામાજિક કાર્યકર્તા, મજૂર નેતા અને મહિલાઓની ભાગીદારી હોય. આ સમિતિ નિશ્ચિત સમયમાં પોતાના રિપોર્ટ આપે, ત્યાર બાદ આ જાહેર ચર્ચા-વિમર્શ આગળની કાર્યવાહી માટે આધાર બની શકે છે. આપણે પોતાના વિચારોમાં વ્યાપક પરિવર્તન લાવવાની જરૂર છે.

ભારતીય મીડિયા

વર્તમાન સમયમાં ભારતીય મીડિયા સંકટમાં છે. સમગ્ર મીડિયા સામે વિશ્વસનીયતાને ટકાવી રાખવાના ગંભીર પ્રશ્ન ઊભા છે. સંપાદકોનું સ્થાન મૅનેજરોએ લીધું છે, ઉપરાંત ગૉસિપ અને સનસનીખેજની ભરમારે તટસ્થ સમાચારોને માધ્યમોમાંથી ગાયબ કરી નાંખ્યા છે. આ પ્રક્રિયામાં નિષ્પક્ષતાને નુકસાન પહોચ્યું છે. એક તરફ પ્રિન્ટ મીડિયા મુશ્કેલીમાં છે, તો બીજી તરફ ઇલેક્ટ્રૉનિક મીડિયાનો કેટલોક ભાગ નિયંત્રણથી બહાર જતો રહ્યો છે. પ્રેસ કાઉન્સિલ નબળી છે તો ઇલેક્ટ્રોનિક મીડિયા તેનાથી પણ વધુ નબળું અને અનિયંત્રિત છે. ઝડપથી વધી રહેલું સોશિયલ મીડિયા નિયંત્રણના ઢાંચાથી મુક્ત છે. તે ખૂબ જ બેજવાબદારીભર્યું, વિવાદાસ્પદ, ચહેરાવિહીન અને માત્ર સ્વઅર્થમાં વિભાજિત હોઈ શકે છે. તે અનેક વાર અફવા અને ષડ્‌યંત્રને ફેલાવે છે, જેનાથી હિંસા અને અશાંતિ ભડકે છે.

આજના મીડિયાનું નેતૃત્વ એવા હાથોમાં છે, જેમને સાચા સમાચાર પારખવાની ચિંતા થતી નથી, તેઓ ન્યૂઝ બ્રેક કરવામાં જ પરોવાયેલા છે. બાકીનું મીડિયા બ્રેકિંગ ન્યૂઝનો સતત પીછો કરીને તેને એક વ્યક્તિગત વાસ્તવિકતા બનાવી દે છે, જે વાસ્તવિક સત્યથી ખૂબ દૂર હોય છે. મીડિયાની એકમેક સાથેની સ્પર્ધા ભડકાઉ ટિપ્પણી અને ગપગોળાને ફેલાવે છે. પરિણામે તથ્યોની તપાસ વિના જ મીડિયા-ટ્રાયલ શરૂ થઈ જાય છે. માહિતીની ખરાઈ કરવાની જરૂરી પ્રક્રિયા નષ્ટ થવાથી સંસ્થા અને વ્યક્તિગત પ્રતિષ્ઠા થોડી જ ક્ષણોમાં ધ્વસ્ત થઈ જાય છે. વ્યક્તિ અને સંસ્થા નિર્દોષ સાબિત થાય તે પહેલાં જ તેમને આરોપી તરીકે દોષી ઠહેરાવી દેવામાં આવે છે. આ બધામાં સૌથી વિચિત્ર બાબત એ છે કે સમાચારનું સરળતાથી રાજકીયકરણ કરવામાં આવે છે. રાજકીય પક્ષ અને વૈચારિક જૂથ ભાવનાઓને ભડકાવી અને તેની સાથે રમત રમવા માટે મેદાનમાં આવી જાય છે. આવા બેજવાબદારીભર્યાં રિપોટિંગ, સ્ટિંગઑપરેશન અને સ્રોતવિહીન વીડિયોક્લિપના અગણિત દાખલાઓ સામાન્ય વ્યક્તિ પણ ગણાવી શકે એટલા છે. કોકરાઝાર અને મુઝફ્‌રનગરનાં રમખાણોને શરૂ કરવામાં અને તેને ફેલાવવામાં સોશિયલ મીડિયા જવાબદાર હતું. ‘રાશોમન પરીક્ષણ’ના એ દિવસો અત્યારે વીતી ચૂક્યા છે, જ્યારે પત્રકારો માટે ખબરનાં તમામ પાસાંને જાણવાં આવશ્યક હતાં …. તમે જોયું હશે કે થોડા વખત પહેલાં કાયદાની વિદ્યાર્થિનીની જાતીય છેડતી થઈ હતી, તેના પ્રકરણમાં આરોપી બનાવવામાં આવેલા ન્યાયમૂર્તિ ગાંગુલી વિશે મીડિયામાં કેવું રિપોર્ટિંગ કરવામાં આવ્યું હતું. ન્યાયમૂર્તિનો પીછો કરવામાં આવ્યો હતો અને ત્યારબાદ પીડિતાએ આગળ આવીને ગવાહી આપવાનો જ ઇન્કાર કરી દીધો.

‘ઇંબેડેડ ખબર’ની શરૂઆત ઇરાક યુદ્ધના કવરેજ દરમિયાન અમેરિકન સરકારે કરી હતી. ભારતીય મીડિયાની મુખ્ય ધારાએ બે વર્ષ અગાઉ રામલીલા મેદાનમાં અન્ના હજારેના આમરણાંત ઉપવાસ અને તે પછીની ઘટનાઓનાં કવરેજ દરમિયાન તેની બેશર્મીથી નકલ કરી હતી. જો કે ઘણું સારું રિપોર્ટિંગ અને તટસ્થ વિશ્લેષણોની પ્રશંસા કર્યા વિના પ્રેસને આરોપીના પાંજરામાં ઊભું કરવું પણ યોગ્ય નથી.

કૉર્પોરેટ દુનિયા સાથે વિશેષાધિકારમાં ઉતાવળ પણ ચિંતાનો વિષય છે, જે જાહેરખબરોના જોરે અભિવ્યક્તિનું ગળું રૂંધી નાંખવા માંગે છે. કેટલાંક તથાકથિત વિવાદિત પુસ્તકો અને ફિલ્મો પર પ્રતિબંધ મૂકવો એ સામાન્ય બાબત થઈ ગઈ છે. આવાં પુસ્તકો અને ફિલ્મો પર દેશના એક વર્ગની લાગણીને ઠેસ પહોંચાડવાનો આરોપ લગાવવામાં આવે છે. જ્યારે સત્ય તો એ છે કે તે કથિત વર્ગ અને તેનાં કારણ ક્યારે ય સામે આવતાં નથી. એવો જ એક મુદ્દો એમ.એફ. હુસૈનનો પણ હતો. તેમને ત્યાં સુધી હેરાન કરવામાં આવ્યા હતા, જ્યાં સુધી તેમણે દેશ છોડી ન દીધો. નૈતિક પોલીસ બેખોફ થઈને ડર ફેલાવે છે. ભા.જ.પ., કૉંગ્રેસ તૃણમુલ કૉંગ્રેસ, સમાજવાદી પાર્ટી અને વામપંથી જેવા રાજકીય દળના હથિયારધારી ગુંડાઓ પોતાના વિરોધીઓ પર કહેર બનીને તૂટી પડે છે અને તેમની હત્યા કરવામાં પણ પાછા પડતા નથી. આનાથી અનિયંત્રિત ભાષા અને વર્તનનું ચલણ વધ્યું છે. દુર્ભાગ્યે આ પ્રકારના વર્તનને મીડિયા હંમેશાં વધુ પડતું મહત્ત્વ આપે છે. ચર્ચાનું સંચાલન એ રીતે કરવામાં આવે છે. જેથી લાગણીને ભડકાવાનું, આદર્શ નીતિથી જોડાયેલા સત્યને છુપાવનારું અને ભ્રમ વધારનારું સાબિત થાય.

મીડિયા પર નજર જરૂરી

આ વર્તારાની નકારાત્મક અસર થઈ હોવા છતાં લાગે છે કે આપણી સરકાર મીડિયાનું નિયમન કરવાની જરૂરિયાત સમજતી નથી. આવું કરવાથી અભિવ્યક્તિની આઝાદી પર લગામ લાગી જશે ? આ પણ એક દંભ છે. અમેરિકામાં ‘ફેડરલ કમ્યૂિનકેશન કમિશન’ છે, જે મીડિયા સંબંધિત માપદંડો પર નજર અને ફરિયાદનું નિરાકારણ કરે છે. બ્રિટન પોતાના ‘બ્રૉડકાસ્ટ કંમ્પ્લેટ કમિશન’ની પુનઃરચના કરી રહ્યું છે. અન્ય દેશોમાં પણ આ રીતે સંસ્થાઓ કાર્યરત છે. આ મામલે ભારત અનોખો દેશ છે, જેની પાસે મીડિયાની ફરિયાદ માટે પોતાની કોઈ કાયદાકીય સંસ્થા નથી. પ્રસાર ભારતીની રચના થઈ, ત્યારે ફરિયાદ-આયોગ અને વ્યાવસાયિક ચૅનલો માટે પ્રસારણ-આયોગની રચનાનો પ્રસ્તાવ હતો. તેનાથી પ્રસાર ભારતી અને વ્યાવસાયિક ચૅનલોના માટે બે જુદી-જુદી સંસ્થા હોવાની ગેરસમજણ ઊભી થઈ હોત. તે માટે ફરિયાદની આયોગની રચનાને જ રદ કરી દેવામાં આવી અને પ્રસારણ-આયોગની રચનાની પ્રક્રિયા આગળ જ ન વધી. પરિણામે ભારતમાં ફરિયાદ માટે કોઈ ઔપચારિક પ્રસારણ સંસ્થા નથી. આ ખૂબ મોટી કમી છે. પ્રિન્ટ અને ઇલેક્ટ્રૉનિક મીડિયા માટે એક જ ફરિયાદ-આયોગની રચનાનું સૂચન અવ્યાવહારિક છે. બંને મીડિયા પોતાના ચારિત્ર્યમાં એકબીજાથી બિલકુલ અલગ છે. એક સાથે બંને મીડિયાનું ભાર વાહન કરનારી પ્રસ્તાવિત સંસ્થા ખુદ પોતાના જ ભાર નીચે આવીને ખતમ થઈ જશે.

જાહેર પ્રસારણ સેવાના પ્રત્યે સરકારની ઉદાસીનતા તેની છૂપી દુશ્મનીનો હિસ્સો છે. આ દુશ્મની વધુ હાનિકારક સાબિત થઈ છે. જાહેર પ્રસારણ સેવાની ભૂમિકાને સંભવત : ભારતમાં સમજવામાં જ આવી નથી. જવાહલાલ નેહરુએ ૧૯૪૮માં બંધારણસભાને જણાવ્યું હતું કે, બી.બી.સી.ની જેમ જ આકાશવાણીને સ્વાયત્તતા આપવામાં આવશે. પરંતુ આવું થઈ ન શક્યું. જો કે શરૂઆતનાં વર્ષોમાં આકાશવાણી એક હદ સુધી સ્વતંત્ર હતી. પરંતુ સમય સાથે તે સરકારનું ભોપું (વાજિંત્ર) બનતી ગઈ. શરૂઆતમાં માહિતી અને પ્રસારણમંત્રી ડૉ. કેસકરના નેતૃત્વમાં સંસ્કૃતનિષ્ઠ, હિન્દીને સરકારી ભાષાને દરજ્જો આપવાનો મૂર્ખતાભર્યો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો. આ નિર્ણયે સૌને નારાજ કર્યા. તેનાથી અધિકારિક ભાષા માટે તમામ ભારતીય ભાષા, વિશેષ કરીને ઉર્દૂથી ઉધાર લેવાની જરૂરિયાતના અનુચ્છેદ ૩૫૧ જનાદેશની અવગણના કરી. સાથે જ સંચારના બદલે સમજની જટિલતાને વધારવાનું કામ કર્યું.

સરકારી મીડિયા

કટોકટી દરમિયાન ઇંદિરા ગાંધીએ આકાશવાણીની સંહિતા ખતમ કરી દીધી હતી. પ્રાઇવેટ મીડિયાને સરકાર વિરોધી માનવામાં આવતું હતું. એવું કહેવામાં આવતું કે તે માલિકોના એકાધિકાર સાથે જ ‘જૂટ પ્રેસ’ના હાથની કઠપૂતળી છે. તે માટે આકાશવાણીને ઔપચારિક રીતે સરકારી નોકર જાહેર કરી દેવામાં આવી હતી. કટોકટીના અનુભવનો બોધપાઠ લઈને જનતા પાર્ટીની સરકારે પ્રસારણના સંદર્ભમાં એક સ્વાયત્ત સંસ્થાને આકાર આપવા માટે એક સમિતિની રચના કરી હતી. ૧૯૭૮માં તે સમયે માહિતી અને પ્રસારણમંત્રી લાલકૃષ્ણ અડવાણીએ જણાવ્યું હતું કે, “આને સ્વાયત્તતા પર સૂચન આપવાનું કામ સોંપવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ તેમણે ‘સ્વતંત્રતા’ની ભલામણ કરી છે.”

અંતે, ૧૯૮૦માં પ્રસાર ભારતી કાયદો પસાર થયો, પરંતુ સુપ્રીમ કોર્ટર્ના ૧૯૯૫ના એક ફેંસલાને લઈને સાત વર્ષ સુધી એટલે કે ૧૯૯૭ સુધી તે લાગુ ન થઈ શક્યો. વિવિધ પક્ષોના પારસ્પરિક વિવાદમાં થોડાં વધુ સંશોધન પસાર થયાં. પરંતુ ત્યાર બાદ પણ પ્રસાર ભારતીનો આર્થિક બાબતોમાં અને ઉપરી પદનો આધાર સરકાર પર જ રહ્યો. આ એક ખૂબ જ અટપટો ઠરાવ હતો, પરંતુ તેમ છતાં તે પહેલ હતી. મુશ્કેલી એ છે કે પ્રસાર ભારતીને ક્યારે ય તક જ ન આપવામાં આવી. તે દરમિયાન સપાટી પર જે ચિત્ર આવ્યું તે એ હતું કે પ્રસાર ભારતી માહિતી-પ્રસારણ મંત્રાલય અને અધિકારીના નિયંત્રણ ધરાવનારી એક સરકારી સંસ્થા છે. જથ્થાબંધ માત્રામાં નિમણૂક થયેલા સરકારી કર્મચારીઓથી તે બની છે. માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રાલયે હાલમાં જ એક મુખ્ય કાર્યકારી અધિકારી(સીઇઓ)ના કારણે વિવાદનો સામનો કરવો પડ્યો. જો કે, અત્યારે સ્થિતિ જૈસે થેની છે.

દેશના બહુવર્ગીય સમાજની સેવા કરવા માટે પ્રસાર ભારતી જરૂરી છે. પ્રાઇવેટ ચૅનલ વ્યાવસાયિક હોવાના કારણે તે પોતાની જરૂરિયાત માટે જાહેરાત પર અવલંબે છે, જે ટીઆરપી અને રેટિંગ પર નિર્ભર છે. એવામાં તે ચૅનલ પર શું પ્રસારિત કરવામાં આવે એ જાહેરખબરની જરૂરિયાતને લઈને નક્કી થાય છે. પરિણામે તેના દ્વારા લોકપ્રિય રમત, મનોરંજન અને બજારમાં માલ અને સેવાઓનો ઉપભોગ કરનારાની જરૂરિયાતોને પૂરી કરવા માટેના જ કાર્યક્રમ પ્રસારિત કરવામાં આવે છે.

વર્તમાન માપદંડના મુજબ દેશની ૩૦ ટકા વસતી ગરીબીની રેખા નીચે જીવન ગુજારે છે. જ્યારે બીજા ૩૦ ટકા તેની ઉપર છે. દરેક ગ્રાહક એક નાગરિક છે, પરંતુ દરેક નાગરિક ગ્રાહક નથી. પરંતુ કડવું સત્ય એ છે કે ગરીબના હિસ્સામાં માહિતી અને જ્ઞાન એટલું જ પહોંચે છે જેમ કોઈ અમીરના ભોજનના ટેબલ પરથી કોઈ ટુકડો કોઈ ગરીબની થાળીમાં પડ્યો હોય. એક ગરીબ વ્યક્તિને પ્રીતિ ઝીંટા અને નેસ વાડિયાના વચ્ચે થયેલા ઝઘડા પર કલાકો થતી ચર્ચાબાજી અને વગર કામની માહિતીમાં શું રસ હોઈ શકે છે?

જો કે સમાચારની રીતે પ્રસાર ભારતી સારો સ્રોત છે, અહીંયાં ગંભીરતાથી રિપોર્ટિંગ કરવામાં આવે છે, પરંતુ બદનસીબે સંસદ, મીડિયા, જાહેરખબર દાતા અને મનોરંજન જગત તેનો પ્રયોગ કરતા નથી. પ્રસાર ભારતીનો એક દુષ્પ્રભાવ એ રહ્યો છે કે ટેલિવિઝને રેડિયોને ગળી લીધો છે. આકાશવાણી એક ગરીબ સંબંધી બન્યો છે. દેશ માટે આ મોટું નુકસાન છે. તેની નજર રાખી શકાય તેવી સેવાઓ મોટા ભાગે નેસ્તનાબૂદ થઈ ગઈ છે. સ્થાનિક પ્રસારણને અગાઉથી રોકી દેવામાં આવ્યાં હતાં, ત્યાં કોઈ જ પરિવર્તન આવ્યું નથી. એફએમ ચૅનલનો મનોરંજન ચૅનલના ક્ષેત્રમાં વિસ્તાર થયો છે. સ્થાનિક ચૅનલ સમાચારના કેટલાંક બુલેટિન સુધી જ મર્યાદિત છે.

મીડિયામાં માહિતી અને પ્રસારણ-મંત્રાલયની કોઈ ભૂમિકા નથી. તેનાથી મોટા ભાગના અંગ જેમ કે ફિલ્મ-ડિવિઝન, ડિરેક્ટર ઑફ ઑડિયો-વિઝ્‌યુઅલ પબ્લિસિટી વિભાગ સ્વાયત્ત નિકાસ થઈ શકે છે. રોજબરોજની માહિતીની જરૂરિયાતને વિભાગના મંત્રાલયોના હવાલે કરી દેવી જોઈએ. યુ.પી.એ. સરકારના માહિતી અને પ્રસારણમંત્રી મનીષ તિવારીએ ખૂબ પ્રામાણિકતા સાથે એ વાતને સ્વીકાર કર્યો હતો કે, “હવે સમય આવી ચૂક્યો છે કે મંત્રાલયનો અંત લાવી દેવામાં આવે. આ સમયે સુસંગત રાષ્ટ્રીય સંચારનીતિની જરૂરિયાત છે, જે રાષ્ટ્રીય આદર્શ વાક્ય ‘સત્યમેવ જયતે’ હોવા છતાં ગાયબ છે.”

સનસનાટી અને પક્ષપાત

અગાઉ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે મીડિયાના મોટા હિસ્સામાંથી વિષયવસ્તુ ગાયબ થઈ ચૂકી છે. તેનું સ્થાન રાજકીય પક્ષપાત અને સનસનીખેજ સમાચારોએ લીધું છે. પાકિસ્તાનમાં આતંકવાદી હાફિઝ સઇદ સાથે વેદપ્રતાપ વૈદિકની મુલાકાત પર ચૅનલોનું રાષ્ટ્રવાદી ગાંડપણથી કોઈને શું મળવાનું હતું? આ ઘટનાના મૂલ્યાંકન માટે કોઈએ વૈદીકની રાજનીતિ અને બાબા રામદેવ સાથે તેમના ઘનિષ્ટતાથી સહમત થવાની જરૂર નથી. એક પત્રકાર તરીકે ભારતના સૌથી મોટા દુશ્મન સાથે તેમને એક સનસનીખેજ મુલાકાત લેવાની તક મળી, તેમાં કોઈ ગુનો નથી. તેમાં એવું કશું નથી જેથી હાફિઝ સઇદ કે પાકિસ્તાન તેનો દૂરુપયોગ કરે. એ મુદ્દો અલગ છે કે તે મુલાકાતની વાતચીત ખૂબ નબળી હતી. તેમાં મહત્ત્વના મુદ્દા પર વાત થઈ નહોતી, ન તો તેમાં કોઈ એવું તત્ત્વ હતું, એટલે વૈદિકે તેમની નબળાઈનો ઉપયોગ કર્યો. જે પણ હોય તેમને ગદ્દાર ઠેરવીને સતત તેમનો પીછો કરવો અને જેલમાં નાંખવાની માંગ સદંતર જ ખોટી હતી.

ઍન્કર્સ અને આલોચકો દ્વારા એવા પ્રશ્નો ખૂબ જ વિચિત્ર લાગતા હતા કે, તેઓ કોની મંજૂરીથી ગયા હતા? તેઓ અમુક પ્રશ્નોને પૂછવામાં કેમ નિષ્ફળ રહ્યા? અને શું તેઓ વડાપ્રધાનના દૂત બનીને ત્યાં ગયા હતા? જો પત્રકારને કોઈ વ્યક્તિની મુલાકાત લેવા માટે કોઈ અધિકારીથી મંજૂરી લેવી પડે, એવું હોય તો પત્રકારત્વની દુકાનને તત્કાલ તાળાં લગાવી દેવાં જોઈએ. ભારતીય અને અમેરિકી પત્રકારોએ પ્રભાકરન અને ઓસામા બિન લાદેનની મુલાકાત લીધી જ હતી. ‘ડેજર્ટ સ્ટૉર્મ’નું રિપોર્ટિંગ કરવા માટે સી.એન.એન.ના પત્રકાર પીટર ઑરનેટ બગદાદમાં હાજર હતા, તે અમેરિકામાં ખૂબ જ શરમજનક ઘટના હતી અને દુનિયા માટે તે ખૂબ જ લાભકારક સાબિત થઈ.

આ મુદ્દે સરકારે સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે વૈદિકે પોતાના મરજીથી કામ કર્યું છે. સરકારનો આ મુલાકાત સાથે કોઈ જ સંબંધ નથી. ભા.જ.પે. ખરેખર બેવડો માપદંડ રાખ્યું હતું. ગત દિવસોમાં દિલ્હીના કેટલાક વિશ્લેષકોના કશ્મીરમાં હુર્રિયત નેતાઓના સંપર્કની વાતને દેશદ્રોહની રીતે રજૂઆત કરવામાં આવી હતી. દુઃખદ વાત એ હતી કે કેટલાક રિપોર્ટર કશ્મીર પર વૈદિકની ટિપ્પણીને લઈને તેમને રાષ્ટ્રવિરોધી દર્શાવવામાં વ્યસ્ત હતા, જ્યારે આ ટિપ્પણી બિલકુલ તર્કસંગત હતી.

હું જૂના જમાનાનો પત્રકાર છું અને નવા સોશિયલ મીડિયા વિશે કશું જ જાણતો નથી. પરંતુ હું વડાપ્રધાનના તમામ નોકરશાહોને અને સામાન્ય લોકોને ટિ્‌વટર દ્વારા સીધા સંદેશ મોકલવાના અપીલથી ચિંતિત છું. આ લોભ સર્વશક્તિમાન થવાનો ભ્રમ પેદા કરે છે. આમ આદમી પાર્ટીએ ટિ્‌વટર અને એસ.એમ.એસ. દ્વારા શાસન ચલાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. આમ આદમી પાર્ટીનો આ નિર્ણય મનોરંજક હતો, પરંતુ તેનાથી કશું હાંસલ થનારુ નહોતું. લોકો સાચે જ સંપ્રભુ (સાર્વભૌમ) છે, પરંતુ આપણે મૂર્ખ ટોળાથી ચેતતાં રહેવું જોઈએ.

વર્તમાન સમયમાં લાગે છે કે મીડિયા ચોથો સ્તંભ નથી, બલકે પ્રથમ સ્તંભ બની ગયો છે. કાર્યપાલિકા, વિધાયક અને ન્યાયપાલિકા હવે તેના પછી આવે છે. સંચારક્રાંતિએ પોતાની અંદર ખૂબ તાકાત મેળવી લીધી છે. તેનો જવાબદારીપૂર્વક ઉપયોગ થવો જોઈએ. અંતે મીડિયા સમયના ભીતર સત્ય લોકો સુધી પહોંચાડવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે. તેણે પોતાના શક્તિ અનુસાર જવાબદારીને નિર્વાહ કરવાની છે. મીડિયાએ માત્ર કમાણીની દૃષ્ટિએ આગળ વધવાના બદલે પોતાના મૂળ ઉદ્દેશ્યોની તરફ પાછા ફરવું જોઈએ.

(૨૦ જુલાઈ, ૨૦૧૪એ પ્રભાષ જોષી સ્મૃિત-વ્યાખ્યાનમાળામાં, બી.જી. વર્ઘીસે આ વક્તવ્ય આપ્યું હતું. તે પછી તરતના જ મહિનાઓમાં વર્ઘીસ ગયા એ રીતે જોતાં એમની આજીવન પત્રકારિતાના નીચોડરૂપ અંતિમ જેવું વક્તવ્ય આ હતું.)                            

અનુવાદ : કિરણ કાપુરે

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૅપ્રિલ 2015; પૃ. 04-06