કેન્દ્ર સરકારે જૂન ૫, ૨૦૨૦ના રોજ ખેતી અંગેના ત્રણ વટહુકમ બહાર પાડ્યા હતા. જે હવે સંસદે પસાર કર્યા છે. તેનો ભારે વિરોધ થઈ રહ્યો છે. આ સંદર્ભમાં  ભા.જ.પ. અને કૉંગ્રેસના ૨૦૧૯ની લોકસભાની ચૂંટણી સમયના ઢંઢેરામાં શું વચનો અપાયાં હતાં તે જાણવું રસપ્રદ છે.

ભા.જ.પ.

“ખેડૂતોની આવક બમણી કરવી” એવા શીર્ષક સાથેના ચાર પાનાં અને તેમાં ૨૯ મુદ્દા છે; તેમાં કરારી ખેતી કે APMCનાં અસ્તિત્વને સમાપ્ત કરવા જેવા કાનૂની સુધારા કરવામાં આવશે કે નવા કાયદા લાવવામાં આવશે એવો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. લૉક ડાઉન ચાલુ હતું ત્યારે કોઈ પણ ચર્ચા વિના જ આ વટહુકમ અને હવે કાયદા લાવવામાં આવ્યા તે સરકારનું સરમુખત્યારી માનસ છતું કરે છે.

કૉંગ્રેસ

કૉંગ્રેસ  ત્રણે ખરડાનો વિરોધ કરી રહી છે, ત્યારે એમ લાગે છે કે તે ૨૦૧૯ના તેના ઢંઢેરામાં જણાવેલી નીતિથી વિરુદ્ધ વર્તન કરી રહી છે. કાઁગ્રેસે તેના ઢંઢેરામાં ખેતી વિશે આ પ્રમાણે જણાવ્યું હતું.

૧૧મો મુદ્દો : “કૉંગ્રેસ ખેત ઉત્પન્ન બજાર સમિતિ (APMC) ધારો પાછો ખેંચશે અને નિકાસ તથા આંતર-રાજ્ય વેપાર સહિત ખેતપેદાશોનો વેપાર તમામ નિયંત્રણોથી મુક્ત કરશે.”

૨૧મો મુદ્દોઃ ૧૯૫૫નો આવશ્યક ચીજવસ્તુ ધારો નિયંત્રણોના જમાનાનો છે. કૉંગ્રેસ વચન આપે છે કે તે આ કાયદાને બદલશે અને તેને સ્થાને એવો કાયદો લાવશે કે જેનો ઉપયોગ માત્ર આપત્તિના સંજોગોમાં જ કરી શકાય.”

સ્પષ્ટ છે કે અત્યારે કૉંગ્રેસ જે કરી રહી છે તે તો શુદ્ધ રીતે રાજકીય વિરોધ બની જાય છે. કાઁગ્રેસે એ યાદ રાખવાની જરૂર છે કે દેશમાં તેણે પોતે જવાહરલાલ નેહરુનો સમાજવાદ છોડીને ૧૯૯૧માં ઉદારીકરણ, ખાનગીકરણ અને વૈશ્વિકીકરણની નીતિ દાખલ કરી. તેના ભાગ રૂપે જ આ ત્રણ કાયદા થયા છે. શું કૉંગ્રેસનું મન ખેતીક્ષેત્રે આવા સુધારા ના કરવાનું થયું છે? શું તે અત્યારે સરકારમાં હોત તો તેણે ઢંઢેરામાં જે બે વચનો આપ્યાં છે તેનું પાલન કર્યું હોત કે ના કર્યું હોત?

ભા.જ.પ. વચન આપ્યા વિના વર્તી રહ્યો છે અને કૉંગ્રેસ પોતે જે વચન આપ્યું હતું તે ભા.જ.પ. કેમ પાળે છે એવો સવાલ ઉઠાવે છે. કૉંગ્રેસ પાસે આ કાયદાનો વિરોધ કરવા માટેની કોઈ નૈતિક ભૂમિકા તેના ચૂંટણીઢંઢેરાને જોતાં રહેતી નથી.

e.mail : hema_nt58@yahoo.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 28 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 08

પોલીસ કોને જવાબદાર? કાયદાને કે રાજકીય નેતાઓને?

તાજેતરમાં વિકાસ દુબે નામના એક ગુંડાનું ઉત્તર પ્રદેશ પોલીસ દ્વારા એન્કાઉન્ટર થયું. એ સાચું એન્કાઉન્ટર છે કે નકલી તે તો સાચી ન્યાયિક તપાસ થાય તો જ ખબર પડે. પણ ભારતમાં નકલી એન્કાઉન્ટર થવાના અનેક કિસ્સા ભૂતકાળમાં બન્યા છે. કૉન્ગ્રેસની સિદ્ધાર્થ શંકર રેની સરકારે પશ્ચિમ બંગાળમાં નક્સલવાદને ખતમ કરવા માટે નકલી એન્કાઉન્ટરની રીત અપનાવી હતી. સલામતીને નામે અને આતંકવાદને કે ગુંડાગીરીને ખતમ કરવાને નામે પંજાબ, ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર અને બીજાં અનેક રાજ્યોમાં પોલીસ નકલી એન્કાઉન્ટરનો માર્ગ અપનાવતી રહી છે. જે સત્તાનશીન છે તે રાજકીય નેતાગીરીના આશીર્વાદ વિના તો નકલી એનકાઉન્ટર થવાનું શક્ય નથી, પછી ભલે તે નેતાગીરી કોઈ પણ રાજકીય પક્ષની હોય.

રાજકીય નેતાઓને પણ ઘણી વાર સાચી રીતે એમ લાગે છે કે એન્કાઉન્ટર જ એક રસ્તો છે ગુંડાઓને કે આતંકવાદીઓને ખતમ કરવાનો. એનું કારણ પણ એ છે કે ભારતમાં ફોજદારી ન્યાયની પ્રક્રિયા ખૂબ જ લાંબી અને વિલંબકારી છે. એટલે ન્યાય ક્યારે થશે એ સમજાતું જ નથી. પરિણામ એ આવે છે કે જ્યારે પોલીસ રાજકીય નેતાઓના સહારે કે તેમના ઈશારે, સમાજના લાભ માટે કે પછી રાજકીય નેતાઓના જ લાભ માટે, નકલી એન્કાઉન્ટર કરીને કોઈ આતંકવાદીને કે ગુંડાને મારી નાખે છે ત્યારે લોકો પણ તેને સમર્થન આપે છે અને કહે છે કે, “બરાબર છે, આવાને તો મારી જ નાખવા જોઈએ”, “એમને વળી શાની અદાલત અને શાનો કાયદો?”

આ બાબત દેશની લોકશાહી માટે ખતરનાક છે. જો આમ જ હોય તો પછી કાયદાની અને અદાલતોની જરૂર જ શી છે? બધું કામ પોલીસ પતાવી દે અને ન્યાય પણ એ જ કરે! ધારાગૃહ કાયદો ઘડે, પ્રધાનમંડળ કાયદા મુજબ વહીવટ કરે અને ન્યાયતંત્ર ન્યાય તોલે એવું સત્તાનું વિભાજન કરવામાં આવ્યું, તે જ લોકશાહીનો પાયો છે. બાકી રાજાશાહીમાં આ બધી સત્તા રાજા પાસે કેન્દ્રિત થયેલી હતી. નકલી એન્કાઉન્ટર રાજાશાહી જરા જુદા સ્વરૂપે પાછી લાવવા માટેનું એક સાધન છે.

બંધારણની જોગવાઈઓ અને ભંગ

ભારતના બંધારણમાં કલમ-12થી કલમ-35માં ભારતના નાગરિકોના જે મૂળભૂત અધિકારો જણાવવામાં આવ્યા છે, તેમાં કલમ-21 કહે છે કે, “કાયદાથી સ્થાપિત એવી કાર્યવાહી સિવાયની રીતે કોઈ પણ વ્યક્તિનો જાન લઈ શકાય નહીં કે તેનું શરીરનું સ્વાતંત્ર્ય છીનવી લઇ શકાય નહીં.” એનો સ્પષ્ટ અર્થ એ છે કે કાયદા મુજબ જ કોઈ પણ ગુનેગારને સજા થાય. કાયદા મુજબ ગુનેગારની ધરપકડ થાય, તેની સામે પોલીસ આરોપનામું ઘડે, પછી અદાલતમાં કેસ ચાલે અને અદાલત જે ઠરાવે તે સજા થાય. આ બધામાં વિલંબ થાય તો થાય, પણ તેથી કંઈ નિશ્ચિત કાર્યવાહીને ઉવેખાય નહિ. જો એમ જ કરવું હોય તો પછી કાયદો અને તે મુજબની કાર્યવાહી લખવાની પળોજણ શા માટે? આ રીતે જોતાં નકલી એન્કાઉન્ટર બંધારણની આ કલમનો સરેઆમ ભંગ છે.

આમ, કોઈ પણ નકલી એન્કાઉન્ટર એ શુદ્ધ કાનૂની અર્થમાં પોલીસ કે જેના દ્વારા પણ કરવામાં આવ્યું હોય તેના દ્વારા થયેલી હત્યા જ કહેવાય. લોકો જો એને માન્ય ઠરાવતા હોય તો એ બાબતમાં લોકમાનસ રાજાશાહીમાં માને છે એમ કહેવાય, ઘણાખરા લોકોને તો બસ પાંચ વર્ષે ચૂંટણી થાય એટલે લોકશાહી. સાચી લોકશાહીનો એક અગત્યનો સિદ્ધાંત એ છે કે કાયદાનું શાસન હોય. કાયદાના શાસનનો અર્થ એ છે કે કોઈ પણ ગુનાના કિસ્સામાં ન્યાય તોળવા માટે કાયદા મુજબ નિશ્ચિત કાર્યવાહી થાય. એમ કહી શકાય કે પાકિસ્તાની આતંકવાદી કસાબને ફાંસી આપવામાં દસ વર્ષ જેટલો સમય વીતી ગયો હતો અને તેને જેલમાં સાચવવામાં પણ કરોડો રૂપિયાનો ખર્ચ થતો હતો. તે તો થાય, કારણ કે કાર્યવાહી એ પ્રકારની નક્કી થયેલી છે. ઝડપથી કેસ ચાલે અને સજા થાય એમ ઈચ્છતા હો તો એ મુજબની કાર્યવાહી નક્કી કરો અને કાયદામાં કે નિયમોમાં લખી નાખો. પણ થવું તો એ જ જોઈએ કે જે નિયમો અને કાયદામાં લખેલું હોય. નહિ તો લોકશાહી ટકી શકે નહીં.

જીવંત લોકશાહી માટે જરૂરી

એક કિસ્સો નોંધવા જેવો છે. 1990ના દાયકામાં બાર્કલેઝ બેન્કનું ઉઠમણું થઈ ગયું. એ બેંક હતી બ્રિટનની. એનું ઉઠમણું કર્યું સિંગાપોરના એક નીક લિસન નામના યુવાને. ઉઠમણું થયું ઇન્ડોનેશિયા અને બીજા દૂર પૂર્વના દેશોમાં. નીક લિસન ભાગીને ગયો જર્મનીમાં. જર્મન પોલીસે તેને પકડ્યો. ત્યાંથી સિંગાપોરની પોલીસ તેને પકડીને જે દિવસે સવારે તેને સિંગાપોર લઈ આવી તે જ દિવસે કેસ ચાલ્યો અને અદાલતે તેને કેદની સજા પણ કરી નાખી. આટલી ઝડપ પણ થઈ શકે. પણ એ ઝડપી કાર્યવાહી કાયદામાં અને નિયમોમાં લખેલી હોવી જોઈએ. જો કોઈ લખેલી કાર્યવાહી ના હોય અને તે મુજબ વર્તન થાય તો સમજવાનું કે લોકશાહીનું સત્યાનાશ થઈ જઈ રહ્યું છે.      

આજે તો વિકાસ દુબેનો વારો છે. આવા ઘણાના વારા આવી ગયા, હૈદરાબાદમાં થોડા સમય પહેલાં ચાર બળાત્કારીઓની હત્યા એન્કાઉન્ટરમાં જ થઈ હતી. ભલે વિકાસ દુબે ગુંડો હતો, પણ તેને કાયદામાં લખેલી કાર્યવાહી મુજબ કામ ચાલે તેનો અધિકાર તો હતો જ. કાલે કોઈ ગુંડો ના હોય કે આતંકવાદી ના હોય કે બળાત્કારી ના હોય, પણ તેવી વ્યક્તિને પણ ગુંડો કે બળાત્કારી ગણાવીને કે આતંકવાદી તરીકે ખપાવીને તેનું એન્કાઉન્ટર પણ પોલીસ દ્વારા થઈ શકે. આ ખતરો ભયાનક છે અને આજે ભારતમાં એ સર્વવ્યાપક થઈ ગયો છે. એટલે જ જ્યારે બંધારણનો કે કાયદાનો કે નિયમોનો ભંગ થતો હોય ત્યારે બધાએ એ વિષે બોલવું પડે. આજે કોઈ છે, કાલે આપણામાંથી કોઈ પણ સરકારની આ ગેરકાયદે પ્રવૃત્તિના શિકાર બની શકે. કયો રાજકીય પક્ષ સત્તા પર છે તે મહત્ત્વનું છે જ નહીં. સત્તા પરનો પક્ષ બંધારણમાં-કાયદામાં-નિયમોમાં જે લોકશાહી રીતરસમ લખેલી છે તે મુજબ વર્તે છે કે નહીં તે અગત્યનું છે.

તેથી વિકાસ દુબે નામના ગુંડા કહેવાતા શખ્સનું પોલીસ દ્વારા થયેલું એન્કાઉન્ટર પોલીસની કામગીરી પર મોટા સવાલો ઊભા કરે છે. આ ગુંડો અત્યાર સુધી કોણે પાળ્યો-પોષ્યો એ પણ શું સવાલ નથી? એને પોષનારું પોલીસતંત્ર હતું કે રાજકીય નેતાઓ હતા? પોલીસ અને ન્યાયતંત્ર કાર્યક્ષમ રીતે કામ કરતાં હોત તો વિકાસ દુબે જેવા ગુંડા જેલની બહાર હોત ખરા? બંધારણની અનુસૂચિ-7 મુજબ પોલીસ એ રાજ્ય સરકારોનો વિષય છે, કેન્દ્ર સરકારનો નહિ. એટલે રાજ્ય સરકારમાં જે લોકો બેઠા હોય તેમની મનમાની પર પોલીસ ચાલતી હોય તેવી છાપ ભારતમાં ઊભી થયેલી છે. પરિણામે ન્યાયતંત્રમાં અને પોલીસમાં આ બાબતે ઝાઝો વિશ્વાસ રહ્યો નથી. પ્રશ્ન એ છે કે કહેવાતાં એન્કાઉન્ટર બંધ કેવી રીતે થાય અને દીવાની બાબતોની સાથે સાથે ન્યાય ઝડપથી કેવી રીતે મળે? તેનાથી પણ મોટો અને મહત્ત્વનો સવાલ એ પણ છે કે પોલીસતંત્ર કોને જવાબદાર રહેવું જોઈએ, રાજકીય નેતાઓને કે પછી લિખિત કાયદા અને નિયમોને?    

અંધેરનો આભાસ કરાવતી ન્યાયતંત્રની દેર

દેશમાં નવેમ્બર-2019ની સ્થિતિએ ૩.14 કરોડ કેસ અદાલતોમાં બાકી બોલે છે. એમાં લાખો ફોજદારી કેસો પણ છે. એટલે પછી લોકો એમ સમજવા માંડે છે કે ખૂની, બળાત્કારી, ગુંડા અને આતંકવાદી જેવાઓને તો એન્કાઉન્ટરમાં પોલીસ મારી નાખે તે બરાબર જ છે. કારણ કે તેમના કિસ્સામાં અદાલતો એ જાહેર નાણાંની અને સમયની બરબાદી છે; અને તેમાં પણ ન્યાય મળશે કે નહીં તેની કોઈ ખાતરી નથી. સલમાનખાનના કાળિયાર કેસમાં અદાલત રાતે બાર વાગ્યે પણ કામ કરતી હોય તો લોકોને પોલીસ અને ન્યાયતંત્ર પર વિશ્વાસ કેવી રીતે બેસે? આજે તો ફોજદારી ન્યાય તો ઠીક, દીવાની કેસોમાં અને ખાસ કરીને સરકારો જેમાં સંડોવાયેલી હોય તેવા કિસ્સામાં ન્યાયતંત્ર પાસેથી ન્યાયની અપેક્ષા રાખવી અઘરી થઈ ગઈ છે. તાજેતરમાં લૉક ડાઉન દરમિયાન કરોડો સ્થળાંતરિત મજૂરોની સ્થિતિ વિષે સર્વોચ્ચ અદાલત કેટલી બધી મોડી જાગી હતી! તેથી લોકોને એન્કાઉન્ટર ગમે છે અને લોકો એન્કાઉન્ટરનો વિરોધ બિલકુલ નહીં કરે એવી માન્યતા સાથે તદ્દન ગેરકાયદે એન્કાઉન્ટરને રાજકીય નેતાઓ પ્રોત્સાહન પણ આપે છે.

ઉત્તર પ્રદેશના [તત્કાલીન] મુખ્ય પ્રધાન કલ્યાણસિંહે તા.૩૦-04-1998ના રોજ રાજ્યના પોલીસ અધિકારીઓ સમક્ષ કરેલા ભાષણમાં એમ કહેલું કે, “હું તમારી કામગીરીમાં પરિણામ ઈચ્છું છું. હું ઈચ્છું છું કે તમે એવી પ્રતિજ્ઞા લો કે તમે રાજ્યમાં ધમાકા કરશો. જો મોટા ગુનેગારોને એન્કાઉન્ટરમાં સાફ કરી નાખવા હોય, તો એમ કરો. જેણે 10 જણને મારી નાખ્યા છે તેને જો તમે મારી નાખશો તો લોકો તમારી પ્રશંસા કરશે અને હું તમારું રક્ષણ કરીશ.” આને જંગલ રાજ કહેવાય કે લોકશાહી? આ તો મનુષ્ય ગુફાઓમાં જીવતો હતો તે દશામાં પાછા જવાની વાત થઈ. દેશના સૌથી વધુ વસતિ ધરાવતા રાજ્યના મુખ્ય પ્રધાન આવું બોલે એ કેટલું ભયંકર કહેવાય? આવી ખાતરી પછી અને ઉત્તર પ્રદેશમાં સંખ્યાબંધ એન્કાઉન્ટર થયા પછી પણ ગુનાખોરી બંધ થઈ ગઈ કે પછી એકદમ ઘટી ગઈ? ના, કારણ કે નકલી એન્કાઉન્ટરમાં રાજકારણ હોય છે, ફોજદારી ન્યાય હોતો નથી. સવાલ તેથી જ પોલીસતંત્રમાં સુધારા માટેનો ઊભો થાય છે.

પોલીસતંત્રમાં પડતર સુધારા

ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે 2006માં પ્રકાશસિંઘ વિરુદ્ધ ભારત સરકારના કેસમાં પોલીસનું ઉત્તરદાયિત્વ નક્કી કરતા અને પોલીસતંત્રમાં સુધારા માટે આવા કેટલાક મહત્ત્વના નિર્દેશો આપ્યા હતા :

1. પોલીસ ઉપર દેખરેખ રાખવા માટે સ્વતંત્ર બોર્ડની રચના કરવી.

2. પોલીસ જો બંધારણીય અધિકારોનો ભંગ કરે તો તેનો અદાલતી ઉકેલ લાવવો.

3. પોલીસના ગેરવર્તન અંગે રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર પંચ અને રાજ્યોનાં માનવ અધિકાર પંચો પગલાં લે.

4. ગેરકાનૂની રાજકીય દખલગીરીથી પોલીસને રક્ષણ મળે તે માટે દરેક રાજ્યમાં ‘રાજ્ય સલામતી પંચ’ની રચના કરવી.    

2018માં કોમનવેલ્થ હ્યુમન રાઈટ્સ ઇનિશ્યેટિવ (CHRI) દ્વારા કરાયેલા એક અભ્યાસમાં એ હકીકત બહાર આવી છે કે સર્વોચ્ચ અદાલતે ઉપર મુજબ જે આદેશો પોલીસતંત્રમાં સુધારા માટે આપ્યા તેમાંના મોટા ભાગના સુધારા મોટા ભાગનાં રાજ્યોએ કર્યા જ નથી. સૌથી મહત્ત્વનો મુદ્દો તો દરેક રાજ્યમાં રાજ્ય સલામતી પંચની નિમણૂક અને તેની કામગીરીનો છે. કુલ 27 રાજ્યોમાં આવું પંચ રચાયું છે, પણ ગુજરાત સહિતનાં છ રાજ્યોમાં અદાલતના આદેશ મુજબ તેમાં વિધાનસભાના વિરોધ પક્ષના નેતાનો સમાવેશ કરાયો નથી. આ સલામતી પંચનો અહેવાલ દર વર્ષે વિધાનસભામાં રજૂ થાય અને તેની ભલામણો રાજ્ય સરકારને માટે બંધનકર્તા રહે તેવો અદાલતી આદેશ છે. પરંતુ એવું કશું ભાગ્યે જ થાય છે. ગુજરાતમાં મુખ્ય પ્રધાનના અધ્યક્ષપદે રાજ્ય સલામતી પંચની રચના જાન્યુઆરી 2009માં કરવામાં આવી. પણ તેની કોઈ જ વિગત ડિજિટલ ઇન્ડિયામાં ગુજરાત સરકારના ગૃહ વિભાગની વેબસાઈટ પર તા.11-07-2020ના રોજ મળતી નથી!!

અગત્યનો મુદ્દો તો એ પણ છે કે રાજ્ય સલામતી પંચનો એક મહત્ત્વનો હેતુ પોલીસને રાજકારણથી પર બનાવવા માટેનો છે અને તેના અધ્યક્ષપદે તો મુખ્ય પ્રધાન જ હોય છે! જેના પ્રભાવથી પોલીસતંત્ર બાકાત રહે તેમ ઈચ્છવામાં આવે તે જ રાજ્ય સલામતી પંચના અધ્યક્ષ બને તો પછી કેવી રીતે પોલીસતંત્રમાં સુધારા થાય! 

મોરારજી દેસાઈની સરકારે 1977માં ભારત સરકારના ભૂતપૂર્વ કેબિનેટ સચિવ અને પંજાબ, કર્ણાટક તથા પશ્ચિમ બંગાળના રાજ્યપાલ રહેલા ધર્મવીરના અધ્યક્ષપદે રાષ્ટ્રીય પોલીસ પંચની રચના કરી હતી. આ પંચે તેના આઠ અહેવાલો 1979-81 દરમિયાન ભારત સરકારને સુપરત કર્યા હતા. આ પંચના બીજા અહેવાલમાં લખવામાં આવ્યું છે કે, “પોલીસની ભૂમિકા કાયદાનો અમલ કરનારી સંસ્થા તરીકે કામ કરવાની છે અને બંધારણમાં અથવા કાયદામાં લખાયેલી જોગવાઈઓ સાથે સુમેળ સાધે તેમ ના હોય કે તેમની સાથે સંઘર્ષમાં આવતાં હોય તેવાં સરકાર દ્વારા રજૂ કરાયેલાં ઈચ્છાઓ, નિર્દેશો કે ઈરાદાઓની સામે ધ્યાન આપ્યા વિના કાયદાની નિષ્પક્ષ સેવા તેણે કરવાની છે.”

આ જ અહેવાલમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે, “રાજ્ય સરકારનું પોલીસ ઉપરનું નિયંત્રણ મર્યાદિત હોવું જોઈએ કે જેથી પોલીસની કામગીરી માત્ર કાયદા મુજબની જ રહે …… પોલીસની કામગીરીની બાબતમાં સરકારે કોઈ સૂચનાઓ આપવી જોઈએ નહિ. જ્યાં સુધી કોઈ કેસમાં તપાસને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી પોલીસ પ્રધાનમંડળ કે રાજકારણીઓની દખલગીરીથી પર રહેવી જોઈએ.” ધર્મવીર પંચના પાંચમા અહેવાલમાં લખવામાં આવ્યું છે કે, “પોલીસની કામગીરીમાં ગુપ્તચર બાબતો, નાગરિકની અંગત બાબતો અને જરૂરી અદાલતી બાબતો સિવાયની પોલીસની તમામ પ્રવૃત્તિઓ પારદર્શક હોવી જોઈએ.” તેના આઠમા અહેવાલમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, “પોલીસને વ્યક્તિગત રીતે તેમ જ જૂથમાં લોકો પ્રત્યેના ઉત્તરદાયિત્વ અંગે સંવેદનશીલ બનાવવી જોઈએ.” આમ, ધર્મવીર પંચનો અહેવાલ પોલીસને રાજકારણથી પર બનાવવા પર ભાર મૂકે છે. કારણ કે તો જ પોલીસ વ્યાવસાયિક રીતે કામ કરી શકે, ન્યાયની પ્રક્રિયા સ્વતંત્ર અને સ્વાયત્ત રહી શકે અને લોકોને ન્યાયની પ્રક્રિયામાં વિશ્વાસ બેસી શકે.

આમ, ધર્મવીર પોલીસ પંચે તેના અહેવાલમાં કહેલું છે કે પોલીસ સૌ પ્રથમ તેના સંગઠનને જવાબદાર છે. એટલે કે પોલીસમાં જે છેક નીચેથી ઉપર સુધી જે હોદ્દાઓ છે તેમાં નીચલા હોદ્દા પરની પોલીસ ઉપલા હોદ્દા પરની પોલીસને કે પોલીસ અધિકારીને જવાબદાર છે. પછી પંચ કહે છે કે પોલીસ કાયદાને જવાબદાર છે. એટલે કે પોલીસે કાયદા મુજબ જ વર્તવાનું છે. અને પછી આ પંચ એમ કહે છે કે પોલીસ લોકોને પણ જવાબદાર છે. તો શું નકલી એન્કાઉન્ટર કરીને પોલીસ કાયદાને અને લોકોને બેજવાબદાર બની એમ ના કહેવાય?

આ રીતે જોતાં, ન્યાયતંત્ર અને પોલીસ બંનેમાં ધરખમ સુધારાની જરૂર છે. આ સુધારા માનવ અધિકારોના રક્ષણ, સુશાસનની પારદર્શિતા, ઉત્તરદાયિત્વ અને કાયદાના શાસનના સિદ્ધાંતોને સામે રાખીને થવા જોઈએ. એ બંનેને રાજકીય દખલગીરીથી મુક્ત કરવાં જોઈએ.

મુસીબત એ છે કે આ કામ એમણે જ કરવાનું છે કે જે રાજકારણીઓ પોલીસ અને ન્યાયતંત્ર પરનો પોતાનો પ્રભાવ છોડવા માગતા નથી બલકે, વધારવા માગે છે અને બંને પોતાના કહ્યાગરા બને તેમ ઈચ્છે છે.

e.mail : phema_nt58@yahoo.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 13 જુલાઈ 2020; પૃ. 08-11

“મૂડીવાદી અને વપરાશવાદી નૈતિકતા એ એક જ સિક્કાની બે બાજુ છે. એમાં બે આદેશોનું મિશ્રણ છે. સર્વોચ્ચ આદેશ ધનવાનો માટે છે : ‘રોકાણ કરો.’ બાકીના બીજા બધા માટેનો આદેશ એ છે કે, ‘ખરીદી કરો.’ મોટા ભાગે ભૂતકાળની નૈતિક વ્યવસ્થાઓએ લોકો સમક્ષ બહુ કઠિન બાબતો રજૂ કરી હતી. એમના દ્વારા લોકોને જો તેઓ કરુણા અને સહિષ્ણુતા કેળવે, ક્રોધ અને લોભને નાથે અને પોતાનાં સ્વાર્થી હિતોને સંયમિત કરે તો, સ્વર્ગનું વચન આપવામાં આવ્યું હતું. મોટા ભાગના લોકો માટે એ બહુ મુશ્કેલ હતું. નીતિશાસ્ત્રનો ઇતિહાસ એવા ઉત્તમ આદર્શોની નિરાશાજનક કહાણી છે કે જે આદર્શો મુજબ કોઈ જીવતું નથી. તેનાથી વિપરીત, મોટા ભાગના લોકો સફળ રીતે મૂડીવાદી-વપરાશવાદી આદર્શને જીવે છે. આ નવું નીતિશાસ્ત્ર તમને એ શરતે સ્વર્ગનું વચન આપે છે કે ધનવાન લોકો લોભી રહે અને તેઓ વધુ ને વધુ ધન કમાવામાં તેમનો સમય ખર્ચે. લોકોના લોભ તેમ જ તેમના આવેગોને છૂટો દોર મળે તથા વધુ ને વધુ ખરીદી કર્યા જ કરે. ઇતિહાસમાં આ પહેલો ‘ધર્મ’ છે, જેના ‘અનુયાયીઓ’ ખરેખર એ કરી રહ્યા છે કે જે કરવાનું તેમને કહેવામાં આવ્યું છે. તો પછી આપણે કેવી રીતે જાણી શકીએ કે આપણને બદલામાં ખરેખર સ્વર્ગ પ્રાપ્ત થશે? આપણે એ ટી.વી. પર જોયું છે.”

ઇઝરાયેલના ઇતિહાસકાર યુવાલ હરારીનું કથન મૂડીવાદ અને તેને આધુનિક યુગમાં મળેલી સફળતા વિષે ઘણું બધું કહી જાય છે. એટલું જ નહીં, જગતના બધા ધર્મો મનુષ્યને નૈતિક બનાવવામાં કેટલા નિષ્ફળ ગયા છે તે પણ જણાવે છે.

કોરોના મહામારીથી જગતમાં કોઈ વ્યક્તિ કે કંપની કે સરકાર એવાં નથી કે જેમને સીધી કે આડકતરી રીતે અસર ન થઈ હોય. લગભગ દરેક વ્યક્તિને ભય તો લાગ્યો જ છે. સ્વચ્છ ટેક્નોલોજીના એક અમેરિકન પુરસ્કર્તા બિલ રોથ એમ કહે છે કે, “ભય એ આર્થિક કેન્સર છે.” ભારતમાં પણ કોરોનાના ભયને લીધે ખાસ કરીને મધ્યમ વર્ગના ગ્રાહકોનું વર્તન બદલાઈ ગયું છે. સંઘરાખોરીથી માંડીને ઓછી ચીજોથી ચલાવી લેવાનું વલણ વિકસ્યું છે, પણ જે ગરીબ છે અને રોજેરોજનું કમાઈને ખાય છે તેમના વપરાશમાં પરિવર્તન આવવું શક્ય જ નહોતું. કારણ કે તેમની વપરાશની તરહ સાવ સામાન્ય હતી.

લૉક ડાઉન દરમિયાન મધ્યમ વર્ગીય ગ્રાહકો જે ખરીદી કરે છે તેની તરાહમાં આ મુજબનું પરિવર્તન આવ્યું હોવાનું જણાય છે : (1) ઘરની કરિયાણાની ખરીદીમાં વધારો થયો કારણ કે બહાર લારી-ગલ્લા ઉપર કે રેસ્ટોરાંમાં ભોજન લેવાનું કે નાસ્તા કરવાનું અને ચા-કોફી પીવાનું બંધ થઈ ગયું. (2) આરોગ્યની કાળજી રાખવા માટેનાં સાધનો અને દવાઓ વગેરેની ખરીદીમાં વધારો થયો. એટલે કે ચેપ ના લાગે અને રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધે તે માટેની દવાઓની ખરીદી વધી ગઈ. (3) લૉક ડાઉનને કારણે ઘરની બહાર જવાનું બંધ થયું. એટલે પેટ્રોલ અને ડીઝલ જેવા બળતણના ખર્ચમાં ઘટાડો થયો. જો કે, આ ફરજિયાત રીતે થયેલો ઘટાડો છે. આ કંઈ સભાનપણે થયેલી પસંદગી નથી. (4) ચોક્કસ બ્રાન્ડ પ્રત્યેની વફાદારી બાજુ પર મૂકી દેવાઈ અને જે મળે તેનાથી ચલાવી લેવાનું વલણ વધી ગયું. (5) જે અનેક લોકો માસિક નિશ્ચિત આવક ધરાવતા નથી અથવા રોજેરોજનું કમાઈને ખાય છે તેમની પણ બચતવૃત્તિ થોડીઘણી વધી ગઈ. કારણ કે તેમને આગામી મહિનાઓમાં અનિશ્ચિતતા દેખાઈ.

ઉપરોક્ત ફેરફારોએ શું કોઈક નવા જ અર્થતંત્રને જન્મ આપ્યો છે? ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ 18મી સદીમાં થઈ, તે પછી અનેક નવી વસ્તુઓ અને સેવાઓનું ઉત્પાદન થતું જ ગયું. આ વસ્તુઓના વપરાશે મનુષ્યોની જિંદગી જીવવાની પદ્ધતિમાં જબરજસ્ત પરિવર્તન આણ્યું. વપરાશ વધતો ગયો અને જીવનધોરણ ઊંચું જતું જ ગયું. જીવનધોરણ ઊંચું જાય તેને સુખનો એક માપદંડ પણ ગણવામાં આવ્યો. કોરોના મહામારીએ પહેલી જ વાર પરિસ્થિતિ બદલી નાખી અને વસ્તુઓ-સેવાઓના વપરાશમાં એકદમ ઘટાડો થઈ ગયો. વધુ વપરાશનો કોઈ અંત નથી, એવા સિદ્ધાંત પર જ મૂડીવાદ ચાલે છે એ એક હકીકત છે. ભારતના મૂડીવાદી બજારમાં, ખાસ કરીને ગરીબ નાગરિકો પણ ગ્રાહકો બની ગયા છે, સરકાર જે કંઈ પીરસે તેના પર આધાર રાખતા પણ થઈ ગયા. કોરોના મહામારીને કારણે ગ્રાહકોની પસંદગીઓ વિસ્તરતી બંધ થઈ ગઈ અને જે વસ્તુઓ હાજર છે તેનાથી ચલાવી લેવાનું વલણ પણ વધ્યું.  

બીજી તરફ, હવે આરોગ્ય સાચવનારી અને સફાઈ કે સ્વચ્છતા ઊભી કરનારી નવી નવી વસ્તુઓ બજારમાં મૂકવા માટે અનેક FMCG કંપનીઓ તૈયાર થઈ ગઈ છે. માત્ર આવશ્યક જરૂરિયાતોના સંદર્ભમાં જ આ સાચું છે તેવું નથી. વૈભવી ચીજો માટે પણ એ સાચું છે. લૉક ડાઉન હતું તે દરમિયાન જ 15મી એપ્રિલના રોજ અમેરિકાની એપલ કંપનીએ ભારતમાં પોતાનો નવો ‘આઈફોન એસ.ઇ.’ બજારમાં રમતો કર્યો! એટલે બજાર નવી નવી વસ્તુઓ કોરોના મહામારીના લૉક ડાઉન પછી રજૂ કરવા થનગની રહ્યું છે. કોઈ પણ આપત્તિને અવસરમાં ફેરવીને નફો સર્જવો એ મૂડીવાદી અર્થતંત્રની નોંધપાત્ર ખાસિયત છે.

લોકો પોતાની જિંદગીમાં બસ ખરીદી કર્યા જ કરે તે માટે ઉદ્યોગપતિઓ અને કંપનીઓ ભારે પ્રયત્નશીલ રહે છે. એટલે વધુને વધુ વસ્તુઓની ખરીદી કરવી એ જાણે કે જિંદગીનો નવો મંત્ર બની ગયો છે. કંપનીઓનાં કારખાનાં ચાલુ રહે તે માટે ગ્રાહકોના વર્તનને તેઓ અંકુશમાં લે છે. વસ્તુઓ સુખ આપે છે તેવો ખ્યાલ કંપનીઓ ગ્રાહકોના દિમાગમાં ઠસાવી દે છે. ગ્રાહકો વધુ ચીજો વાપરે તે માટે મોટે ભાગે કંપનીઓ ત્રણ રસ્તા અપનાવે છે :

1. તેઓ નવી નવી આકર્ષક વસ્તુઓ અને તેમની બ્રાન્ડ સતત શોધતા જ જાય છે કે જેથી ગ્રાહકોનો રસ જળવાઈ રહે અને ખરીદી કરવા પ્રેરાય. નવી વસ્તુઓ માટે નવી ટેક્નોલોજીની શોધ અનિવાર્ય છે.

2. તેઓ સતત જાહેરખબરો આપ્યા જ કરે છે કે જેથી ગ્રાહકો સુધી પહોંચી શકાય અને ગ્રાહકોને ખરીદી કરવા પ્રેરણા મળે. અમદાવાદનાં એક પ્રાધ્યાપક અમી શાહ થોડાં વર્ષો અગાઉ તેમના વિદ્યાર્થીઓને વર્ગમાં હળવાશમાં કહેતાં હતાં, “ટી.વી. પર શેમ્પૂની એટલી બધી જાહેરખબરો આવે છે કે મનમાં એમ સવાલ થાય છે કે ભારત ખેતીપ્રધાન દેશ છે કે શેમ્પૂપ્રધાન?”

3. ગ્રાહકો પાસે પૈસા ન હોય અને તેઓ સામાન્ય રીતે ખરીદી કરી શકે તેમ ન હોય તો તેમને વસ્તુઓની ખરીદી કરવા લોન મળે તેવી વ્યવસ્થાઓ ઊભી કરવી. આ વ્યવસ્થાઓ ભારત જેવા દેશોમાં સરકારી બેંકો પણ ઊભી કરે છે.    

આવી વપરાશવાદી સંસ્કૃતિનો વિરોધ સતત થતો જ રહ્યો છે. અમેરિકાની કેલોગ સ્કૂલ ઓફ મેનેજમેન્ટના પ્રાધ્યાપક ફિલિપ કોટ્લર, જે મૂડીવાદી વપરાશવાદી સંસ્કૃતિના વિરોધી છે, આવા લોકોના પાંચ પ્રકાર પાડે છે :

a. કેટલાક લોકો વસ્તુઓનો ઓછો વપરાશ કરવા માગે છે અને તેથી ઓછી ખરીદી કરવા માગે છે. તેઓ પોતાની પાસેની ચીજોનો જથ્થો પણ ઓછો કરવા માગે છે. તેમને એમ લાગે છે કે ઘરમાં ઘણી બધી ચીજો એવી હોય છે, જે ખરેખર કામમાં પણ આવતી નથી. તેઓ સાદાઈથી જિંદગી જીવવા માંગે છે. જો કે, આવા લોકોની સંખ્યા જગતમાં બહુ ઓછી છે.

b. કેટલાક લોકો એવા છે કે તેઓ આર્થિક વૃદ્ધિ એટલે કે જી.ડી.પી.નો વૃદ્ધિ દર ઓછો કરવો જોઈએ એમ કહે છે. તેઓ એમ માને છે કે વસ્તુઓ અને સેવાઓ વાપરવામાં માત્ર નાણાં જ નહીં, લોકો બહુ સમય અને શક્તિ ખર્ચે છે. તેઓ એ બાબતની ચિંતા કરે છે કે જો બહુ વપરાશ થશે તો પૃથ્વીની વહનક્ષમતા (carrying capacity) ખલાસ થઈ જશે. કારણ કે વસતિ તો વધતી જ જાય છે. તેથી તેઓ કુદરતી સંસાધનોનું જતન કરવાનું કહે છે અને વપરાશ ઓછો કરવાનું કહે છે. તેઓ માને છે કે લોભી ઉત્પાદકો ખોટી અને બિનજરૂરી વપરાશ કરવા માટે ગ્રાહકોને પ્રેરે છે.

c. કેટલાક એમ કહે છે કે વપરાશ વધુ થાય છે, તેથી હવા અને પાણી પ્રદૂષિત થાય છે અને તેથી કાર્બન ડાયોક્સાઈડ અને નાઈટ્રોજન ઓક્સાઇડનું પ્રમાણ હવામાં વધે છે. આવા પર્યાવરણ-વાદીઓ કુદરતને ઘણો આદર આપે છે.

d. કેટલાક એવા છે કે જેઓ આપમેળે શાકાહારી અને દૂધ તથા દૂધની પેદાશો નહીં ખાનારા (vegan) બન્યા છે. તેઓ એમ કહે છે કે મનુષ્યો પોતાના ખોરાક માટે અનેક પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓની જે હત્યા કરે છે તે વાજબી નથી. તેમને પણ આ પૃથ્વી પર જીવવાનો અધિકાર મનુષ્ય જેટલો જ છે. બધા જ લોકો વનસ્પતિ આહારથી પૂરતું પોષણ મેળવી શકે તેમ હોય, ત્યારે શા માટે પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓની હત્યા કરવી જોઈએ, એવો સવાલ તેઓ ઉઠાવે છે.

e. કેટલાક લોકો જૂની વસ્તુઓને ફેંકી દેવાના મતના નથી. તેઓ માને છે કે જૂની વસ્તુઓનું જતન કરવું જોઈએ. જૂની, વપરાઈ ગયેલી કે ઘસાઈ ગયેલી વસ્તુઓનો ફરીથી જુદી રીતે ઉપયોગ થઈ શકે છે. તેઓ એમ પણ ઈચ્છે છે કે કંપનીઓ એવી વસ્તુઓ બનાવે, જે લાંબો સમય ચાલે. ટૂંકા ગાળામાં ખલાસ થઈ જાય કે નકામી થઈ જાય તેવી ચીજો કંપનીઓએ ના બનાવવી જોઈએ. વૈભવી ચીજોના પણ તેઓ વિરોધીઓ છે.     

આ સંદર્ભમાં લૉક ડાઉન દરમિયાન ભારતમાં ઘણા મધ્યમ વર્ગીય લોકોએ સામાજિક માધ્યમો પર જે છૂટાછવાયા અભિપ્રાય કે ખ્યાલ વ્યક્ત કર્યા છે તે જોવા જેવા છે :

ક. જે ખાદ્ય ચીજોની સૌથી વધુ જરૂર શરીરનું અસ્તિત્વ ટકાવવા માટે છે, તેમના પર પરિવારના કુલ ખર્ચમાંથી ખૂબ જ ઓછો ખર્ચ કરવામાં આવતો હતો તેની ખબર પડી.

ખ. જે ચીજો જિંદગી માટે બહુ મહત્ત્વની નથી, તે ચીજો પાછળ સરકાર વધુ ખર્ચ કરે છે, જેમ કે, રૂ. 3,500 કરોડના ખર્ચે બનેલું સરદાર પટેલનું પૂતળું, અને આરોગ્ય માટે જે ખર્ચ કરવો જોઈએ તે ખર્ચ સરકાર કરતી નથી. એટલે સરકાર પણ આ રીતે બેફામ વપરાશ કરે છે.

ગ. જે કામો જાતે થઈ શકે તેમ હતાં, તે પણ બીજા પાસે કરાવવામાં આવતાં હતાં. એ કામો કરવા માટે સમય નથી, એમ કહીને જ એમ થતું હતું. વિખ્યાત બ્રિટિશ અર્થશાસ્ત્રી લાયોનેલ રોબિન્સ (1898-1984)ની અર્થશાસ્ત્રની વ્યાખ્યા અત્યારે સૌથી સ્વીકાર્ય વ્યાખ્યા ગણાય છે: “અર્થશાસ્ત્ર એવું વિજ્ઞાન છે, જે અમર્યાદિત જરૂરિયાતો અને તેને સંતોષવા માટેના વૈકલ્પિક ઉપયોગો ધરાવતાં અછતવાળાં સાધનોના સંદર્ભમાં માનવીની વર્તણૂકનો અભ્યાસ કરે છે.” આ જ વ્યાખ્યા શ્રેષ્ઠ છે, એમ આજે દુનિયાભરમાં ભણવામાં અને ભણાવવામાં આવે છે. આમ, જુઓ તો જ્યારે મનુષ્યની જરૂરિયાતોને અમર્યાદિત માનવામાં આવે છે ત્યારે જ વપરાશ બેફામ કરવાનો સૈદ્ધાંતિક પરવાનો મળી જાય છે. કોરોના મહામારીને કારણે વસ્તુઓ અને સેવાઓની વપરાશ જે મર્યાદિત બની છે તે તો લૉક ડાઉનને લીધે થઈ છે, લોકોની સભાન પસંદગીને કારણે નહીં. એટલે જ, કોરોના મહામારીએ જે પદાર્થપાઠ શીખવ્યા છે તે લોકોની જીવનશૈલીનો ભાગ બને છે કે તે મોટો સવાલ છે. યુરોપના જાણીતા ચિંતક ઇવાન ઈલિચે (1926-2002) કહેલું કે, “વધુ સારી જિંદગી જીવવા તરફ મીટ માંડતું સમગ્ર અર્થતંત્ર સારી જિંદગીનું જ દુશ્મન બની ગયું છે.” દુનિયાનો ધનવાન વર્ગ કોરોના મહામારી પછી શું ખરેખર સારી જિંદગી જીવવા માટે પ્રયત્નશીલ બનશે?

બેફામ વપરાશ કરનારા લોકોની સંખ્યા બહુ ઓછી છે. ભારતમાં આશરે 40 કરોડ લોકો ખાસ્સો બેફામ વપરાશ કરી રહ્યા છે અને પ્રાપ્ય સંસાધનોનો સૌથી વધુ લાભ ઉઠાવી રહ્યા છે. સમાજમાં જેઓ છેવાડે જીવે છે તેઓ તો બહુ ઓછાં સંસાધનો વાપરે છે અને પ્રદૂષણ પણ બહુ જ ઓછું ફેલાવે છે. તેઓ સૌથી વધુ પ્રમાણમાં પર્યાવરણ જાળવતું જીવન ફરજિયાતપણે જીવે છે. એટલે વપરાશની મર્યાદા ધનવાન લોકોએ બાંધવી પડે તેમ છે. અને જો તેઓ સ્વેચ્છાએ એ મર્યાદા નક્કી ના કરે તો સરકારે એ મર્યાદાઓ નક્કી કરવી પડે. કોરોના મહામારી સરકારોને નાગરિક સ્વાતંત્ર્ય અને માનવ અધિકારો બરકરાર રાખીને એટલું શીખવી શકે તેમ છે ખરી? જો એ સમાજવાદ કહેવાય તો ભલે કહેવાય, પણ તેની જરૂર નથી લાગતી?             

ખરેખર તો, લૉક ડાઉન ને લીધે લોકો વંચિતતા અને ચિંતાના શિકાર બન્યા અને તેથી તેમની વપરાશની તરાહ બદલાઈ છે. ગ્રાહકોનાં વલણો અને વર્તનમાં આવેલા પરિવર્તનને લીધે આજે જે પ્રકારનો મૂડીવાદ છે, તેમાં ફેરફાર થવાની સંપૂર્ણ સંભાવના છે એમ લાગે છે. ગ્રાહકો પોતે શું વાપરી રહ્યા છે, કેટલું વાપરી રહ્યા છે, કેટલું ખરેખર વાપરવાની જરૂર છે અને વપરાશની બાબતમાં કેટલી અસમાનતા સમાજમાં પ્રવર્તે છે એને વિષે ચોક્કસ વિચારે એમ બની શકે છે. ગ્રાહકો અને ઉત્પાદકો બંને પોતાની મૂડીવાદી ધારણાઓ વિષે ફેરવિચારણા કરે તો જ નવા પ્રકારના અર્થતંત્રની શરૂઆત શક્ય બનશે. આનું માર્ગદર્શન મહાત્મા ગાંધીના સર્વોદયના એ ત્રણ સિદ્ધાંતોમાંથી મળી રહે છે કે જે તેમણે જ્હોન રસ્કિનનું ‘અન્ટુ ધિસ લાસ્ટ’ પુસ્તક વાંચીને તારવ્યા હતા : (1) બધાના ભલામાં આપણું ભલું રહેલું છે. (2) વકીલ અને વાળંદ બંનેના કામની કિંમત એકસરખી હોવી જોઈએ, કેમ કે બંનેને આજીવિકા રળવાનો હક સરખો છે. (3) સાદું, મજૂરીનું અને ખેડૂતનું જીવન જ ખરું જીવન છે.”

e.mail : hema_nt58@yahoo.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 04 જૂન 2020