‘વિઝિટિંગ કાર્ડ’, લેખક : દલપત ચૌહાણ, પ્રકાશક : ગૂર્જર, પાનાં 160, રૂ. 250

કથાસાહિત્યના વરિષ્ટ અગ્રણી સર્જક દલપત ચૌહાણની સત્તર વાર્તાઓના સંચયમાં ‘વિઝિટિંગ કાર્ડ’, ‘મંદિરપ્રવેશ’, ‘ખાસડાં’ અને ‘ઓળખ’ જેવી કૃતિઓ દલિત સંવેદનને માર્મિક રીતે ઝીલે છે.

‘તાળું-ચાવી’ અને ‘ભેદરેખા’ હિંદુ-મુસ્લિમો વચ્ચે પડી ગયેલી તિરાડને લગતી છે.‘જીવીમાની બકરી’ એક મજબૂત સ્ત્રી પાત્ર ઊભું કરે છે. રાવણહથ્થો વગાડનાર રમજુની પ્રેમકથા કહેતી ‘ટીંબો’ આ સંગ્રહની સહુથી ઊર્મિપ્રધાન વાર્તા છે.

‘ખુલ્લી બારી’ અને ‘ચાની લારીએ’ વાર્તાઓ કથાતત્ત્વની સરખામણીએ અનુક્રમે મનોભાવોના નિરુપણ અને સંવાદોને પ્રાધાન્ય આપે છે.

દલપતભાઈનાં મોટાં ભાગનાં પુસ્તકોની જેમ અહીં પણ ઘણી વાર્તાઓ ઉત્તર ગુજરાતના તળપદનાં જીવન, પાત્રો, ભાષા અને પરિવેશ ધરાવે છે.

‘વિઝિટિંગ કાર્ડ’ વાર્તા લેખકની અગિયાર વાર્તાઓના હેમાંગ અશ્વિનકુમારે કરેલા અંગ્રેજી અનુવાદ સંચય ‘ફીઅર એંડ અધર સ્ટોરીઝ’માં સ્થાન પામી છે. આ જ અનુવાદક ‘ગીધ’ નવલકથાને પણ અંગ્રેજીમાં લઈ ગયા છે. 

* * * * * 

‘ઝાકળમાં સૂરજ ઊગે’, લેખક : મોહનલાલ પટેલ, પ્રકાશક : આદર્શ, પાનાં 209, રૂ. 250

ગુજરાતી સાહિત્યમાં હમણાંથી નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં ખેડાઈ રહેલાં લઘુકથા સ્વરૂપમાં પોણાસો વર્ષ પહેલાંના આરંભકાળથી માતબર પ્રદાન કરનાર મોહનલાલ પટેલના આ લઘુકથા સંગ્રહમાં નેવ્યાંશી કૃતિઓ છે.

પુસ્તકને અંતે, આ સાહિત્યસ્વરૂપની સિદ્ધાંત ચર્ચાના લેખકે અત્યાર સુધી લખેલા પાંચ લેખોના સારરૂપ લેખ મૂકવામાં આવ્યો છે. તેમાં પ્રસ્તુત સંગ્રહની કેટલીક વાર્તાઓ ઉદાહરણો તરીકે ટાંકી છે.

રોજ બ રોજના જીવનની ઘટમાળમાં આપણા ચિત્તને ઝંકૃત કરી જનાર અનુભૂતિઓ પર આધારિત વાર્તાઓ તરીકે લેખક ‘ઉંહકારો’, ‘બાળમજૂર’, ’ઠેસ’, ‘ત્યારે’, ‘વળામણાં અને ‘હળોતરા’ જેવી વાર્તાઓને મૂકે છે.

સાવ મામૂલી લાગતી ઘટના ઉદ્દીપક તરીકે કામ કરી જાય તેવું ‘ગતિભંગ’ અને ‘નિગ્રહ’ જેવી વાર્તાઓમાં બને છે. વિશિષ્ટ રચનારીતિ દ્વારા લાઘવ સિદ્ધ થયું હોય તેના દાખલા ‘મૌન’ અને ‘જાકારો’ છે, જ્યારે ‘રખડુ’ સંકેતો તેમ જ વ્યંજના દ્વારા લાઘવ સાધે છે. ‘ધૃતરાષ્ટ્ર’ પુરાકલ્પનનો નજીવો આધાર લઈને રચાયેલી કૃતિ છે. લઘુકથાનાં બીજાં લક્ષણોનો ખ્યાલ પણ લેખક આ રીતે આપે છે. 

* * * * * 

‘દુનિયા દોરંગી’, લેખક : તુલસીભાઈ પટેલ, દર્શિતા પ્રકાશન, મહેસાણા, પાનાં 136, રૂ. 230  સંપર્ક 9427681791

તુલસીભાઈ પટેલે બાળઉછેર, શિક્ષણ, સંસ્કાર, કબીર, વિવેચન, ચિંતન, પ્રવાસ, હિન્દી સાહિત્ય જેવા અનેક વિષયો પર ગંભીર લેખનનાં ત્રીસેક પુસ્તકો લખ્યાં છે. 

ઉપરાંત હાસ્યરંગના તેમના આ ત્રીજા પુસ્તકમાં 45 લેખો છે,જેની મુખ્ય પ્રયુક્તિ વ્યંજના છે.અનેક વખત સ્ત્રી કે પત્ની હાસ્યનું લક્ષ્ય હોય છે.અહીં પત્નીએ પતિની વાક્યે વાક્યે ટીખળ કરતાં સળંગ ચાર લેખો છે.તે જ રીતે નાપસંદ લગ્નમાંથી છૂટા થઈને પોતાના મનના મણિગરને જીવનસાથી બનાવતા ઉપલક હળવાશથી લખાયેલા લેખો છે.

અનેક જગ્યાએ લેખકે ઘરમાં અને પરીક્ષાઓમાં સ્ત્રીઓને શક્તિશાળી બતાવી છે. તેમણે કુરિવાજો, રાજકારણ, કોમવાદ, ચૂંટણી, દેશના અનેક પ્રશ્નો જેવા વિષયો પર હાસ્ય, કટાક્ષ, પૅરડી અને ગાંભીર્યની જુદી જુદી કે મિશ્ર માત્રામાં એકંદરે પ્રગતિવાદી ભૂમિકાથી લખ્યું છે. 

* * * * * 

‘ડૉક્ટરનું સમાજ દર્શન’, લેખક : સુધીર મોદી, પ્રકાશક : નયના મોદી, પાનાં : 175 કિંમત : જણાવી નથી, સંપર્ક 9898612682

અરધી સદીથી વધુ સમય પ્રૅક્સ્ટિસ કરતા તબીબ લેખકના આ પુસ્તકમાં વિવિધ પ્રકારનાં લેખોનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં નાના-મોટા વ્યાવસાયિક અનુભવો, સંવેદનકથાઓ, ઉછેર અને ઘડતરનાં સંભારણાં, રમૂજી પ્રસંગો, હાસ્યનાટિકા,ચિંતન જેવાં લખાણોનો સમાવેશ થાય છે.

દરદીઓ અને કેટલાંક વ્યક્તિઓનાં સંવેદનપૂર્વક આલેખવામાં આવેલાં શબ્દચિત્રો પુસ્તકનું ઉજળું પાસું છે.

* * * * * 

‘નવયાત્રા’, લેખક : મુનિકુમાર પંડ્યા ,પ્રકાશક : રંગદ્વાર, પાનાં 120, રૂ.140, સંપર્ક 9429898999

સત્તર યાત્રાધામોનાં, શ્રદ્ધાળુઓ માટે વાચનીય પ્રવાસનિબંધોના આ સંચયમાં શીર્ડી, પૉન્ડિચેરી, તિરુવન્નામલાઈ અને બેરુર મઠ અને માતરના અરવિંદ આશ્રમ સિવાયના બધાં સ્થળો સૌરાષ્ટ્રનાં છે.

લેખક નોંધે છે : ‘નવયાત્રા એટલે આપાણાં પરંપરાગત યાત્રાધામોથી અલગ તરી આવતાં ધામોની યાત્રા. આવાં યાત્રાધામોની યાત્રાથી કંઈક નવું પ્રાપ્ત થયું છે એની વાત આ નવયાત્રા જીવનના વ્યવહારને સમજવાની એક સાચી સમજણ આપે છે.’  

31 માર્ચ 2024 

પ્રગટ : ‘પુસ્તક સાથે મૈત્રી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમની સંવર્ધિત અને વિસ્તૃત આવૃત્તિ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 31 માર્ચ 2024

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

‘માતૃભાષા મોરી મોરી રે …’,  સંપાદક : અનિતા તન્ના અને રમેશ તન્ના, પ્રકાશક : લેખક પોતે, પાનાં 328, રૂ.325, સંપર્ક : 9824034475, 8849609083

આ પુસ્તકમાં ‘જુદાં જુદાં ક્ષેત્રની વ્યક્તિઓએ માતૃભાષા ગુજરાતી વિશે વ્યક્ત કરેલા હૃદયભાવનો સંચય’ છે. પુસ્તકના અઠ્ઠાવન લેખકોમાં સંપાદક દંપતી અને કેટલાક સાહિત્યકારો ઉપરાંત ગૃહિણી, શિક્ષક, પત્રકાર, સમાજસેવક, ગાયક, અભિનેતા, ચિકિત્સક, વ્યાવસાયિક, પૂર્વ સનદી અધિકારી, સરકારી અધિકારી, ચિત્રકાર ઇત્યાદિનો સમાવેશ થાય છે.

આપણા સમયના આ મહત્ત્વના દસ્તાવેજી પુસ્તકનો વિશેષ છે કે તેમાં માત્ર ગૌરવગાન નથી, ક્રિટિકલ દૃષ્ટિકોણ અને વ્યાપક પરિપ્રેક્ષ્ય પણ છે. અધઝાઝેરા લેખો અભ્યાસપૂર્ણ અને ગંભીર છે. તેમાં ભાષા અને માતૃભાષાના અનેકાનેક પાસાંની ચર્ચા છે, જેમ કે ભાષાઓનો લોપ, માતૃભાષા માટેની ચળવળો, અંગ્રેજીનો પ્રભાવ, શહેરીકરણ, પાઠ્યપુસ્તકો, બાળઉછેર, ડાયેસ્પોરા અને બીજા અનેક.

કનુ પટેલના મુખપૃષ્ઠથી ઓપતાં આ પુસ્તકમાં દરેક લેખકના અત્યારના પાસપોર્ટ સાઇઝના ફોટા ઉપરાંત તેમના બાળપણની અને તેમની માતાની એક એક મધ્યમ કદની તસવીરો છે.  

* * * * * 

‘એવર ગ્રીન ઓલ્ડી‘, લેખક : વિરલ વૈશ્નવ, પ્રકાશક : લે. પોતે, પાનાં 304, રૂ. 350, સંપર્ક : 9909904664 

અભાવો વચ્ચે ભણીગણીને શહેરમાં નોકરી કરીને પરિવારને ટેકો કરતી નાયિકા પોતાની કથા અહીં પ્રથમ વ્યક્તિ એકવચન એટલે કે ‘હું’ દ્વારા કહે છે.

સોળ વર્ષની ઉંમરે છાત્રાલયમાં થયેલા જાતીય સતામણીના આઘાતજનક અનુભવ પછી તે જુદી જુદી નોકરીઓ દરમિયાન પુરુષોથી ખૂબ ચેતીને ચાલે છે.

પણ ત્રીસેક વર્ષની ઉંમરે જ્યારે તે એક પ્રતિષ્ઠિત કંપનીમાં નવી નોકરી લે છે ત્યારે તેના પિસ્તાળીસેક વર્ષના ‘સર’નો તેને ઇન્ટરવ્યૂના દિવસથી ખૂબ સારો અનુભવ થાય છે. આ ખાનદાની, દાક્ષિણ્યપૂર્ણ, સંસ્કારી, તંદુરસ્ત અને દેખાવડા બૉસે ઝગડાળુ પત્ની સાથે ફારકત લેવાની અને નાયિકા સાથેના તેના સંબંધને ઘનિષ્ઠ બનવાની પ્રક્રિયને લેખકે સમાંતરે વર્ણવી છે.

અંતે નાયિકા તેને ખૂબ આધાર આપનારા ‘સર’ સાથે ઉંમરનો તફાવત બાજુ પર રાખીને, માતાપિતાને મનાવીને લગ્ન કરે છે. એકંદરે વાચનીય નવલકથાનો મોટો હિસ્સો ‘હું’ અને ‘સર’ના સંબંધોના વિગતવાર રસપ્રદ નિરૂપણમાં રોકાય છે. 

‘કોઈ પણ પાત્ર, સ્થળ, વસ્તુ કે વાર-તહેવારનાં નામ વગરની નવલકથા’ લખવાનો લેખકનો પ્રયોગ નવીન છે. 

* * * * * 

‘બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ’, લેખક : મૃદુલા મારફતિયા, પ્રકાશક : ગૂર્જર, પાનાં 60, રૂ.110

‘કદાવર અને મહત્તાયુક્ત ઉપનિષદના પ્રત્યેક અધ્યાયના મહત્ત્વના મુદ્દાઓની’ લેખિકાએ છણાવટ કરી છે. તેમણે સંસ્કૃતમાં ડૉક્ટરેટ મેળવ્યાં બાદ ઘરસંસારની જવાબદારી નિભાવવાની સાથે સાત ઉપનિષદો પર પુસ્તકો લખ્યાં.પ્રસ્તુત પુસ્તક વૃદ્ધાવસ્થાની અનેક શારિરીક અને માનસિક વિટંબણાઓ વચ્ચે પૂરું કર્યું જેનું મરણોત્તર પ્રકાશન પરિવારજનોએ કર્યું.

લેખિકાનું નોંધપાત્ર મંતવ્ય છે : ‘મૂળે સંસ્કૃત ભાષાની જાણકારીનો આભાવ, અધ્યાત્મવિદ્યાનો શુષ્ક (મનાતો) અને કઠિન વિષય, સંક્ષિપ્ત અને પ્રતીકાત્મક એવી આર્ષવાણી ઇત્યાદિને કારણે ઉપનિષદનું અધ્યયન આજે અત્યંત મુશ્કેલ બની રહે છે.’ 

* * * * * 

‘દાદા દાદી આવ્યાં, વાતો મજાની લાવ્યાં‘, લેખક : પ્રહ્લાદ સુથાર ,પ્રકાશક : લેખક પોતે, પાનાં 128, રૂ.140 

સત્ત્યાવીસ બાળવાર્તાઓના સચિત્ર સંગ્રહમાં કેટલીક વાર્તાઓ રસપ્રદ છે. એક વાર્તામાં શાળાએ જતાં કિશોરોમાં ભૂતપ્રેતનો ડર ઊભો કરનાર એક મોટેરાનો એક વિદ્યાર્થી સાફ વિરોધ કરે છે.

ગામડાંની શાળાનાં એક શિક્ષિકા મહામારીને પગલે આખા ગામને શાળાના માસ્ક પહેરતું કરે છે. એક માજી ભર તડકે પરબ માંડીને વટેમાર્ગુઓને વિનામૂલ્યે પાણી પિવડાવે છે. 

કેટલાંક પક્ષીઓ વિશે વાર્તા કથન દ્વારા માહિતી અપાઈ છે.દાદીના છીંકણીના બંધાણ પર દાદા-દાદી વચ્ચેના કજિયાની વાત પણ છે. પુસ્તકને અંતે સદાચાર અંગેની વીસ સૂક્તિઓ ચિત્રો સાથે મૂકવામાં આવી છે.     

પ્રાપ્તિસ્થાન : ગ્રંથવિહાર : 98797 62263

પ્રગટ : ‘પુસ્તક સાથે મૈત્રી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમની સંવર્ધિત અને વિસ્તૃત આવૃત્તિ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 24 માર્ચ 2024

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રમતીલા-ગમતીલા યુવાન ગુજરાતી પત્રકાર તેજસ વૈદ્યને આજે સાંજે પત્રકારત્વ માટેનો ખૂબ પ્રતિષ્ઠિત પુરસ્કાર Ramnath Goenka Excellence in Journalism Award મળ્યો છે. તેજસ આ સન્માન મેળવનાર સંભવત: ગુજરાતના પહેલા પત્રકાર છે.

B.B.C. ગુજરાતીના ફીલ્ડ રિપોર્ટર તેજસને Regional Language Broadcast Category 2022માં આ અવૉર્ડ મળ્યો છે. તેના માટે તેણે 26 ઑગસ્ટ 2022ના રોજ બિલ્કીસ બાનુ સંબંધિત જે પાંચ મિનિટની વીડિયો સ્ટોરી કરી હતી, તેની પસંદગી કરવામાં આવી છે.

આ સ્ટોરી બિલ્કિસ બાનુ પરના અત્યાચારીઓ 15 ઑગસ્ટે મુક્ત થયા તે સંદર્ભે હતી. આ મુક્તિને પગલે ગોધરાથી ચાળીસ કિલોમીટર પર આવેલા બિલ્કીસના પૈત્રુક ગામ રણધીકપુરના બિલાવલ ફળિયાના પાચસો-છસો માણસો ડરને કારણે હિજરત કરી ગયા હતા.

Journalism of Courage એ The Indian Express દૈનિકનું સૂત્ર છે. હંમેશાં તરવરિયા તેજસના વ્યક્તિત્વમાં હિમ્મતના દેકાર-પડકારા હોતા નથી. પણ તેનું ધૈર્ય તેની સ્ટોરીમાં કેવી રીતે છે તે સ્ટોરીમાં જોઈ શકાશે.

કેટલાક સમય પહેલાં તેજસને ‘લાડલી મીડિયા અવૉર્ડ’ પણ મળી ચૂક્યો છે. તે કુસ્તીમાં રાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે નામના મેળવનાર અમદાવાદની સનોફર નામની યુવતી અને તેની આ કારકીર્દિ માટે તેમના પોતાના રુઢિચુસ્ત મુસ્લિમ સમાજનો સામનો કરનાર તેના મા-બાપ વિશે છે.

જી.ઈ.બી.ના કર્મચારી પિતા અને ગૃહિણી માતાનો દીકરો તેજસ તેના વતન સોમનાથને ખૂબ ચાહે છે. ટાઉટે વાવાઝોડું તેણે સોમનાથના દરિયે જઈને કવર કર્યું હતું. સોમનાથના બીચ પર ફરવા માટે સરકારે ચાર્જ લગાવ્યો, ત્યારે વ્યથિત તેજસે તેને લગતી સ્ટોરી પણ કરી હતી.

ભાવનગર યુનિવર્સિટીમાંથી વિજ્ઞાનની પદવી મેળવે છે, અમદાવાદના ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાંથી પત્રકારત્વ ભણે છે. અખબારનવેશ તરીકેની વીતેલાં વીસ વર્ષની કારકિર્દીમાં તેણે મુંબઈ અને અમદાવાદમાં થઈને સાતેક નોકરીઓ કરી છે. તેમાં પ્રિન્ટ અને ઇલેક્ટ્રૉનિક બંને માધ્યમોમાં તે કામ કરી ચૂક્યો છે.

‘સંદેશ’ છાપાંની બુધવારની પૂર્તિમાં તે સેન્ટરસ્પ્રેડ બહુ દિલથી લખતો, તેને વાંચવાનો આનંદ પડતો. તેના નામે કેટલીક નોંધપાત્ર હ્યુમન ઇન્ટરેસ્ટ અને હાર્ડ એવી બંને પ્રકારની સ્ટોરીઝની છાપ આ લખનારના મનમાં છે.

તેજસે હમણાં 9 માર્ચે લખેલી સ્ટોરીનું મથાળું છે : ‘મારા પરિવારજનોને જીવતા સળગાવાયા હતા, હવે 22 વર્ષે પહેલો પ્રસંગ ઉજવ્યો’, 2002 પછી ગુલબર્ગ સોસાયટીમાં આવી રોનક’.

તેજસ માણસ બહુ મજાનો છે. એ તમને અનેક જગ્યાએ સનાતન ઉત્સાહી રૂપે અનેક જગ્યાએ મળે ‌- મુશાયરામાં, સપ્તકમાં, સ્ક્રૅપયાર્ડ થિએટરમાં, મલ્ટિપ્લેક્સમાં, પુસ્તકાલયમાં, એક જમાનાના વિદ્યાપીઠના પ્રાંગણમાં, દબાણ હઠાવતા હોય તેવી જગ્યાએ, ચાની કિટલીએ. આમાંથી કોઈ પણ જગ્યાએ, કોઈ પણ વિષય પર એ એની ખાસ લહેંકામાં વાત કરી શકે.

પુસ્તકોનો અઠંગ પ્રેમી તેજસ પુસ્તકો વાંચતો રહે, વસાવતો રહે, સ્ટોરી માટે પુસ્તકો ઉથલાવે. તેના ડબલબેડની અંદરના ખાનામાં ય પુસ્તકો. કોવિડમાં તેજસને હૉસ્પિટલમાં દાખલ કર્યો હતો ત્યારે, એવા તણાવની વચ્ચે ય તે ત્યાં વાંચવા માટે ‘મહાદેવભાઈ દેસાઈની ડાયરી’ લઈને ગયો હતો.

બાપ તેજસ અને તેની દીકરી રાવિ એકબીજાના ગાલ પીંછીથી રંગતા હોય એવા કેટલા ય ફોટા ફેસબુક પર દેખાય. દીકરી સાથેના તેના અનેકાનેક ફોટામાં (તેનું Whatsapp DP પણ) દીકરી વ્હાલનો દરિયો એટલે શું તેનો ખ્યાલ આવે. આ પત્રકાર સાંજે રંગીન ચોકથી તેના ફ્લૅટના બાળકોને ભેગાં કરીને ભોંય પર ચિત્રો દોરાવતો હોય એવું ય દૃશ્ય જોવા મળે.

તેજસ ફોટોગ્રાફર અવલ કક્ષાનો, એવું ઉર્વીશ જેવા જાણકારો ય માને. તેની ફોટો ગૅલરી તે ફેસબુક.

કવિ-નાટ્યકાર સૌમ્ય જોશીએ 2002ના રમખાણો સામેની અભિવ્યક્તિ તરીકે ‘દોસ્ત, ચોક્કસ અહીં નગર વસતું હતું’ નામે અવિસ્મરણીય નાટક કર્યું. તેમાં ‘જાદુગર’ના પાત્રમાં તેજસે દસેક મિનિટની એકોક્તિનો જબરદસ્ત રોલ યાદગાર હતો.

એક small town man – કસબાનો છોકરો – મહાનગરમાં આવે છે. શીખવાની વૃત્તિ, સમજ અને મહેનતથી ઇમાનદારીપૂર્વક કામ કરે છે. નોકરી કરતી પત્રકાર પત્ની પુનિતાના પ્રેમાળ સાથથી, ઐયાષીમાં પડ્યા વિના માપસર, પણ ખુશીથી જીવે છે. અમદાવાદ જેવા શહેરમાં સ્વબળે ઘર પણ બનાવે છે. એની પેઢીના બીજાં યુવક-યુવતીઓના પણ આવા સરસ દાખલા મળે.

પત્રકાર હોવાને નાતે વ્યવસાયના ભાગ તરીકે જીવનની હીન બાજુને સતત જોવા છતાં cynical – વાંકદેખા થયા વિના શક્ય એટલું સારું કામ કરતો રહે છે. અંદર પડેલી રસરુચિને વિસ્તારે-વિકસાવે છે, જિંદગીનો આનંદ માણતો રહે છે.

જિંદગીના ઉલ્લાસનું પ્રતીક છે પત્રકાર તેજસ !

તેને જોઈને મને ઉમાશંકર જોશીએ નાટ્યકાર ચં.ચી. મહેતા માટે લખેલી પંક્તિ યાદ આવે. તેમાં જ્યાં ચન્દ્રવદન છે ત્યાં મેં તેજસ મૂક્યું છે :

‘તેજસ વૈદ્ય એક ચીજ  

અખબારી આલમે ના જડવી સહેલ  

એક અલકમલકની ચીજ’.

19 March 2024

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com