રાજ્યના મુખ્યમંત્રીએ જાહેરમાં કબૂલ્યું કે રાજ્યના ખાસ કરીને બે વિભાગોમાં ભ્રષ્ટાચાર છે. અલબત્ત, આ નિખાલસ કબૂલાત બદલ તેઓ અભિનંદનના અધિકારી છે. પણ સવાલ એ પણ ખરો જ કે આ ભ્રષ્ટાચાર રોકવાની જવાબદારી પણ આપના વડપણ હેઠળની સરકારની જ ગણાય ! ખેર, મુખ્ય મંત્રીએ જે બે ખાતાંના ભ્રષ્ટાચારની વાત કરી તેમાં શિક્ષણ ખાતાનો ઉલ્લેખ રહી ગયો હોય તેમ જણાય છે. અન્ય પણ અનેક ખાતાં હશે, જેની માહિતીનું આકલન કરી મુખ્યમંત્રી યોજનાબદ્ધ રીતે આગળ વધીને રાજ્યને નમૂનારૂપ અને ઉત્તમ વહીવટ પૂરો પાડશે તેવી આશા રાખીએ. આમે ય તે આપણું રાજ્ય ‘ગુજરાત મૉડલ’ અને નંબર વન તથા ઉત્તમ વિકાસને વરેલું ગણાય જ છે. આવાં વિશેષણો ધરાવનાર રાજ્ય ભ્રષ્ટાચાર અને ગેરવહીવટથી ખદબદતું હોય તે તો માની જ ન શકાય.

રાજ્યમાં શિક્ષણમાં ભ્રષ્ટાચાર પ્રવર્તે અને વટીવટ ખાડાથી પણ નીચે ઊતરી ગયો હોય, તો શું થાય તેનું એક નમૂનારૂપ ઉદાહરણ મેડિકલ ક્ષેત્રનાં ફીનાં ધોરણ અને અભ્યાસના સંદર્ભે જોઈ શકાય છે. મેડિકલ શાખાનો દાખલો ઉપયોગી બને છે. કારણ કે આજના નવયુવા માટે નોકરી મેળવવાનાં લગભગ તમામ ક્ષેત્રો બંધ થઈ ચૂક્યાં છે. દેશની ૧૦૭ એન્જિનિયરિંગ કૉલેજો વિદ્યાર્થીના અભાવે ગયે વર્ષે બંધ થઈ. આ વર્ષે બીજી ૫૭ કૉલેજોએ એ.આઈ.સી.ટી.ઈ.ને બંધ થવાની નોટિસ આપી છે. સ્કિલ ઇન્ડિયાનો રાષ્ટ્રીય પ્રોગ્રામ ચલાવનાર દેશમાં આઈ.ટી.આઈ.થી માંડી આઈ.આઈ.ટી. સુધીનાને ભાગ્યે જ કામ મળે છે. તાજેતરના એક અહેવાલ મુજબ દેશની લગભગ અડધી યુવા વસ્તી બેકાર છે. ડેન્ટલમાં પાસ થનાર બી.ડી.એસ.ને માંડ ત્રણથી પાંચ હજારનો પગાર મળે છે. એમ.ફાર્મ. થયેલા પૈકી ઘણા દસમા-બારમાના ટ્યૂશન વર્ગોમાં ભણાવે છે ડેન્ટલ, હોમિયો અને આયુર્વેદ ભણેલાને ‘કૅપ્સ્યૂલ પ્રોગ્રામ’ દ્વારા એમ.બી.બી.એસ.ની સમકક્ષ બનાવવાનો ખ્યાલ છે.

આટ્‌ર્સ, કૉમર્સ, સાયન્સ, શિક્ષણ, મૅનેજમેન્ટ, લૉ, ડેન્ટલ, આયુર્વેદ, હોમિયો, ફાર્મસી, એન્જિનિયરિંગ વગેરેમાં અસંખ્ય ડિગ્રીધારકો છે પણ તે પ્રમાણમાં નોકરીઓ નથી. આથી હવે મા-બાપ અને વિદ્યાર્થી મેડિકલના પ્રવેશ વાસ્તે જી-જાનની બાજી લગાવીને ઝઝૂમી રહ્યા છે. દેશનાં બાળકો પંદર વર્ષનાં એટલે કે નવમું ધોરણ પાસ કરે, ત્યાં સુધી જ આનંદથી જીવી શકે છે. તે પછી દસમા-બારમા સુધી મેડિકલના પ્રવેશ માટે ભારે સંઘર્ષ અને તનાવ વેઠવા માંડે છે. નિશાળમાં ગેરહાજર રહેવા છતાં હાજરી પૂરવાની શરતે પ્રવેશ મેળવીને વાલીઓ પોતાના બાળકને મોંઘામાં મોંઘા ટ્યૂશન ક્લાસમાં મૂકે છે. સરકારે ક્યારે ય તપાસ કરી ખરી કે વિદ્યાર્થી જો શાળામાં હાજર હોય, તો તે જ સમયે ટ્યૂશન ક્લાસમાં પણ કેવી રીતે હાજર હોઈ શકે ?

ખેર ! આ ટ્યૂશન ક્લાસો વિદ્યાર્થીઓ પાછળ સખત અને ઉચ્ચ ગુણવત્તાસભર પરિશ્રમ કરે છે. જો નિશાળોમાં ટ્યૂશન ક્લાસ જેવું ભણાવાય, તો જોઈએ જ શું ? આવા ક્લાસ, વિદ્યાર્થી અને સમગ્ર પરિવારની સખત મહેનતને પરિણામે જો વિદ્યાર્થી મેડિકલમાં પ્રવેશ મેળવવાની હદ સુધી પહોંચી જાય પછી શું ? આ ‘પછી શું’માં જ ભ્રષ્ટાચાર અને ગેરવટીવટની સમગ્ર પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ પ્રસરેલો છે.

મેડિકલ સહિતની (ડેન્ટલ, હોમિયોપેથી, આયુર્વેદ, ફિઝિયોથેરાપી) વિવિધ ડિગ્રી અભ્યાસક્રમોમાં પ્રવેશ માટે હવેથી ‘નીટ’ની પરીક્ષા યોજાય છે. આવી પરીક્ષામાં સાવ ટોચના પણ નહીં અને સાવ છેવાડાના પણ નહીં એવા માર્ક્સ મેળવનારને માટે ખાસ પ્રકારની વિમાસણ ઊભી થાય છે. પ્રવેશની પદ્ધતિ ડિજિટલ ધોરણે ચાલે છે અને નિષ્પક્ષ હોય છે, પરંતુ તેમાં વિવિધ અંકુશો અને જોગવાઈઓ હોય છે. વિદ્યાર્થી સૌ પ્રથમ પોતાના માર્ક્સના આધારે અને પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે વિવિધ કૉલેજોમાં પ્રવેશ માટેના અગ્રતાક્રમ દાખવે છે. પણ પછી ફીનાં ધોરણો ચિત્રમાં પ્રવેશે છે. મેડિકલની વિવિધ સીટોમાં ‘પેમેન્ટ’, ઈ.ડબલ્યુ.એસ.નું રિઝર્વેશન અને ક્યારેક મૅનેજમેન્ટ ક્વૉટાની જોગવાઈઓ હોય છે, ફી વાર્ષિક રૂ. ત્રણ લાખથી માંડી રૂ. પંદર લાખ જેવી હોય છે. સરકારી કે ખાનગી કૉલેજમાં ગુણવત્તાના આધારે પ્રવેશપાત્ર બનનારાએ પણ ક્યાંક સાડા આઠ લાખ રૂપિયાની વાર્ષિક ફી ચૂકવવાની થાય છે. મતલબ કે એમ.બી.બી.એસ.નાં પાંચ વર્ષના અભ્યાસ માટે રૂ. પંદર લાખથી માંડી રૂ. પંચોતેર લાખ ખર્ચવાની તૈયારી રાખવી પડે. વળી, આ પાંચ વર્ષ દરમિયાન ફીમાં વધારો નહીં જ થાય તેવું નથી. વિદ્યાર્થીએ ફી ઉપરાંત હૉસ્ટેલ-ફી, ભોજન ખર્ચ, પુસ્તકો-સ્ટેશનરી અને જરૂરી સાધનો વસાવવાનો ખર્ચ કરવાનો રહે છે. અહીં બે પ્રશ્નોના ઉત્તર શોધવા રહ્યા :

(૧) ફીનાં આ ધોરણો કેવી રીતે નક્કી કરાય છે ? એક એમ.બી.બી.એસ.ને તૈયાર કરવાનું ફીનું ખર્ચ રૂ. પંચોતેર લાખ (વત્તા અન્ય ખર્ચા), હોઈ શકે ? સરકાર આ મુદ્દે ચૂપ કેમ રહે છે ?

(૨) આ કૉલેજોમાં અપાતું શિક્ષણ યોગ્ય ગુણવત્તા ધરાવે છે ? કૉલેેજોમાં જરૂરી લાયકાત ધરાવતા અધ્યાપકો પૂરતી સંખ્યામાં હોય છે ? એઇમ્સ અને રાજ્યોની મેડિકલ કૉલેજો વચ્ચે ગુણવત્તાની  અસમાનતા કેમ છે ? વિદ્યાર્થીઓ પ્રવેશ માટે એઇમ્સને ઊંચો અગ્રતાક્રમ આપે છે, તે જાણીતું છે.

આ બે સવાલોની આસપાસ ભ્રષ્ટાચાર અને ગેરવહીવટ કેવી રીતે સંકળાય છે, તે જોઈએ :

નીટની પરીક્ષા પાસ કરનાર સમક્ષ રાજ્ય અને દેશની સર્વસામાન્ય મેડિકલ કૉલેજો અને એઇમ્સ સિવાય વધારાનો એક વિકલ્પ વિદેશમાં અભ્યાસ કરવાનો છે. આ દેશોમાં અપાતા મેડિકલ શિક્ષણની બાબતમાં મહત્ત્વના મુદ્દા આ પ્રકારે છે :

(૧) કુલ પાંચ વર્ષની ફી લગભગ રૂ. એકવીસ લાખથી માંડી રૂ. એકત્રીસ લાખ સુધીની છે.

(૨) અભ્યાસનાં પાંચ વર્ષના તબક્કા દરમિયાન, નવા વિદ્યાર્થીઓ માટે ફી વધારો કરાય તો પણ તે જૂનાને લાગુ પડાતો નથી.

(૩) ફીની રકમમાં રહેવા-જમવાનું, પુસ્તકો અને સાધનોનું, ગણવેશનું તેમ જ જીમખાનાનું ખર્ચ આવરી લેવાય છે.

(૪) એક વર્ગમાં માત્ર ચાલીસ વિદ્યાર્થીઓ જ હોય છે.

(૫) ઘણી યુનિવર્સિટીઓ અમેરિકન મેડિકલ કૉલેજોનો અભ્યાસક્રમ જ ભણાવે છે. આથી એમ.બી.બી.એસ. કર્યા પછી પોસ્ટ-ગ્રૅજ્યુએશન અમેરિકામાં કરવાનો માર્ગ સરળ બની જાય છે. અલબત્ત, આ માટેની જરૂરી પરીક્ષા પાસ કરવી ફરજિયાત હોય છે, પણ તેમાં પાસ થવાનું વધુ સરળ બની રહે છે.

હવે સવાલ આટલા :

(૧) ભારત આટલો વિશાળ દેશ છે અને તેની મેડિકલ કૉલેજોમાં ભણીને ઇંગ્લૅન્ડ કે અમેરિકા જેવા દેશોમાં સમાઈ ગયેલા હજારો ડૉક્ટર્સ છે જ. દા.ત., યુનાઇટેડ કિંગ્ડમની મેડિકલ સેવામાં વીસ ટકા ભારતીય મૂળના ડૉક્ટર્સ છે. આમ છતાં, સરકાર આ જ્ઞાન, અનુભવ અને આવડતનો ભારતમાં વિકાસ કેમ કરી શકતી નથી ?

(૨) ભારતમાં ‘મેડિકલ ટૂરિઝમ’ વિશે વારંવાર કહેવાય છે. ૨૦૧૯ની શિક્ષણનીતિના ખરડામાં શિક્ષણની ‘નિકાસ’ કરવાની પણ વાત કહેવાઈ છે. શિક્ષણની નિકાસ કરવી તેનો અર્થ એ છે કે વિદેશી વિદ્યાર્થી આપણી યુનિવર્સિટીઓમાં ભણવા માટે આકર્ષવા. ભારત પાસે આટલા મોટા પ્રમાણમાં મેડિકલ શિક્ષણનું માળખું હોવા છતાં મોટી સંખ્યામાં વિદ્યાર્થીઓ આવતા નથી. આ માટે ગુણવત્તા અને ઊંચી ફી ઉપરાંત સામાજિક સમરસતાના અભાવનું પણ કારણ હોઈ શકે.

(૩) ડૉક્ટરો સાથે પેશન્ટનાં સગાંઓ અને રાજકીય પક્ષોના નેતાઓની મારામારીના બનાવો વધતા ચાલ્યા છે. એક અંદાજ મુજબ દેશમાં રોજ ત્રણ ડૉક્ટર્સની પિટાઈ થાય છે. આટલી મહેનતનો અભ્યાસ, આટલો ખર્ચ અને પછી માર ખાવાનો ! સરકાર આટલો પણ વહીવટ કરી શકતી નથી; એવા સંજોગોમાં કયો ડૉક્ટર ગામડામાં જઈને સેવા કરે ? તે વિદેશ ભાગી જાય તો નવાઈ ખરી ?

(૪) મેડિકલના અભ્યાસ માટેની, ભારત કરતાં અનેક રીતે વધુ સારી સગવડો ઊભી કરનારા દેશો એશિયા, આફ્રિકા કે યુરોપના અને પ્રમાણમાં નાના અને ખાસ વિકસ્યા ન હોય તેવા દેશો છે. આ દેશો પૈકી કોઈને પોતે ‘જગતગુરુ’ હોવાનો વહેમ નથી. મેડિકલ જેવા આધુનિક વિજ્ઞાનને યોગ્ય પદ્ધતિથી અને ઘણા ઓછા ખર્ચે, ઊંચી ગુણવત્તા સાથે અને પૂરતી સગવડ આપીને ભણાવે છે. પોતાને મહાન ગણાવતા ભારતે આટલું પણ કર્યું નથી.

૧. ઊંચી ફીની ઉઘાડી લૂંટ સરકાર રોકી શકતી નથી.

૨. વિદેશોમાં પણ સરળતાથી સ્વીકારાય તેવી ગુણવત્તાવાળું સાર્વત્રિક શિક્ષણ સરકાર આપી શકતી નથી.

૩. દેશના અતિ ઉત્તમ અને અત્યંત મહેનતુ એવા યુવાધનને સરકાર સાચવી શકતી નથી.

૪. એમ.બી.બી.એસ. થયેલા ડૉક્ટરોની ઉપર શારીરિક હુમલા કરનારા દર્દીઓનાં સગાંવહાલાં-અને હવે રાજકીય નેતાઓથી પણ સરકાર ડૉક્ટરોને બચાવી શકતી નથી.

૫. વિદેશોમાં જો ઊંચી ગુણવત્તાવાળું શિક્ષણ રૂ. ૨૧થી ૩૧ લાખમાં અપાતું હોય, તો ભારતમાં રૂ. ૭૫ લાખ સુધીની ફી દ્વારા ચલાવાતી લૂંટને સરકાર રોકી શકતી નથી.

આ બધો માત્ર ગેરવટીવટ જ હશે કે પછી હથેળી ગરમ થાય, એટલે વટીવટમાં ઉપેક્ષાભાવ સેવવાનો થતો હશે ? નોંધપાત્ર બાબત એ પણ ખરી જ કે આ ગેરવ્યવસ્થાનો ભોગ બનનાર પણ ‘મારે શું ?’ કરીને ચૂપ રહે છે. મુખ્યત્વે તો ‘આપણે આપણું સાચવી લો’ અને ‘ખોટા ગામડાહ્યા ન થવું’, તેવો અભિગમ પણ ખરો !

આ બધાનું પરિણામ આ શિક્ષણ અને આપણા દેશ માટે વિઘાતક છે. જો સમાજ બોલે તો સરકારનું ધ્યાન દોરાય અને અસરકારક રીતે કામ કરતી થાય. આમ બને તો દેશની સ્વાસ્થ્ય સેવામાં સુધારા સુધીની વ્યાપક અસરો પડે. આજે ગામડાંમાં સ્વાસ્થ્ય સેવાઓ પોતે જ મરણપથારીએ પડી છે. શહેરના ઉત્તમ ડૉક્ટરો ઉપર કૉર્પોરેટ જગતની મોટી હૉસ્પિટલોની પકડ છે. કુટુંબો આર્થિક રીતે ખુવાર થઈને દીકરા-દીકરીને મેડિકલ કરાવે છે. યુવા વર્ગ અત્યંત તણાવભરી પરિસ્થિતિમાં જીવે છે. ટ્યૂશન ક્લાસના ‘હબ’ ગણાતા કોટામાં દર વર્ષે દસેક વિદ્યાર્થીઓ આ તણાવ જીરવી ન શકાતા આપઘાત કરે છે.

આ નવા કાયદામાં પાર વગરની અસ્પષ્ટતાઓ છે. કંપાઉન્ડર અને ફાર્માસિસ્ટ પણ હવે અગિયાર વર્ષ ભણીને, સ્પેશિયાલિસ્ટ બનેલા ડૉક્ટરની જેમ દર્દીની સારવાર કરી શકશે હવે ફાર્માસિસ્ટ ઑર્થોપેડિક ડૉક્ટર, આઈ-સ્પેશ્યાલિસ્ટ કે સ્કિન-સ્પેશ્યાલિસ્ટની જેમ ‘સારવાર’ કરી શકશે. આવું ન કરે માટે ઠેરઠેર નિયંત્રણ અને કાનૂની કાર્યવાહીની ક્ષમતા સરકાર પાસે છે ?

વળી દેશમાં એકસરખા મેડિકલ શિક્ષણની ઇચ્છા રાખનાર સરકાર પાસે પૂરતો ટીચિંગ સ્ટાફ છે ?

(૧) કોઈ પણ ચોક્કસ દેશની શિક્ષણ- વ્યવસ્થાનો પ્રચાર કરવાનો હેતુ ન હોવાથી કોઈ પણ દેશનાં નામ લખ્યાં નથી.

(૨) વાચકોને નમ્ર વિનંતી કે પોતાના વર્તુળમાં મેડિકલમાં પ્રવેશ ઇચ્છતા વિદ્યાર્થી-વાલીની સાથે આ લેખના મુદ્દા ચર્ચી, બની શકે તો સરકાર સમક્ષ રજૂઆત કરે. આ કાર્ય કોઈ વિરોધનું નથી, બલકે દેશની વ્યવસ્થાને વધુ સારી બનાવવાનું છે. ૨૦૧૯ની નીતિમાં વિદેશમાં વિદ્યાર્થીઓ ભારતમાં ભણવા આવે તેવી ઇચ્છા વ્યક્ત થઈ જ છે. જો વ્યવસ્થા સુધરે, તો આપણા વિદ્યાર્થીઓ પરદેશ જતા હોવાથી થતું નુકસાન અટકે અને વિદેશી વિદ્યાર્થીઓ આવવાથી થનાર લાભ વધે.

આ નવા બિલનો દેશભરમાં ડૉક્ટરોએ વિરોધ કર્યો છે, તેનું એક કારણ એ પણ છે કે હવે એમ.બી.બી.એસ. અને આયુર્વેદ વગેરેના ડૉક્ટર વચ્ચેનો ભેદ મિટાવી દે તેવો અનેક કેપ્સ્યૂલ પ્રોગ્રામ શરૂ કરાશે. એમ.બી.બી.એસ. થયા ન હોય તેવા હોમિયોપેથ, આયુર્વેદ વગેરેના ડૉક્ટરો પણ ઍલોપથીની દવાઓ લખી શકશે / મતલબ કે ઘણી મહેનત કરીને તથા ઘણી ઊંચી ફી ભરીને એમ.બી.બી.એસ. થયેલા અને પ્રમાણમાં ઓછી સિદ્ધિ અને ઓછું ખર્ચ કરીને ભણેલા સરખાં !

આ વર્ષના બજેટ સેશનમાં મેડિકલ શિક્ષણમાં સુધારણા હેતુથી સરકારે એક બિલ પસાર કર્યું છે. ૧૯૫૬થી ચાલી આવતી મેડિકલ કાઉન્સિલ ઑફ ઇન્ડિયા તેના ભ્રષ્ટાચાર માટે પ્રખ્યાત છે. આ કાઉન્સિલના ભ્રષ્ટાચારીઓને પકડવા કે હટાવવાનું પસંદ કરવાને બદલે સરકારે એક નવું નૅશનલ મેડિકલ કમિશન (NMC) રચવાનું મુનાસિબ માન્યું. હવે એમ.બી.બી.એસ.ની પરીક્ષા દ્વારા એક સાથે ત્રણ હેતુઓ સિદ્ધ થશે :

૧. એમ.બી.બી.એસ. કક્ષાએ અટકી જવા માંગનારાની પાસ/નપાસની કસોટી થશે.

૨. એમ.બી.બી.એસ. પછી પોસ્ટ ગ્રૅજ્યુએટ કરવા માંગતા હોય તેવા વિદ્યાર્થીઓની પ્રવેશ કસોટી થશે અને

૩. વિદેશોમાં એમ.બી.બી.એસ. થનારાઓને દેશની ડિગ્રીની સમકક્ષ ગણવા કે નહીં તેની પણ કસોટી કરાશે.

સરકાર એમ.સી.આઈ.નો ભ્રષ્ટાચાર રોકી શકી નથી પરિણામે મેડિકલમાં પ્રવેશપાત્ર માર્ક્સ મેળવનારને પણ આઠ લાખ રૂપિયા જેવી વાર્ષિક ફી ભરવાની થાય છે. પાંચ વર્ષના રૂ. ૪૦ લાખ અને વધારાના રહેવા, ખાવા, પુસ્તક, સાધન વગેરેનો કુલ ખર્ચ રૂ. પચાસ લાખ થઈ જાય છે. આની સામે વિદેશમાં રૂ. ૨૧થી ૩૧ લાખના ખર્ચમાં આ અભ્યાસ થઈ શકે તેમ છે. જો વિદેશમાં વર્ષનો લગભગ રૂ. ચાર લાખ ખર્ચ આવતો હોત, તો તેથી વધારાની તમામ ફી ખાનગી શિક્ષણકારોના ગજવાં ભરવા માટે જ છે ! સરકાર ભ્રષ્ટાચાર રોકીને સારો વહીવટ પૂરો પાડવામાં ફરી એક વાર ઊણી ઊતરી છે.

(સંપાદક, “અભિદૃષ્ટિ”)

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”, ઑગસ્ટ 2019; વર્ષ – 13; અંક – 141; પૃ. 02-05

ઓગણીસમી સદીની ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ દરમિયાન યુરોપના દેશોમાં સમાજ ઝડપથી બદલાવા માંડ્યો હતો. ઇંગ્લૅન્ડમાં રહીને કાર્લ માર્ક્સ (૧૮૧૮-૧૮૮૩) સમાજના આર્થિક – સામાજિક – રાજકીય તેમ જ સાંસ્કૃતિક પ્રવાહનું અવલોકન અને પૃથક્કરણ કરતા હતા, ત્યારે અમેરિકાથી માંડીને રશિયા સુધી સાહિત્યકારો દ્વારા આ નવા અવતરતા જતા જગત અંગે ઘણી વિશદ સર્જનાત્મક પ્રવૃત્તિઓ પણ થઈ. અમેરિકામાં ‘કાળા-ગોરા’નો ભેદ ઘણાં લખાણોમાં અભિવ્યક્ત થયો. અમેરિકામાં લેખિકા હેરિયટ એલિઝાબે બિયર સ્ટોવે (૧૮૧૧-૧૮૯૬), ૧૮૫૨માં ‘અંકલ ટોમ્સ કૅબિન’ પ્રકાશિત કર્યું. તે સાથે અમેરિકામાં ગુલામી અને રંગભેદની સામે ગૃહયુદ્ધની ભૂમિકા રચાઈ. અમેરિકાના જ સેમ્યુઅલ લેન્ગહાર્ન ક્લેવન્સ ઉર્ફે માર્ક ટ્‌વેને (૧૮૩૫-૧૯૧૦), રમૂજ સાથે, ‘ટૉમ સૉયર’, ‘હકલબરી ફિન’ જેવી નવલકથાઓ દ્વારા સમાજનું ચિત્રણ આદર્યું. નૉર્વેમાં હેન્રિક ઈબ્સને (૧૮૨૮-૧૯૦૬), ‘ડૉલ્સહાઉસ’ દ્વારા સમાજનો સ્ત્રીઓ તરફનો વર્તાવ ચીતરી આપ્યો. કાઉન્ટ લીઓ ટૉલ્સ્ટૉયે (૧૮૨૮-૧૯૧૦) અન્ના કેરનિનામાં પણ સ્ત્રીઓ માટેના સાંસ્કૃતિક પિંજરખાના સામે આક્રોશ વ્યક્ત કર્યો. અલબત્ત ટૉલ્સ્ટૉયે તો ‘વૉર ઍન્ડ પીસ’ જેવો મહાગ્રંથ પણ આપ્યો.

ટૉલ્સ્ટૉયના સમકાલીન એવા ફ્‌યોડર દોસ્તોવસ્કી(૧૮૨૧-૧૮૮૧)ના ‘બ્રધર્સ કારાયાઝોફ’ અને ‘ધ ઇડિયટ’ પણ સમાજ ઉપર અસર પાડી શક્યા. રશિયામાં જ મેક્સિમ ગોર્કી(૧૮૫૮-૧૯૩૬)ની ‘મધર’ અને એન્તોન ચેખોવ(૧૮૬૦-૧૯૦૯)ની ચોટદાર ટૂંકી વાર્તાઓએ સમાજની આત્મચેતનાને ઢંઢોળી. પાખંડ, જૂઠ, ફરેબ, કાવત્રાખોરી, સત્તાની લાલસા, સામાજિક ન્યાયની અવહેલના વગેરે જેવા અનેક મુદ્દે આ લેખકો અને સાહિત્યકારો ગજબનું ગર્જ્યા.

આ બધાએ સામાજિક ન્યાયનું આર્કિટેક્ચર વિકસાવ્યું. આ આર્કિટેક્ચરમાં જન્મ, જાતિ, ધર્મ, લિંગ વગેરે મુદ્દે ભેદભાવ કરવો તે પોતે માત્ર અનૈતિક જ નહીં પણ સામાજિક દૃષ્ટિએ અન્યાયકારી પણ છે એમ લોકમતમાં પ્રવેશ્યું. આ પ્રકારના વિચાર-પ્રવાહોમાં ૧૭૮૯ની ફ્રૅન્ચ ક્રાંતિ અને વિદાય લઈ રહેલી રાજાશાહી-સામંતશાહીનો પણ મોટો ફાળો હતો.

અમેરિકાથી રશિયા સુધી આ સાંસ્કૃતિક પરિવર્તનના પ્રવાહો ફરી વળ્યા, ત્યારે ભારત ક્યાં હતું?

મહંમદ ગઝની(૯૭૧-૧૦૩૦)ની ભારત ઉપર કુલ સત્તર ચઢાઈઓ થઈ. મથુરા અને કનોજ ઉપર (૧૦૧૩-૧૫) અને સોમનાથ ઉપર (૧૦૨૫-૨૬) તે લૂંટના ઇરાદાથી આવ્યો. આ આક્રમણખોર લૂંટારાને ગઝની(અફઘાનિસ્તાન)થી મથુરા કે સોમનાથ સુધી, લાવ-લશ્કર સાથે આવવા-જવામાં ખાસ વિરોધ ન થયો. ભારતીય સમાજ અને સંસ્કૃતિ વિશે વિચારવાયોગ્ય બે મુદ્દા અહીં ઊભા થાય છે. એક ગઝનથી મથુરા કે સોમનાથ સુધી હુમલા કરીને લૂંટ ચલાવનારની સામે ખાસ લડાઈ કેમ ન થઈ? રસ્તામાં આવતા અનેક રાજાઓએ આવા લૂંટારાને હેમખેમ જવા કેમ દીધો? બે, સોમનાથના અને હવે જાણીએ છીએ તેમ પદ્મનાભના મંદિરમાં આટલી અઢળક સંપત્તિ આવી તેનું મૂળ શેમાં હતું? આ સંપત્તિ ભક્તોએ ‘ન્યોછાવર’ રૂપે આપી એમ કહેવાથી વાતનો પૂરતો ખુલાસો થતો નથી. તે સમયના સામંતયુગી સમાજમાં કરોડો ગરીબો અને વંચિતો પાસેથી સામાજિક અને આર્થિક વ્યવસ્થાના ભાગ રૂપે શોષણ કરીને એકઠી કરાયેલી આ સંપત્તિ હતી. મંદિરો, કિલ્લા, મહેલો અને પછીથી મસ્જિદો બની તે આ આર્થિક વ્યવસ્થા દ્વારા ખેંચી જવાયેલી સંપત્તિનો પરિપાક છે. સોમનાથ કે મથુરા ઉપરના અગિયારમી સદીના આક્રમણ પછી, બીજાં સાતસો વર્ષે પણ આ દેશ જાગ્યો ન હતો. ૧૭૫૭ના યુદ્ધમાં મુઠ્ઠીભર અંગ્રેજોએ પ્લાસીના યુદ્ધમાં વિજય મેળવ્યો. તે દર્શાવે છે કે આપણે, આપણી ઉપર કોણ, શા માટે અને કેટલા સમય સુધી રાજ કરે છે, તે બાબતે સાવ તટસ્થ છીએ. નોંધવા જેવું છે કે આ જ યુરોપિયન સત્તાઓએ આફ્રિકાના દેશો ઉપર પણ આધિપત્ય જમાવવા પ્રયાસ કર્યો, પણ તેની સામે સ્થાનિકો લડ્યા અને આ ગોરાંઓને ભગાડી મૂક્યા.

આ ટૂંક ચર્ચા ઉપરથી એક તરફ ભારતની ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક સર્વોપરિતા કે તથાકથિત મહાનતા સામે પ્રશ્ન ઊભો થાય છે તો બીજી તરફ દેશના વંચિતો અને બાકીના સમાજની સામંતશાહી વ્યવસ્થા તરફ પણ અંગુલિનિર્દેશ થાય છે, આથી ‘ભારત એક વિચાર’ તરીકે વધુ મૂલાગ્ર તપાસના ફોકસમાં આવી જાય છે. વેદ-ઉપનિષદ, વિવિધ ધર્મો અને આટલી બધી વિવિધતાના સંદર્ભે આ દેશના દલિતો અને વંચિતો ક્યાં છે? આ દલિતો-વંચિતોની ઇતિહાસ-નિમજ્જ સ્થિતિ, આધુનિક મૂડીવાદ તથા ટેક્‌નોલૉજીગ્રસ્ત બની રહેલા ભાવિમાં આ વર્ગ કેવા આયામોમાંથી ગુજરશે?

સમગ્ર વિશ્વમાં આજની એકવીસમી સદીમાં પણ માત્ર ભારતના હિંદુ ધર્મમાં જ જાતિભેદ છે. વિનોબાએ કહેલું તેમ ‘જો કભી જાતી હી નહીં વહ જાતિ હૈ’. અરુંધતી રૉય કહે છે તેમ (આંબેડકર યુનિવર્સિટી, મરાઠાવાડ, ઔરંગાબાદનું યુ-ટ્યૂબનું પ્રવચન). ભારતમાં ૧૯૮૯માં બે તાળાં ખૂલ્યાં. એક બાબરી મસ્જિદ, રામમંદિરનું અને બીજું આર્થિક ક્ષેત્રે નવ્ય મૂડીવાદનું. પ્રથમ તાળું હિંદુ ફન્ડામેન્ટાલિઝમનું તો બીજું માર્કેટ ફંડામેન્ટાલિઝમનું. ઉદ્યોગ-વ્યવસાયોનું ખાનગીકરણ થવા માંડ્યું અને તે સાથે જ દલિતવંચિત સમૂહો માટેનો પૉઝિટિવ ડિસ્ક્રીમિનેશન(વિધાયક ભેદભાવ)ની પ્રક્રિયાનો અંત આણવાની શરૂઆત થઈ. હિંદુત્વ કે રાષ્ટ્રવાદ જેવા શબ્દોનાં તાત્પર્યો જ બદલાવા માંડ્યા. હવે હિંદુત્વ એટલે સવર્ણ હિંદુઓનો પરંપરિત ધર્મ અને રાષ્ટ્રવાદ એટલે આવા હિંદુઓના શાસનના આગ્રહો.

હિંદુત્વ અને નવો મૂડીવાદ એકઠાં કરીને ચલાવાતી સરકારમાં આ દલિત-વંચિત સમાજની જે સ્થિતિ કરાઈ છે, તે તેના કાર્યાન્વિત સ્વરૂપને છતું કરે છે. ઊનાકાંડ તેનું ઉદાહરણ છે. આ ઉપરાંત, દલિત મૂછો રાખે કે જાહેરમાં તેને મરડે, ઘોડા ઉપર સવારી કરે, સવર્ણોની જીહજૂરી કે ગુલામી ના કરે કે પછી અન્યોને સમકક્ષ ઊંચું જીવન જીવે, તે સવર્ણોને અનુકૂળ નથી. તેમને મારવા, લજ્જિત કરવા, મારી નાંખવા કે આર્થિક દૃષ્ટિએ પાયમાલ કરવા તે આ એકવીસમી સદીમાં પણ સવર્ણોએ જાતે સ્વીકારી લીધેલી જવાબદારી છે!

આધુનિક મૂડીવાદ એકંદરે રાજ્ય સાથે અને ભારત જેવા દેશોમાં ધર્મની સાથે પણ, મેળાપીપણામાં ચાલે છે. હિંદુત્વની પકડ જમાવી રાખવા વાસ્તે તે રામરાજ્ય કે રાજ્યધર્મ જેવાં કલ્પનોનો પ્રયોગ તો કરે છે, પરંતુ વાસ્તવમાં શોષણ, શાશ્વત સત્તા અને આર્થિક સામ્રાજ્યની નવી ને નવી દિશાઓ ખોલી આપે છે. અમેરિકા જેવા દેશોમાં પણ અતિ જમણેરી એવા ટ્રમ્પના સામ્રાજ્યમાં સામાન્ય અમેરિકનના દુઃખમાં વધારો જ થયો છે. પણ ભારત જેવા દેશમાં તો ભયાનકતા જ સર્જાવા માંડી છે.

એક ઉદાહરણ જુઓઃ તાજેતરમાં ઉત્તરપ્રદેશમાં પટાવાળાની થોડીક જગ્યાઓ માટે અરજી મંગાવવામાં આવી. લગભગ ૯૦,૦૦૦ અરજીઓ આવી; આ પૈકી ૫૦,૦૦૦ સ્નાતક, ૨૮,૦૦૦ અનુસ્નાતક અને ૪,૦૦૦ પીએચ.ડી થયેલા હતા! આ સમસ્યા માત્ર બેકારીના મુદ્દે સીમિત થઈને રહી જતી નથી, આટલું ભણનારાની જાતિ કઈ હશે, તે પૈકી કઈ જાતિવાળાને નોકરી મળશે, આવા પ્રશ્નો પણ વિચારવા રહ્યા. સવાલ ગંભીર બને છે, કારણ કે ખાનગી ક્ષેત્રમાં અનામતની પ્રથા નથી, એટલે કે ૧૯૮૯માં બાબરી મસ્જિદ અને વૈશ્વિક મૂડીવાદ એમ બેના તાળાં ખોલ્યાં તે બંને દલિત-વંચિતને વધુ બરબાદ કરનારાં નીવડ્યાં છે.

બિહાર રાજ્યની ચૂંટણી(૨૦૧૫)ના અરસામાં આર.એસ.એસ.ના વડાએ અનામતના મુદ્દે ‘ફેરવિચાર’ની જરૂરત દર્શાવી હતી. તેની થોડીક અસર પડી અને એન.ડી.એ.ની થોડીક બેઠકો ઘટી. પણ પછીથી અનામત હટાવવાના મુદ્દે જે બન્યું, તે પણ લક્ષમાં લેવા જેવું છે. એક તરફ ‘સવર્ણ’ અનામત દાખલ કરીને વાસ્તવમાં અનામત દૂર કરી દેવાઈ છે. ‘દૂધમાં એટલું પાણી ઉમેરો કે દૂધ રહે જ નહીં’ એ બાબતને ચરિતાર્થ કરે, તેવો આ કીમિયો છે. હિંદુત્વવાદી રાજકારણે આધુનિક મૂડીવાદના વાતાવરણમાં આ કીમિયો કર્યો છે.

ઉચ્ચ શિક્ષણ ક્ષેત્રે પણ અનામતને નેસ્ત નાબૂદ કરવા વાસ્તે યુ.જી.સી. તરફથી બસો પૉઇન્ટ રોસ્ટરની પ્રથા હટાવીને તેર પૉઇન્ટ રોસ્ટરની પ્રથા દાખલ કરવામાં આવી છે. આ પ્રથાના કારણે હવે ડિપાર્ટમેન્ટ પ્રમાણે અનામતની જોગવાઈ કરવામાં આવે છે. દરેક ડિપાર્ટમેન્ટમાં અધ્યાપકોની સંખ્યા ઓછી હોય, પણ આખી યુનિવર્સિટીનો કુલ સરવાળો મોટો હોય; આથી આખરે કોઈ જ ડિપાર્ટમેન્ટમાં નવી ભરતી વેળાએ અનામત કૅટેગરીમાંથી કોઈ જ ભરતી કરવાની રહેતી નથી. એટલે હવેથી ‘સવર્ણ’ અનામતના કારસાથી તેમ જ યુ.જી.સી.નાં નવી રોસ્ટર પ્રવૃત્તિને કારણે, ૨૦૧૫ની બિહારની ચૂંટણી વેળાએ આર.એસ.એસે. જે કહ્યું હતું. તે પાર પાડવામાં આવી રહ્યું છે.

આ પ્રકારની નીતિઓને વધુ વ્યાપક સ્વરૂપે અને આઇડિયા ઑફ ઇન્ડિયા સાથે જોડીશું, તો આવનારાં વર્ષોમાં અતિ ભયંકર બનનારા ચિત્રની રૂપરેખા ઊતરતી જણાશે. આ ચિત્રના રેખાંકનનાં બિંદુઓ આ પ્રમાણે વિચારી શકાયાંઃ

(૧) આવનારાં વર્ષોમાં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ વધુ ને વધુ વ્યાપક બનશે. આથી, માણસની રોજી છીનવાઈ જ જશે.

(૨) ભારતીય અને હિંદુત્વવાદી સમાજે જાતિભેદ કરીને દલિતોને પગ નીચે કચડી નાખ્યા છે. ૧૯૫૦થી ૧૯૮૯ દરમિયાન અનામતની નીતિના ફાયદા મળવાથી ઘણા દલિતો જીવનની મુખ્ય ધારામાં પ્રવેશી શક્યા. હવે તે માર્ગ બંધ થાય છે.

(૩) ભારતની કૉર્પોરેટ દુનિયા લગભગ સંપૂર્ણપણે હિંદુ સવર્ણોના હાથમાં છે. આ કૉર્પોરેટ દુનિયાના લાભાર્થે રાજ્ય પેરવીઓ કરતું રહે છે. તેમાં દલિતો માટે ભાગ્યે જ કોઈ સ્પેસ બચે.

આ સંજોગોમાં ડૉ. આંબેડકરનાં લખાણો, વિચારો અને તત્ત્વદર્શનનો વધુ ઘનિષ્ટ અને હેતુપૂર્ણ અભ્યાસ થાય તે જરૂરી ગણાય.

[સંપાદક, “અભિદૃષ્ટિ”]

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”,  [વર્ષ 13 • અંક : 138-139] મે – જૂન 2019; પૃ. 02-04

રેને દેકાર્ત (૧૫૯૬-૧૬૫૦) આધુનિક ફિલસૂફીનો જનક ગણાય છે. તેનું પ્રસિદ્ધ કથન વારંવાર સાંભળવા મળે છે – ‘I Think and therefore I am.’ (હું વિચારું છું અને માટે મારું અસ્તિત્વ છે.) વિચારની દુનિયા બધે જ વિસ્તરેલી છેઃ તેનાથી કોઈ પણ પ્રદેશ કે સંસ્કૃિત અછૂતાં રહ્યાં નથી – રહી શકે જ નહીં. પશ્ચિમના વિચારકોની જેમ પૂર્વમાં, ઉત્તરમાં અને દક્ષિણમાં પણ અનેક વિચારકો પાક્યા છે. બુદ્ધ કે મહાવીરથી લઈને આદિ શંકરાચાર્ય, રામાનુજ, માધવાચાર્ય ઉપરાંત અનેક તર્કવાદી પંડિતો ભારતમાં જન્મ્યા છે, તો ચીનમાં પણ કન્ફસિયસ (૫૫૧-૪૭૯ ઇ.પૂ.) લાઓ ત્ઝૂ (અંદાજે ઈ.પૂ. છઠ્ઠીથી ચોથી સદી) અને અન્ય અનેક ફિલસૂફો થઈ ગયા. માણસ માત્ર વિચારને પાત્ર એમ પણ કહેવાયું છે. આ તર્કવાદી વિચારકો ઉપરાંત આત્મ કે આધ્યાત્મદર્શી, સંતો અને સાહિત્યકારો પણ વિચારની પ્રક્રિયામાં આવી જાય છે. ‘નીરખને ગગનમાં કોણ ઘૂમી રહ્યું’ કહેનારા નરસિંહ મહેતા કે ગોરખ, નાનક, કબીર, તુલસી અને અરવિંદ સહિત સૌ આ વૈચારિક દાયરામાં સમાઈ જાય છે. અખો પણ ભગત જ હતો ને! પણ તે કહે છે :

“સજીવાએ નજીવાને ઘડ્યો અને પછી કહે, હે ભગવાન મને કૈં દે;”

આ અખો ભગત તો એમ પૂછે છે કે તારી એક ફૂટી છે કે બે?’

વિચારો માટે અંગ્રેજીમાં બે શબ્દો પ્રયોજાય છે. Thought અને Idea. આ બંને એકસમાન નથી. Thought એક સળંગ ચાલતા અને ક્યારેક દૂર અથવા ઊંડે સુધી અને વ્યાપક સ્વરૂપ ધરાવતા વિચારો છે. જ્યારે Idea પરિસ્થિતિજન્ય અને ચોક્કસ સમસ્યાના ચોક્કસ ઉકેલની પ્રક્રિયા સાથે સંલગ્ન છે. આ દૃષ્ટિએ એન્જિનિયરિંગ, એમ.બી.એ., એમ.સી.એ., મેડિકલ વગેરે આઇડિયા ઉપર આધારિત છે, જ્યારે સમાજશાસ્ત્ર, ફિલસૂફી, અર્થશાસ્ત્ર અને સાહિત્ય થોટ માટેનું ક્ષેત્ર બને છે. ‘દરેક વ્યક્તિ વિચારે છે’ – એમ કહેવામાં Ideaનું સ્થાન છે. દરેક વ્યક્તિ વસ્તુગત, સર્વદેશીય, સર્વકાલીન અને દૂરોગામી અસરો ધરાવતા વિચારો કરતી નથી, એ પણ હકીકત છે. સામાન્ય રીતે જે ડૉક્ટર છે તે ફિલસૂફ નથી અને જે ફિલસૂફ છે, તે ડૉક્ટર નથી. છતાં ક્યારેક-જવલ્લે આવું સમાયોજન થતું દેખાય છે ખરું. ઇંગ્લૅન્ડના જાણીતા લેખક સમરસેટ મૉમ આનું ઉદાહરણ છે. તે એક ડૉક્ટર હta અને સાહિત્યમાં પણ તેમણે ઘણું પ્રદાન કર્યું છે. અલબત્ત, સમાજવિદ્યાઓ કે જાતભાતના સાહિત્ય સર્જકો વિચારવંત (થોટવાળા) છે એમ કહેવું બહુ ઉચિત નથી અને આઇડિયાવાળા કોઈ થોટના પ્રદેશના નથી એમ પણ કહી ન જ શકાય. પ્રકાશ આમ્ટે, દ્વારકાદાસ જોશી, ડૉ. વસંત પરીખ અને અભય બંગ તો આ આઇડિયા અને થોટથી પણ ઘણા આગળ છે. દા.ત. અર્થશાસ્ત્રમાં અમર્ત્ય સેનનું પ્રદાન આઇડિયા તેમ જ થોટના સ્તરે છે પણ અર્થતંત્રના ઇનપુટ-આઉટપુટના પ્રવાહોને આલેખતા વાસિલી લિયોન્ટિફનું પ્રદાન આઇડિયાના સ્તરનું છે.

અંગ્રેજીમાં Thought અને Ideaની જેમ એક ત્રીજો શબ્દ Discourse પણ ‘વિચાર’ શબ્દની સાથે સંદર્ભ ધરાવે છે. ડિસ્કોર્સને આપણે ‘વિચાર-વિમર્શ’ અથવા માત્ર ‘વિમર્શ’ કહીએ છીએ. આ શબ્દમાં અન્ય એક શબ્દ, ‘ચિંતન’ પણ સમાહિત છે. વિમર્શ વિચારની પ્રત્યેક આગવી ભૂમિકાના આંતરપ્રવાહોનું મંથન અને પ્રત્યાયન દર્શાવે છે. વિચારવિશ્વના આ ઉપરાંત પણ ઘણા ગ્રહો, ઉપગ્રહો વગેરે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. આઇડિયોલૉજી, ફિલસૂફી, તર્ક, ન્યાય-વૈષેશિક, મીમાંસા (લગભગ ડિસકોર્સ-વિમર્શને મળતી આવતી ભૂમિકા) વગેરે વિચારનો આધાર ધરાવતા સંવાહકો છે.

આવું બધું માનવેતર વિશ્વમાં સંભવી ન જ શકે. પ્રાણી હોવા છતાં બુદ્ધિશક્તિ ધરાવતા હાથી, ચિંપાંજી, ઉરાંગઉટાંગ, ડૉલ્ફિન વગેરેમાં પણ આટલી સંકુલ બુદ્ધિ હોતી નથી. પંચેન્દ્રિયજનીત જ્ઞાન જ નહીં, પણ સ્મૃિત, તર્ક, અંગ-પ્રત્યંગનો ઉપયોગ, વાચા વગેરે જેવી ક્ષમતાઓ માત્ર ‘હોમો-સેપિયન્સ’ જ વિકસાવી શક્યા છે.

આ રીતે, માણસ હોવું એટલે જ વિચારશીલ હોવું એવો અર્થ નીપજે છે. માણસ ભય, અંધશ્રદ્ધા, પરંપરાપૂજક કે સમર્થક હોય, ત્યારે તેટલા પૂરતો અને તેટલા સમય માટે, આ અર્થમાં, માણસ રહેતો નથી. પંડિત નેહરુ જેને સાયન્ટિફિક ટેમ્પર એટલે કે વૈજ્ઞાનિક અભિગમ કહેતા, તે માણસમાત્ર માટેની આવશ્યકતા છે.

પરંતુ વિચારોને તર્કપૂત અને સમ્યગ્‌સ્વરૂપે જાળવી રાખવામાં કે આગળ વધારવામાં ઘણાં જોખમ રહેલાં છે. પહેલું જોખમ છે મુલ્લા નસરુદ્દીન પ્રકારનું.

એક નાનકડા ગામના તળાવમાં રોજ સાંજે ગામનું ધણ પાણી પીવા આવે. ધણમાં ગાયો પણ હોય અને ભેંસો પણ હોય. એમાં એક ભેંસનાં શિંગડાં સાવ ગોળ-ગોળ. આ તળાવને કાંઠે એક નાનકડો ચોતરો, જેની ઉપર સાંજના સમયે થોડાક ગામલોકો આવીને બેસે. આ બધા ભેળા મુલ્લા પણ ખરા. મુલ્લા ચોતરે બેસીને રોજ તળાવે આવતાં જતાં ઢોરને નીરખ્યા કરે.

એક દિવસ મુલ્લાએ દોટ મૂકી ને પાણી પીને પાછી ફરતી ભેંસનાં ગોળ શિંગડાંમાં માથું નાંખી દીધું! ભેંસ ભડકી અને નાઠી. ચોતરા ઉપરથી લોક દોડ્યું. મુલ્લાને માંડ-માંડ છોડાવ્યા. ચોતરે સુવાડ્યા – જરાક કળ વળી એટલે પૂછ્યું. મુલ્લા આમ, ભેંસના શિંગડાંમાં માથું ઘલાય? જરાક વિચાર તો કરવો’તો! મુલ્લાએ મરણાસન્ન હોવા છતાં કહ્યું, ‘ભાઈ, છેલ્લા છ મહિનાથી વિચાર કરતો હતો; આ ભગરીનાં ગોળ શિંગડાંમાં માથું ઘાલ્યું હોય તો કેવું લાગે!’ મુલ્લા નસરુદ્દીન વિચારનારાઓનો જ એક પ્રકાર છે!

મુલ્લાનું પાત્ર ભલે રમૂજભર્યું લાગે, પણ માથે કાયદાકીય સજાનો, આબરુ ગુમાવવાનો તથા અન્યને ભારે પીડા આપવાના ગુનાની ઘટના હોવા છતાં લોકો બળાત્કાર શા માટે કરતા હશે? આશારામ હોય, નિર્ભયાનો કાંડ આચરનારા હોય કે પાટણની પીડિતાના બળાત્કારી શિક્ષકો હોય, આ અવિચારી કૃત્ય પેલા મુલ્લાસાહેબની યાદીમાં જ ઉમેરાય!

બુદ્ધ અને મહાવીર લગભગ સમકાલીન હોવા છતાં અને બિહારના પ્રદેશમાં મોટા ભાગનો સમય સાથે રહ્યા છતાં તેમણે સ્થાપેલાં બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મ અલગ કેમ હશે? બૌદ્ધ ધર્મમાં વિપસ્સના ધ્યાનનો પ્રકાર ખીલ્યો છે, તો જૈન ધર્મમાં પ્રેક્ષાધ્યાન વિકસ્યું છે. આ બંને હિંદુ પરંપરામાં રાજયોગ અને અષ્ટાંગયોગથી અલગ કેમ હશે?

આવા સવાલો કરવા તે વિચારના ક્ષેત્રનો એક આગવો પ્રકાર છે. અહીં હિંદુ પરંપરામાં બે પ્રચલિત વાક્યોને લક્ષમાં રાખવા જેવાં છેઃ

(૧) “અથ તો બ્રહ્મ જિજ્ઞાસા” – બ્રહ્મજ્ઞાનનો પ્રારંભ જિજ્ઞાસાથી થાય છે. આ ‘જિજ્ઞાસા’ નિરહેતુકી અથવા માત્ર જાણવાની ઇચ્છા ધરાવવામાંથી ઉદ્‌ભવે છે. કલા માટે કહેવાય છે – કલા કલા ખાતર છે – તેવી રીતે જિજ્ઞાસા પણ નિરહેતુકી છે.

(૨) “તદ્‌વિદ્ધિ પ્રણિપાતેન પરિપ્રશ્નેન સેવયે” – જ્ઞાનનો અર્ક પામવા વાસ્તે નમ્રભાવે ચારે બાજુના સવાલો ઉઠાવવા જોઈએ. આ જ દિશામાં કહેવાયું છે. “વાદે વાદે જાયતે તત્ત્વબોધઃ” વાદવિવાદ, ચર્ચા, વિચાર-વિમર્શ દ્વારા તત્ત્વની સમજ વિકસે છે.

હિંદુ પરંપરામાં આવા વિચારો હોવાની સાથોસાથ જાતિભેદ પણ છે; એવું કેમ હશે, તે પણ વિચારપાત્ર છે.

વિચારની ત્રીજી ભૂમિકાનું ઉદાહરણ ફ્રૅન્ચ ફિલસૂફ ફૂકો (Michel Foucauit – 1926-1984) છે. ફૂકોએ ‘ગાંડપણ’ વિષય ઉપર પીએચ.ડી.નું સંશોધન કર્યું. અન્ય ઘણાં આવાં સંશોધનમાં પાગલખાનાની મુલાકાતો યોજી. તેમાં વસતા લોકોની વિગતો તારવે – જેમ કે, આટલા ટકા પુરુષો, આટલા ટકા સ્ત્રીઓ કે બાળકો; આટલા ટકા ભણેલા, આટલા ટકા સવર્ણ, સરાસરી ઉંમર, સરાસરી વસવાટનાં વર્ષો વગેરે જેવા આંકડા એકઠા કરી તેને સંશોધન તરીકે ખપાવે. ખરેખર તો આમાં કોઈ સંશોધન નથી, પણ ઝાડનાં પાંદડાં ગણવાનો બાહુબલી ઉદ્યમ જ છે.

ફૂકોએ આવું બાહુબલી-સંશોધન ન કર્યું. તેણે સવાલો કર્યા. એક માણસને ‘ગાંડો’ એવું લેબલ કોણ અને કેવી રીતે ચિપકાવે છે? ડાહ્યા ગણાવા માટેનાં લક્ષણો કયાં અને તે કોના દ્વારા, સમાજની કઈ હલચલના કારણે નક્કી કરાયું? ડહાપણનું પ્રમાણ – નૉર્મ-કોણ અને કેવી રીતે નક્કી કરે છે? તેમાં ‘સત્તા’ની ભૂમિકા કેવી હોય છે? દા.ત. પુરુષપ્રધાન સમાજમાં વિધવા સ્ત્રીને પરેશાન કરીને અને આખરે ગાંડી સાબિત કરીને ઘરમાંથી હાંકી કાઢવાનો પ્રયાસ થાય, ત્યારે આ પુરુષપ્રધાન સમાજ પોતાની સત્તા અને શક્તિનો ઉપયોગ કરે છે. સમાજમાં કેવી વર્તણૂકને ડહાપણભરી ગણાય અને કેવી વર્તણૂકને ગાંડપણભરી, તે નક્કી કરવામાં સમાજના મુખિયા, ધર્મ અને વિચારહીન પ્રચાર મેદાનમાં ઊતરે છે.

આવી સત્તા વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્યને કુંઠિત કરે છે અને તેથી તે સ્વતંત્રતા તથા લોકશાહીવિરોધી છે. ફૂકોના આ પ્રકારના વિચારોની કુલ અસર એ થઈ કે પૅરિસની સોબાર્ન યુનિવર્સિટી, જ્યાં ૧૯૬૬-૬૭માં સામ્યવાદ તરફી વિદ્યાર્થી તોફાનો થયાં હતાં અને જેનું વૈચારિક નેતૃત્વ પ્રસિદ્ધ સાહિત્યકાર સાર્ત્રના હાથમાં હતું, તે ઉખડી ગયું. સાર્ત્રના સામ્યવાદના સમર્થનની સામે ફૂકોના સત્તાવિરોધ અને સ્વતંત્રતા તથા લોકશાહીની વિચારધારા તરફનો ઝૂકાવ વધ્યો. સાર્ત્ર અને સામ્યવાદનો પ્રભાવ ઘટ્યો.

ફૂકોએ બાવડાંના બળે પીએચ.ડી. મેળવી ન હતી, પણ જિજ્ઞાસા, પરિપ્રશ્ન અને વાદ-વિવાદની સંયુક્ત વૈચારિક પદ્ધતિ વડે અકાટ્ય તર્ક નિપજાવીને વૈજ્ઞાનિક ઢબે પોતાના વિચારો ફેલાવ્યા હતા. આ મુદ્દો ઉત્તર ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતના એક અણમોલ રત્ન સમાન ગાયક ઉસ્તાદ અમીરખાંસાહેબ બહુ સુપેરે સ્પષ્ટ કરી આપે છે. તે કહેતાં, ‘મહેનત કમ કરો – સોચો જ્યાદા’. ખાં-સાહેબના માલકંસ અને દરબારી કાનડા જેમણે સાંભળ્યા હશે, તેમને આ ‘સોચ’નો એક પક્ષ સ્પષ્ટ થશે. બીજી તરફ મહેનતના પક્ષને સમજવા માટે કેસરબાઈ તાનો સાંભળવી પડે, એક-એક તાન એક-એક લાખ વાર તે ઘૂંટતા! દ્રૂત તાનોમાં પણ સ્વરને મોતીના દાણાની જેમ જોઈ શકાતા. પણ ગાયકીનું સૌંદર્ય અને નિખાર પેલી સોચમાંથી જેટલું પ્રગટતું, તેટલું મહેનતમાંથી ભાગ્યે જ પ્રગટતું!

વિચારને આ ત્રણ પ્રકાર મુલ્લા નસરુદ્દીન, વૈદિક અને તે પછીની હિંદુ પદ્ધતિ તથા ફૂકોની સમન્વયકારી ઢબે જોઈ શકાય.

સમાજ આઇડિયા તેમ જ થોટ પ્રકારના વિચારકોનો ઋણી છે. આ બેનું સહ અસ્તિત્વ દરેક વ્યક્તિમાં પ્રસંગોપાત જોવા મળે છે. પણ કદાચ વધુ મહત્ત્વની વાત એ નીપજે છે કે જગતમાં ફેલાયેલા આધુનિકતા, નવોન્મેષ તથા જનજાગૃતિ માટે થોટ પ્રકારના વિચારોની વધુ મોટી ભૂમિકા રહી છે. સમાજને વૈજ્ઞાનિક ઢબે વિચારવાની આઝાદી મળે અને એક હવા બંધાય, તે પછી નવી શોધખોળો તરફ પણ સમાજ ગતિ કરે છે. અમેરિકાની તુલનાએ અગાઉના સોવિયત સંઘમાં ખાસ ઔદ્યોગિક કે અન્ય શોધખોળ ન થઈ શકી, તે માટે તેનું બંધિયાર વાતાવરણ જવાબદાર ગણાય. તેવી જ રીતે ૧૯૬૭થી ભારતમાં હરિયાળી ક્રાંતિ શરૂ થઈ, પણ પાકિસ્તાનમાં ન થઈ તે માટે પાકિસ્તાનની સામંતયુગી અને ધાર્મિક કટ્ટરતાવાળી માનસિકતા જવાબદાર ગણાઈ છે. ભારત-પાકિસ્તાનના ભાગલા પડ્યા, ત્યારે પંજાબનું પણ વિભાજન થયું. પૂર્વ પંજાબ ભારત પાસે આવ્યું અને પશ્ચિમનો ભાગ પાકિસ્તાનમાં ગયો. તે સમયે પશ્ચિમ પંજાબમાં જમીનદારી પ્રથા ચાલતી હતી. ખેતરો મોટા કદનાં હતાં અને સિંચાઈ પણ વધુ હતી. છતાં ભારતમાં હરિયાળી ક્રાંતિ થઈ. તેનું કારણ ભારતમાં પ્રવર્તતી થોટની આઝાદી હતી. આ બાબતે છેલ્લાં લગભગ ત્રણસો વર્ષથી યુરોપ અને અમેરિકા ઘણા આગળ છે. પરિણામે હાલમાં પ્રવર્તતી ચોથી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ સહિતની તમામ ક્રાંતિઓ પશ્ચિમના દેશોમાં જ અવતરી છે. આઝાદ બનેલા ભારતમાં પંડિત નેહરુ જેવા વડા પ્રધાન મળ્યા અને તેમણે વૈજ્ઞાનિક વિચારને મહત્ત્વ આપ્યું, તે આ દેશની એક મોટી સદ્‌નસીબી ગણાય.

પણ દુનિયા માત્ર વૈજ્ઞાનિક હોય તેવી વૈચારિક રચના ઉપર ટકી શકતી નથી. આવી એક ચોક્કસ ભૂમિકાએથી વૈજ્ઞાનિક ગણાતી હોય તેવી ઘણી બાબતો કરતાં જગત જુદું છે. વિયોનાર્દો દ વીંચીનો દાખલો લઈએ. તે વિજ્ઞાની હતો; માણસના દેહને – એનેટૉમીને સમજવા વાસ્તે રાત્રે છાનોમાનો કબરોમાંથી મૃતદેહોને બહાર કાઢીને વાઢકાપ કરતો. પણ ચિત્રકાર પણ અવ્વલ નંબરનો; તેણે જ મોનાલીસા નામનું વિશ્વવિખ્યાત ચિત્ર દોરેલું. અન્ય પ્રકારના વિચારો પણ ગહનસ્વરૂપના હતા. તેણે લખેલું, ‘Noblest pleasure – the joy of understanding’. સમજણનું સુખ એટલે સૌથી ઉમદા આનંદ. જે વૈજ્ઞાનિક સોચ દ્વારા જ નિષ્પન્ન થાય તે આવી ઉમદા આનંદની ક્ષણો હોય છે. સંગીત, સુગંધ, ચિત્ર, સ્વાદ કે શરીર ઉપર વહાલથી ફરતા હાથના આનંદને વૈજ્ઞાનિક સોચ વડે બાંધી શકાતો નથી. તરસ લાગી હોય, ત્યારે પાણી પીવાથી ચિત્તમાં રેલાઈ જતા આનંદને વૈજ્ઞાનિક સોચનો આકાર આપી શકાતો નથી.

આ જ સંદર્ભમાં ગાંધીજીને પણ સમજવા રહ્યા. ઘણાની ટીકા છે કે ગાંધીવિચાર વૈજ્ઞાનિક નથી. એડમ સ્મિથનું અને તેની પરંપરામાં આવેલું અર્થશાસ્ત્ર જ સાચું ગણાય. આ શાસ્ત્ર તેની અકાટ્ય ગણાય તેવી દલીલો વડે સાબિત કરે છે કે બજારલક્ષી અભિગમ જ સાચો જણાય. નેહરુ અને ગાંધી વચ્ચેના મતાંતરો અલગ પ્રકારના હતા; તેમાં માનવકેન્દ્રી નીતિમાન અને સમાજલક્ષી ત્યાગપ્રધાન જીવનની ઉત્કૃષ્ટતા અને સામે પક્ષે આધુનિક જગતના વિકસતા જતા વિજ્ઞાનના ઉપયોગમાં કલ્યાણલક્ષી રાજ્યની ભૂમિકા બાબતે મતાંતરો હતા. પણ નેહરુના વિચારોની સામે ૧૯૯૧ની નવી આર્થિક નીતિ વચ્ચે ૧૮૦ ડિગ્રીનો ફેર છે. નવી નીતિ રાજ્યને હાંસિયામાં ધકેલી દઈ કહેવાતા બજારવાદનો મહિમા કરે છે. આથી ‘અદૃશ્ય હાથ’ વડે અને સંપત્તિના અનુસ્રવણ દ્વારા વિકાસ અને કલ્યાણ બે ય બર આવશે, તેવી એક સાવ જૂઠી કલ્પના ફેલાવવામાં આવે છે.

વાસ્તવમાં શું છે? દેશની વસતીના એક ટકા એવા ધનિકો પાસે દેશની સંપત્તિના ૭૩ ટકા જમા થઈ ગયા છે. એક તરફ જી.ડી.પી.માં ઝડપી વધારાનો ઉદ્દેશ છે, તો બીજી તરફ લોકોની સ્વાસ્થ્ય, શિક્ષણ, પેય જળ, વસવાટ વગેરેની અતિ ગંભીર સમસ્યાઓ પણ છે. મોંઘવારી વધે છે, પણ ખેડૂતો પાયમાલ થતા જાય છે. શિક્ષણ વધે છે પણ બેકારી પણ વધે છે. દેશમાંથી ધન લઈને ભાગી જનારા, બેંકોના પૈસા લઈ જનારા, લોકોની જીવનભરની મૂડી હજમ કરી જાય છે. આવા ઘણા બનાવોમાં રાજ્ય અને સાંપ્રદાયિક શક્તિઓનું મેળાપીપણું પણ હોય છે. આધુનિક ગણાતાં અર્થશાસ્ત્ર, રાજ્યવ્યવસ્થા અને સમાજવ્યવસ્થાએ આપણને આ દશાએ લાવી મૂક્યા છે. ગાંધીવિચારમાં આ બધાંને સ્થાન ન હોત! અને છતાં, આ ગાંધીવિચારને આપણે અવૈજ્ઞાનિક ગણીએ છીએ.

ખરો સવાલ હિંદુ ધર્મનાં જ બે મહાપુરાણો વચ્ચેની પસંદગીનો છે. એક તરફ મહાભારત છે. તે સમયની સામંતી વ્યવસ્થાના મુદ્દાને ચર્ચાની બહાર રાખીએ. જો કે કર્ણને દાસીપુત્ર કહીને ઉચ્ચ કૂળનું ગૌરવ કરનારી દ્રૌપદીની મનોદશા આજે પણ દલિત, આદિવાસી, અન્ય ધર્મીઓ વગેરેની સામે બરકરાર છે. અનામત પ્રથા હોવા છતાં આજે પણ ‘એકલવ્ય’ના ભાગે નિરાશા અને ઉપેક્ષા જ છે. પણ મુદ્દો એ છે કે આજના આર્થિક વિચારોનાં પદ્યોગત લક્ષણો, જેવાં કે હરીફાઈ, કાર્યક્ષમતા, બળિયાનું રાજ, રાજ્યની લોકકલ્યાણ તરફની ઉપેક્ષા વગેરે આજે પણ લગભગ એટલાં જ પ્રચલિત છે. જગતમાં આજે પણ દુર્યોધનો, કર્ણો, જરાસંઘો, ભીષ્મો અને ધૃતરાષ્ટ્રો શોધ્યા સાંપડે તેમ છે. એક આધુનિક લિબાસ, પરિવેશ અને લિહાજમાં આપણે જાણે કે મહાભારતકાળમાં સંચરી રહ્યા છીએ. આ મહાભારતમાં ભાગ્યે જ ક્યાં ય માનવ સહજ પ્રેમ, લાગણી કે ઉષ્મા જોવા મળશે. ભીમ કીચકને કે દુર્યોધનને ભયાનક રીતે મારી નાંખે, અર્જુન પશુપતાસ્ત્ર મેળવે, કર્ણને છેતરીને કવચ-કુંડળ પડાવી લેવાય કે શકુની દ્વારા કપટપૂર્વકનું દ્યુત રમાય, તે બધી જ ઘટનાઓ નવાં પાત્રો અને ચહેરામાં પ્રવેશી-પ્રવેશીને અવતરતી જ રહે છે. શિક્ષણસંસ્થાઓમાં પણ ઉત્તમ શકુની, દ્રોણ કે દુર્યોધન કેમ બનાય તેની તાલીમ અપાય છે.

આ પુરાણથી અલગ એવું મહાપુરાણ ભાગવત – શ્રીમદભાગવત છે, તેની કથા સમજવા જેવી છે.

મહામુનિ કૃષ્ણ દ્વૈપાયન વ્યાસે વેદના ચાર વિભાગ કર્યા. તે પછી સમાજજીવનને યોગ્ય નૈતિક આધારો સાંપડે તે સારું મહાભારત રચ્યું. આમ કરીને તેમણે વેદ અને ઉપનિષદ્‌ના જ્ઞાનને વ્યવહારમાં ઉતારવાનો પ્રયાસ કર્યો. જીવનના અંતિમ ચરણમાં હતા અને પોતે જે કંઈ કર્યું તે સઘળું ઉથલાવી-ઉથલાવીને માણી રહ્યા હતા. પણ ઘણાં કાર્યો ઉત્તમ કર્યાં હોવા છતાં, જીવનમાં સંતોષ કે આનંદ પ્રગટતા ન હતા. બ્રહ્માજી તો સર્વજ્ઞ ગણાય અને તેથી તે આ પણ સમજી ગયા. તેમણે નારદને ચાર શ્લોક આપીને વ્યાસ પાસે મોકલ્યા. નારદે તો પહોંચતાંવેંત વ્યાસજીની ઉપર વ્યંગબાણ છોડ્યું – કાં, હવે જગતભરના જીવો સુખેથી જીવે તેવા નીતિનિયમો તમે રચી કાઢ્યા, ખરું કે ! કાતરસ્વરે વ્યાસજીએ કહ્યું – ભાઈ નારદ, મને કાંઈ સમજાતું નથી. પણ અંદરથી હું દુઃખી અને ક્ષુબ્ધ છું. નારદે આવી મનોદશા ધરાવતા મહાજ્ઞાની વ્યાસજીને, બ્રહ્માજીએ આપેલા ચાર શ્લોક કહ્યા. આ શ્લોક એટલે ચતુશ્લોકી ભાગવત.  (બ્રહ્માજીને આ ચાર શ્લોક સૃષ્ટિની રચના સમયે ખુદ ભગવાને આપ્યા હતા. આથી તે ભાગવત્‌ બન્યા.) વ્યાસજીએ તેની ઉપરથી ભાગવત મહાપુરાણની રચના કરી. આ મહાપુરાણ પ્રથમ પોતાના પરમ વિરાગી પુત્ર શુકદેવને સંભળાવ્યું. શુકદેવે આ મહાપુરાણની કથા દ્વારા પરિક્ષિતને મૃત્યુની પેલે પારના અમૃતનું દર્શન કરાવ્યું.

મહાભારત અને ભાગવત એક જ વ્યક્તિ દ્વારા રચાયાં છે. પણ ભાગવતના હૃદયસ્થાને પ્રેમ છે. તેમાં શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનના સારથી તરીકે નહીં, પણ ગોપસમૂહના ત્રાતા અને ભર્તા સ્વરૂપે ગોવર્ધન ઊંચકનારા છે. ભાગવતમાં શ્રીકૃષ્ણને ગોપીજનવલ્લભી રૂપે મહારાસ રમતા દર્શાવ્યા છે; તે ભીષ્મની બાણશૈય્યા ઉપરથી કહેવાતા, પરાક્રમી એવા વિષ્ણુ સહસ્ત્રનામના એકાંગી દાર્શનિક નથી. વિચારની આ જ પળોજણ છે. પ્રવર્તમાન પરિસ્થિતિમાં અકાટ્ય તર્કથી રક્ષાયેલા આધુનિક મૂડીવાદના આધારે આર્થિક રચનાઓ ચલાવવી કે પછી પ્રેમ, ભ્રાતૃભાવ, સમાજ તરફની જવાબદારી, સામાજિક ન્યાય વગેરે અવૈજ્ઞાનિક અને રંગદર્શી – રોમૅન્ટિક ગણાતા ગાંધીના આદર્શવાદનો આધાર રાખવો ?!

અલબત્ત, ગાંધી સાર્વત્રિકપણે પ્રસ્તુત હોવા છતાં આધુનિક વૈજ્ઞાનિક તર્કબુદ્ધિને ફાવે તેમ નથી. ત્યાગ, અસ્વાદ, સાદાઈભર્યું જીવન, સત્ય, અહિંસા, બ્રહ્મચર્ય વગેરેના આચરણનું જીવન સૌ કોઈ દ્વારા જીવી શકાતું નથી, તેથી કરીને જ કાંઈ ગાંધી ખોટા ઠરે કે ?!

વર્તમાન પરિસ્થિતિ માટે કદાચ સૌથી વધુ દોષિત હોય, તો ગાંધીનો અંચળો પહેરીને ફરનારા કહેવાતા ગાંધીવાદી પણ વાસ્તવમાં તકવાદી જનોના કુત્સિત કાવતરાં છે. અલબત્ત, આવાં ‘ગાંધીજનો’ની સંખ્યા અલ્પ છે અને તે પણ સાતત્યપૂર્ણ કુત્સિતજનો નથી. પણ સવાલ તેમની ભરોસાપાત્રતાનો છે. ગાંધીએ સ્વાર્થ પ્રેરિત કર્મો આચર્યા. આ તકવાદીઓ તો પોતાની વ્યક્તિગત અને મનોરોગી મહાત્ત્વાકાંક્ષાની સિદ્ધિ માટે તે ગમે તે હદ સુધી નીચા ઊતરી શકે છે. ચીજવસ્તુઓનું બજાર તો ઠીક, આવાં ગાંધીજનો તો ગાંધીવિચારનો પણ વેપાર કરી જાણતાં હોય છે.

શેખાદમ આબુવાલાએ કહ્યું તે યાદ કરીએ :

કેવો તું કીંમતી હતો સસ્તો બની ગયો,
બનવું હતું નહીં ને શિરસ્તો બની ગયો,
ગાંધી તને ખબર છે કે તારું થયું છે શું?
ખુરશી સુધી જવાનો તું રસ્તો બની ગયો!

મુખ્ય સમસ્યા જેટલી ગાંધીવિચારની વૈજ્ઞાનિકતા કે અવૈજ્ઞાનિકતાની નથી; ગાંધીવિચારને આવા કુત્સિત ગાંધીકારણીઓથી બચાવવાની છે. પણ પરસ્પરના હુક્કાપાણી ઉપર ચાલતા સમાજમાં સાચું બોલનાર કે પરખનાર માત્ર ધિક્કાર કે અવહેલનાને પાત્ર બની રહે છે.

સમાજ ગોડસે પાસેથી ભલે હિસાબ માંગે. પણ ક્યારેક આવા ગાંધીજનો પાસેથી પણ હિસાબ માંગે તે જરૂરી છે. ગાંધી-દોઢસોએ ગાંધીના જ કિલ્લામાં આવી વસેલા ગાંધી-અમીચંદોની ઓળખ છતી થતી રહે, તો કમસે કમ સત્યવાદની ભૂમિકા તો રચાશે!

પ્રવર્તમાન સમયમાં માત્ર સ્વદેશે જ નહીં, પણ વિદેશે પણ નિષ્ઠા અને ભરોસાપાત્રતાની મોટી કટોકટી છે. દુઃખદ વાત છે કે કેટલાંક ગણાતાં-ગાંધીજનો માત્ર સ્થાન, માન-પાન અને પૈસા તથા સત્તા માટે છાનગપતિયાં અને ગરબડ-ગોટાળા આચરવા તૈયાર થઈ જતા હોય છે. ક્યારેક ચુસ્ત ગાંધીવાદનો દેખાવ કરનારા માટે ઘનરાશિ, પદવી, પ્રતિષ્ઠા અને સત્તાની ‘તક’ની જ રાહ જોવાતી હોય છે.

સૌજન્ય :”અભિદૃષ્ટિ”, અંક – 131, વર્ષ – 12, અૉક્ટોબર 2018; પૃ. 01-06