રવીન્દ્ર પારેખ

કોરોના વખતે બધું આડેધડ બંધ કરાયું તેમાં શિક્ષણ જગત પણ શરૂઆતમાં બંધ જેવું જ રહ્યું. તે પછી ઓનલાઈન શિક્ષણ પ્રવેશ્યું ને તે સાથે જ ગુજરાતમાં એકમ કસોટીઓ પણ દાખલ પડી ગઈ. કોરોના તો ગયો, પણ તેના અવશેષ જેવી એકમ કસોટી, સોટીની જેમ વાગ્યા કરે છે. સરકાર બદલાઈ. શિક્ષણ મંત્રીઓ એકથી ભલા બે થયા, 2020થી નવી શિક્ષણ નીતિ આવી, તેમાં પરીક્ષાનું ભારણ ઘટાડવાની વાત હતી, પણ એકમ કસોટીનો બોજ વિદ્યાર્થીઓને કે શિક્ષકોને માથે ખડકાયેલો જ રહ્યો તે દુ:ખદ છે. કોરોના વખતે તેનું મૂલ્ય હશે, પણ હવે તે શું કામ છે તે નથી સમજાતું. એક તરફ કાયમી શિક્ષકોની ઘટ છે ને કામચલાઉ શિક્ષકોથી કામ લેવાતું હોય ત્યારે કાયમી થઈ ગયેલી એકમ કસોટીનું વિસર્જન થવું જોઈએ, પણ નથી થતું ને તે કેમ છે તેનું કોઈ લૉજિક શિક્ષણ વિભાગ નથી આપતું, ત્યારે તેનો સાર્વત્રિક વિરોધ થાય તે શક્ય છે. 

કોણ જાણે કેમ પણ ક્યાંક ને ક્યાંક પરીક્ષાઓ ચાલ્યા જ કરે છે. ભણતર એટલે પરીક્ષા એવો અર્થ રૂઢ થતો આવે છે. ભણ્યા કે ભણાવ્યા વગર પરીક્ષાઓમાં જીવવું એ જ નવી શિક્ષણ નીતિની નીતિ હોય એવું  ગુજરાતમાં તો લાગે જ છે. ઓન પેપર ગુલાબી ચિત્ર ઊભું થતું રહે અને વાસ્તવિકતા વરવી હોય એવી વ્યવસ્થા તંત્રોએ ગોઠવી છે. પરિપત્રોએ અને ડેટાએ એટલા ડાટા માર્યા છે કે શિક્ષકો કારકૂન થઈ ગયા છે અને વર્ગશિક્ષણ અપવાદરૂપે જ થાય છે. પરિપત્રોના ખરા ખોટા જવાબો મોકલાય છે, અપેક્ષિત ડેટા આપી દઈને સ્કૂલો ભાર ઉતારી દે છે ને એ મેળવીને શિક્ષણ વિભાગ પણ રાજી રહે છે. એ ડેટાનું સરકાર શું કરે છે તે નથી ખબર, પણ એનાથી અસરકારક પરિણામો સુધી પહોંચાતું હશે કે કેમ એની શંકા રહે છે. નહિતર એ સવાલ થાય કે પચાસેક હજાર શિક્ષકોની ઘટ છે ને જ્ઞાન સહાયકો નોકરી કાયમી ન હોવાથી હાજર થતા નથી, તો શિક્ષણ ચાલે છે કેવી રીતે? 

શૈક્ષણિક વર્ષ પૂરું થવા આવ્યું છે છતાં સુરત જિલ્લા પંચાયતની સ્કૂલોનાં 36 હજાર વિદ્યાર્થીઓને યુનિફોર્મ મળ્યા નથી ને કમાલ એ છે કે 2 કરોડની જોગવાઈ યુનિફોર્મ વિતરણ માટે ઓલરેડી થઈ ચૂકેલી છે. આખેઆખી સ્કૂલો એક જ શિક્ષકથી ચાલે છે તો શિક્ષક ભણાવે છે શું ને વિદ્યાર્થીઓ ભણે છે શું એ સવાલ થવો જોઈએ. 22 જાન્યુઆરીના જ સમાચાર છે કે રાજકોટ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન સંચાલિત 99માંથી 4 સ્કૂલો જર્જરિત છે. શાળા નંબર 1 અને 51 માટે બજેટમાં 2 કરોડની જોગવાઈ છતાં, કામગીરી ટેન્ડર સુધી પણ નથી પહોંચી. 2008થી શાળા નંબર 99 ભાડાના મકાનમાં ચાલે છે. એમાં 1થી 5નાં 222 વિદ્યાર્થીઓની વચ્ચે 4 જ રૂમ છે. શાળા નંબર 100 કપાતમાં જાય છે ને 1થી 5નાં બાળકોને ભગવતીપરાની આધુનિક હાઇસ્કૂલમાં ખસેડવાની નોબત આવી છે, પણ કરમની કઠણાઇ એ છે કે આધુનિક હાઈસ્કૂલનું લોકાર્પણ થઈ ચૂક્યું હોવા છતાં, તેને મંજૂરી મળી નથી. 

આ એકલાં રાજકોટની જ વાત નથી, ઘણાં શહેરોની ને ગામડાઓની હાલત કૈં બહુ જુદી નથી. એમાં પરીક્ષાઓ માથે મરાતી રહે તો શિક્ષણનું કેવું ને કેટલું કામ થતું હશે તે કલ્પી શકાય એમ છે. ખરેખર કેટલી નિયમિત હશે તે તો ખબર નથી, પણ ધોરણ 3થી 8/9 કે ક્યાંક તો 12 સુધીની દર શનિવારે સરકારી શાળાઓમાં એકમ કસોટી લેવાની વાત છે જ ! એનું કેલેન્ડર શાળાઓને મોકલવામાં આવ્યું છે ને સરકાર એમ માને છે કે એ કેલેન્ડરથી શિક્ષકો સમયસર અભ્યાસક્રમ પૂરો કરી શકશે. જો કે, પરીક્ષાનાં કેલેન્ડરથી અભ્યાસક્રમ પૂરો કરવામાં મદદ કેવી રીતે મળે એનો ખુલાસો સરકારે કર્યો નથી. બને કે શિક્ષકો ને આચાર્યો એ જાણતા હોય. વિદ્યાર્થીઓ સંદર્ભે ગુજરાત શાળા શિક્ષણ પરિષદ શિક્ષણ વિભાગ, ગુજરાત સરકાર એવો ખુલાસો પણ કરે છે કે નિયમિત કસોટીઓ વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષાના સતત ડરનો સામનો કરવામાં મદદ કરે છે. એમાં તથ્ય હશે, પણ સતત પરીક્ષા, પરીક્ષા પ્રત્યે વિદ્યાર્થીને બેપરવા કરે અને માત્ર પરીક્ષાલક્ષી તૈયારીઓમાં જ વ્યસ્ત રાખે એમ બને. એ સ્થિતિમાં વિદ્યાર્થી અભ્યાસ અને ચિંતન મનનને બદલે જવાબો આપવા જેટલું જ યાંત્રિક કૌશલ્ય કેળવે એવું, નહીં? 

એકમ કસોટીઓ નિરર્થક છે એવી વાત GCERTના પૂર્વ નિયામક ડો. નલિન પંડિતે ઘણા વખતથી સરકારને કાને નાખી છે, પણ સરકારે અત્યાર સુધી તો એ વાત કાને ધરી નથી. એમણે એટલે જ ઉપવાસથી આંદોલનનાં મંડાણ કર્યાં છે. એમને અનેક શિક્ષક સંઘોએ ટેકો જાહેર કર્યો છે ને જોતજોતામાં તેની રાજ્ય વ્યાપી અસરો પણ પડી છે. ગુજરાત રાજ્ય પ્રાથમિક શિક્ષક સંઘે શિક્ષણ મંત્રી ડિંડોરને પત્ર લખીને એકમ કસોટીની સમીક્ષા કરવા અંગે પત્ર પણ લખ્યો છે. મહાનગરપાલિકા પ્રાથમિક શિક્ષક સંઘ – ભાવનગરે તો શિક્ષણ મંત્રીને એકમ કસોટી નાબૂદ કરવાની રોકડી વાત કરી છે. 

રાષ્ટ્રીય શૈક્ષિક મહાસંઘ ગુજરાત પ્રાંતે એકમ કસોટી સંદર્ભે 14,302 શિક્ષકોને 14 પ્રશ્નો પૂછીને એક સર્વે કર્યો છે, જેમાં 97.6 ટકાએ કબૂલ્યું છે કે કસોટી અને તેને લગતી કામગીરીને લીધે વિદ્યાર્થીઓની શૈક્ષણિક કામગીરી ખોરંભે ચડે છે. 97.2 ટકા શિક્ષકો માને છે કે ડેટા વગેરે સરકાર સુધી પહોંચાડવામાં અભ્યાસક્રમ પૂરો કરવામાં મુશ્કેલીઓ સર્જાય છે. સરકાર સુધી ડેટા પહોંચાડવામાં એટલો સમય જાય છે કે 91.4 ટકા શિક્ષકો માને છે કે તેને માટે વહીવટી પોસ્ટ અલગથી સ્કૂલોમાં ઊભી કરવી જોઈએ. 78.4 ટકા શિક્ષકો માને છે કે એકમ કસોટીથી વિદ્યાર્થીની શૈક્ષણિક યોગ્યતામાં કોઈ વધારો થતો નથી. આ ઉપરાંત પણ એવાં તારણો મળ્યાં છે જે સૂચવે છે કે એકમ કસોટી કોઈ રીતે વિદ્યાર્થીઓને કે શિક્ષકોને ઉપકારક નથી.

એકમ કસોટીની અસરકારકતા અંગે ડો. નીરજ રાજ્યગુરુએ પ્રસ્તુત કરેલ સંશોધનપત્રમાં પણ એ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે એકમ કસોટીની અસરકારકતા પ્રસ્થાપિત થઈ શકી નથી. 95 ટકા પાત્રોનું માનવું છે કે પુન:કસોટી, મહાવરો અને ઉપચારાત્મક કાર્ય કઠિન છે અને ઘણો સમય માંગે છે. દર 15 દિવસે લેવાતી એકમ કસોટીમાં એકંદરે સાડા આઠ કલાક જેટલો સમય ખર્ચાય છે. આ કસોટી દર અઠવાડિયે લેવાતી હોય તો અઠવાડિયે સાડા આઠ કલાક કસોટી પાછળ બગડે છે તે નોંધવું ઘટે. શિક્ષકો ઓછા હોય એ સંજોગોમાં આ સમય અસરકારક શિક્ષણમાંથી ખર્ચાય છે તે પણ સમજી લેવાનું રહે. 

આખું પ્રારંભિક શિક્ષણ આંકડાઓની માયાજાળમાં અટવાઈ ગયું છે. દર શનિવારે એકમ કસોટી લેવાય, તેના માર્કસ અપાય, તેનું ઉપચારાત્મક કાર્ય થાય, તેનો ડેટા સરકારને મોકલાય, એ બધાંમાં એટલો સમય જાય છે કે અભ્યાસક્રમ પૂરો જ ન થાય ને થાય તો તેમાં ભલીવાર ન હોય. આ બધું વિદ્યાર્થીઓ માટે ઓછું, પણ ડેટા મોકલવા થતું હોય એવું વધારે છે. શિક્ષણ થાય તો પરીક્ષણનો અર્થ છે, પરીક્ષણ જ શિક્ષણ ગણાતું હોય તો આ આખો વ્યાયામ મજૂરીથી વધારે કૈં નથી.

ડો. નલિન પંડિતને કસોટીનો વાંધો છે, મૂલ્યાંકનનો નથી. મૂલ્યાંકન પણ 360 ડિગ્રી થવું જોઈએ ને એ નવ સંસ્કરણ પામેલ હેન્ડ, હાર્ટ અને હેડથી સંભવિત છે. રાજ્યના શિક્ષણ વિભાગ દ્વારા ધોરણ 3થી 12માં મોટે ઉપાડે એકમ કસોટી દાખલ તો કરી દેવાઈ છે, પણ હવે રાજ્યભરમાંથી એ અંગે વિરોધનો વંટોળ ઊઠયો છે, ત્યારે સરકારની ચૂપકીદી ભેદી બની રહી છે. ગમ્મત તો એ છે કે રાજ્ય એક, સરકાર એક, શિક્ષણ ને શિક્ષણ પદ્ધતિ એક, પણ સરકારી સ્કૂલોમાં એકમ કસોટી ફરજિયાત અને ખાનગી સ્કૂલોને તે મરજિયાત છે. આ બરાબર છે? ઘણી સ્વનિર્ભર સ્કૂલો એકમ કસોટીમાં જોડાઈ જ નથી ને સરકારીનો માસ્તર અઠવાડિયે સાડા આઠ કલાક એકમ કસોટીની મેથી મારવામાંથી જ ઊંચો નથી આવતો ! આમાં વિદ્યાર્થીના સમયની તો વાત જ નથી આવતી. એ ભણે છે ઓછું ને કસોટીમાં ખપે છે વધુ ! 

એકમ કસોટીઓ ચાલુ રાખીને શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓનાં સમય અને શક્તિ બગાડવાનું કોઈ કારણ જણાતું નથી, પણ શિક્ષણ વિભાગમાં શિક્ષણ શાસ્ત્રીઓ ઓછા છે ને વહીવટી અમલદારો વધારે છે એટલે ડેટા ભેગા કરવાનું ગૌરવ જ લેવું હોય તો સરકાર એકમ કસોટી ચાલુ રાખશે. એકમ કસોટી નાબૂદ કરવાને બદલે સરકાર તેને કસોટીએ ચડાવવાનો આનંદ લૂંટે એમ બને. એવે વખતે પ્રાર્થના જ કરવાની રહે કે સબકો સંમતિ દે … 

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 24 જાન્યુઆરી 2025

સ્ટીવન સ્પીલબર્ગ

FMC 2025 તરફથી દર્શાવાયેલી ‘સિંગિંગ ઇન ધ રેઇન’ (1952), ‘ફિડલર ઓન ધ રૂફ’ (1971) જેવી સાંગીતિક ફિલ્મોની શ્રેણીમાં Steven Spielbergની ‘વેસ્ટ સાઈડ સ્ટોરી’ જોવાનું બન્યું. સ્પીલબર્ગ ‘શીંડલર્સ લિસ્ટ’, ‘જોઝ’, ‘કેચ મી ઇફ યૂ કેન’ જેવી જુદા જ વિષય પરની ફિલ્મો માટે ઓસ્કાર સુધી પહોંચેલા સફળ ફિલ્મ નિર્દેશક છે. 2021ની ‘વેસ્ટ સાઈડ સ્ટોરી’ સ્પીલબર્ગની એક માત્ર સાંગીતિક ને નાટ્યાત્મક પ્રણયકથા છે. તેની વિશેષતા એ છે કે તેનાં ગીતો જે તે કલાકારે પોતે ગાયાં છે. 94માં ઓસ્કાર એવોર્ડ્સમાં આ ફિલ્મને શ્રેષ્ઠ ફિલ્મ સહિતનાં 7નૉમિનેશન્સ મળ્યાં છે ને તે ઉપરાંત ફિલ્મમાં અનિતાની ભૂમિકા માટે(Ariana DeBose)ને બેસ્ટ સપોર્ટિંગ એક્ટ્રેસ તરીકેનો એકેડેમી એવોર્ડ પણ મળ્યો છે. 1957 સ્ટેજ મ્યૂઝિકલનું આ રૂપાંતર પોતે પણ શેક્સપિયરનાં નાટક ‘રોમિયો જુલિયટ’ પર આધારિત છે. આ ફિલ્મ પ્રેમ, હિંસા, બદલાની રજૂઆત રંગીન આક્રમક્તાથી કરે છે. પ્રેમ છે, પણ કરવાનો નથી ને દુશ્મની છે તે કરવાની છે. જેટ્સ અને શાર્કસ એવા બે વંશીય (ETHNIC) ભિન્નતા ધરાવતા યુવા જૂથ છે જે શત્રુતા તો નિભાવે છે, પણ પ્રેમને સફળ થવા દેતાં નથી.

ન્યૂયોર્ક હાઉસિંગ ઓથોરિટી ફોર સ્લમ ક્લીયરન્સ – બોર્ડે પ્રોપર્ટી પરચેઝ કરી છે એવાં લખાણ સાથે ફિલ્મ શરૂ થાય છે. શહેરમાં કન્સ્ટ્રક્શનનું કામ ચાલે છે. કેમેરા તૂટેલાં મકાનો સેરવતો આગળ વધે છે. અહીંના યુવકો ગોરા છે. એમની ટીમ જેટ્સ તરીકે ઓળખાય છે ને તેનો લીડર રીફ (Mike Saist) છે. જેટ્સની તકરાર ઇમિગ્રન્ટ્સ સાથે છે. ઇમિગ્રન્ટ્સનું ગ્રૂપ શાર્કસ તરીકે ઓળખાય છે. તેનો લીડર બર્નાન્ડો (David Alvarez) પોર્ચુગીઝ છે. જેટ્સને લાગે છે કે ઇમિગ્રન્ટ્સ મેનહટન પર કબજો કરી લેશે. જેટ્સના યુવાનો કલર્સનાં ટીન લઈને રીફને મળે છે ને દુકાનોને નુકસાન પહોંચાડતાં PUERTO RICO પાસે આવે છે ને કલર નાખીને તેને ખરાબ કરે છે. આ વાતે જેટ્સ અને શાર્કસ વચ્ચે તકરાર થાય છે. ગેરીને કાન નજીક વાગ્યું છે. લોહી નીકળે છે. પોલીસ, કોણે માર્યું તેવું પૂછે છે, પણ તે નામ એટલે નથી દેતો, કારણ બંને ગ્રૂપ આપસમાં હિસાબ પતાવવામાં માને છે. પોલીસ કહે છે કે તે બંનેને કાઢી મૂકી શકે તેમ છે, તો બર્નાન્ડો કહે છે કે કાઢી શકો તો કાઢો. રીફ, ટોની(Ansel Elgort)ની મદદ લેવાનું વિચારે છે, તો જેટ્સ તેને આમાં ન નાખવાનું કહે છે. જો કે, આ ગ્રૂપ ટોનીને લીધે જ છે.

રીફ અને ટોની મિત્રો છે. ઇમિગ્રન્ટ્સને નફરત કરે છે, પણ ટોની, પોર્ચુગીઝ વેલન્ટિના(Rita Moreno)ને નફરત કરતો નથી. તે ડ્રગ કેમિસ્ટની દુકાન ચલાવે છે. અહીં દુકાન બંધ કરતી વખતે ટોનીને બાલ્કનીમાં મારિયા (Rachel Zegler) દેખાય છે. મારિયા તેના ભાઈ બર્નાન્ડો, તેની ગર્લફ્રેન્ડ અનિતા અને ચીનો (Josh Rivera) સાથે પાર્ટીમાં આવે છે. અહીં પણ શાર્કસ અને જેટ્સ ટકરાય છે. ટોની, મારિયાને મળે છે. બર્નાન્ડો ટોનીને મારિયાથી દૂર રહેવા કહે છે, પણ બંને નજીક આવે જ છે. બંને રાતના બાલ્કનીમાં મળે છે. બંને વચ્ચે જે રીતે જાળી આવે છે તે ભવિષ્યમાં કેવી જાળ બનવાની છે તેનો સંકેત આપે છે. TO NIGHT TO NIGHT ગીત બંને ગાય છે. એની એક લાઇન છે – I SAW YOU AND THE WORLD WENT AWAY …  તે ઉપરાંત મારિયા વિષેનું એક ગીત ટોની મણકા ફેરવતો હોય તેમ ગાય છે – THE MOST BEAUTIFUL SOUND I EVER HEARD – MARIA ! સવારે ઊઠવાની બૂમ પડે છે, પણ ઊંઘે તો ઊઠેને ! ઊંઘીને ઊઠી છે એ બતાવવા મારિયા સવારે નાઈટ ડ્રેસ પહેરે છે, વાળ વિખેરે છે, કરચલી વગરની ચાદર પર ઊંઘના સળ પાડે છે.

બર્નાન્ડો અને અનિતા પ્રેમમાં છે, પણ ટોની અને મારિયાનો પ્રેમ તેમને અસહ્ય છે. આ લોકો મધ્યમ વર્ગના છે. કપડાં એપાર્ટમેન્ટ્સ વચ્ચેની દોરીઓ પર સૂકવાય છે. કપડાં ખસે છે, તેમ તેમ કપડાંઓ વચ્ચેનું આકાશ પણ ખસે છે. ડાન્સ અને તકરાર સમાંતરે ચાલે છે ને એમાં ગાવું સામાન્ય છે. ટોની અને મારિયાને તકરાર ગમતી નથી, પણ બંને પોતાનાં જ માણસોને રોકી શકે એમ નથી. ટોની મારિયા સાથે જીવવા માંગે છે. ચર્ચમાં બંને બે હાથ એક થવાનું, બે હૃદય એક થવાનું ને હવે મૃત્યુ જ અલગ કરે એવી પ્રાર્થના કરે છે.

બીજી તરફ રીફ સુરક્ષાને નામે પિસ્ટલ ખરીદે છે, પણ ટોની વધારે કશું ખરાબ ન થાય એટલે તે લઈ લે છે. ઘણોખરો સમય ગાવા, નાચવા ને મારવામાં જ વીતે છે. ટોની કોઈને પક્ષે નથી, પણ તે સુધર્યો છે તે સ્વીકારવા બર્નાન્ડો તૈયાર નથી, તેમાં મારિયા સાથેના પ્રેમનો એકરાર થતાં તે વધારે ભડકે છે. ચાકુની મારામારીમાં બર્નાન્ડો રીફને મારી નાખે છે ને ટોની તેને મારી નાખે છે. ચીનો મારિયાને જણાવે છે કે ટોનીએ તેના ભાઈને મારી નાખ્યો છે. ટોની પોલીસને શરણે જતાં પહેલાં મારિયાને મળવા આવે છે, તો મારિયા ભાઈને ખોયા પછી ટોનીને ખોવા તૈયાર નથી, પણ અનિતાને આઘાત એ વાતે લાગે છે કે સગા ભાઈને મારનાર ટોનીને, મારિયા ચાહી જ કઈ રીતે શકે? તો ય તે કહે છે કે પ્રેમમાં સારું-ખરાબ હોતું નથી, પ્રેમમાં પ્રેમ જ હોય છે. તે ટોનીને માફ કરતી નથી, કારણ મારિયાનો ભાઈ તેનો પ્રેમી પણ હતો. અનિતા બહુ સિફતથી વેલેન્ટિનાની દુકાને જઈ સંતાયેલા ટોની સુધી એટલો મેસેજ પહોંચાડે છે કે ચીનોએ મારિયાને મારી નાખી છે. ટોની બહાર આવીને ચીનોને પડકારે છે, ત્યાં મારિયા આવતી દેખાય છે ને ચીનોએ મારિયાને તો નહોતી મારી, પણ ટોનીને તો તે મારે જ છે. રીફ પાસેથી ઝૂંટવેલી પિસ્ટલ આમ ટોનીનાં મોતનું કારણ બને છે. ટોની, અનિતાને બર્નાન્ડો વગરની કરે છે તો અનિતા પણ મારિયાને ટોની વગરની કરે છે …

આ પ્રકારની મ્યુઝિકલ ફિલ્મો અગાઉ પણ આવી છે. આવી કોરિયોગ્રાફીની, ડ્રેસ ડિઝાઇનિંગની પણ નવાઈ નથી. આવી ફિલ્મો હવે આવતી નથી એ જ સૂચવે છે કે ફિલ્મોનો ટ્રેન્ડ બદલાયો છે, પણ જેમને ફ્લેશબેકમાં જવાનું ગમે છે તેમને આ ફિલ્મનાં પાત્રો, તેમની રહેણીકરણીમાં, તેમની સમસ્યાઓમાં રસ પડી શકે છે. એ સમયને ઉજાગર કરતી ફોટોગ્રાફી, લાઇટિંગ વગેરે … ધ્યાન ખેંચે એમ છે. આમ તો આ લવસ્ટોરી છે, પણ ખરેખર તો આ ટીમવર્કની ફિલ્મ છે. દરેક કલાકારે અભિનયમાં જીવ રેડ્યો છે, પણ સમૂહ અહીં પાત્ર તરીકે ઊપસે છે. કરુણતા એ છે કે ઘણું બધું સમૂહમાં બને છે ને પીડા વ્યક્તિએ ભોગવવાની થાય છે. લવસ્ટોરી સમૂહમાં ઉપસે છે, પણ પરિણામ અનિતા કે મારિયાએ ભોગવવાનું આવે છે.

એક દૃશ્ય છે, રાતનું. શાર્કસ અને જેટ્સ સામસામેથી ધસે છે ને કટ્ટરતા બતાવવા તેમના પડછાયા એકબીજામાં અનેક ભાલાની જેમ ઘૂસી જતા બતાવ્યા છે. આ બધું છતાં સ્પીલબર્ગની ફિલ્મ એ ઓછી જ છે, ફિલ્મમાં નબળું કૈં નથી, પણ સ્પીલબર્ગની શ્રેષ્ઠતા ઓછી પડે છે. કદાચ એટલે જ એમના તરફથી બીજી મ્યુઝિકલ ફિલ્મ આવી નથી. જો કે, તેમણે પોતાને બહુ રિપીટ કર્યા નથી એ પણ એક કારણ હોઈ શકે. જે તે સમય સંદર્ભને ધ્યાનમાં રાખીએ તો કોરિયોગ્રાફી નોંધપાત્ર છે. એવું જ મ્યુઝિક અને લિરિક્સનું પણ ખરું. Leonard Bernsteinનું મ્યુઝિક છે અને ગીતો Stephen Sondheimનાં છે. SOMEWHERE નામનાં ગીતની પંક્તિ જુઓ – SOMEWHERE THERE IS A PLACE FOR US … કહેવું તો એ છે કે આપણે માટે ક્યાં ય જગ્યા નથી, એટલે તો શરૂઆત SOMEWHEREથી થાય છે.

કોણ જાણે કેમ પણ આટલાં શિક્ષણ અને વિકાસ છતાં દુનિયા ભેદભાવ છોડી શકતી નથી, એ સાથે જ ઇમિગ્રન્ટ્સને જે તે દેશ ચલાવી શકતો નથી. મોટા માણસોમાં તો હોય, પણ યુવાનો પણ એ મામલે નફરતથી દૂર રહી શકતા નથી ને છતાં પ્રેમ તો કોઈ મર્યાદાઓને સ્વીકારતો નથી. એ ન થવો જોઈએ ત્યાં જ થાય છે. એને માટે જિંદગી ચૂકવવાની હોય તો તે કિંમત પણ ઓછી જ છે. કોઈ દેશ પ્રેમ વગર રહ્યો નથી ને સૌથી વધુ ભોગ પણ તેનો જ લેવાય છે. બધાંને બધું સમજાય છે, પણ લોહી રેડ્યા વગર પ્રેમ ભાગ્યે જ ટકે છે – એવો ધ્વનિ WEST SIDE STORYનો છે. વેસ્ટનો જ કેમ, તે ઈસ્ટ, નોર્થ કે સાઉથનો પણ ખરો જ ને !

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 20 જાન્યુઆરી 2025

રવીન્દ્ર પારેખ

કોણ જાણે કેમ પણ સ્ત્રી પરનો માલિકી ભાવ જતો નથી. સ્ત્રીઓનું શિક્ષણ વધ્યું, તેને વિકસવાની તકો વધી, તે સ્વતંત્ર નિર્ણયો લેતી થઈ, સંસ્થાઓને સ્થાપતી, ચલાવતી થઈ, પણ સ્ત્રી સાથેનું પુરુષ પ્રધાન સમાજનું વર્તન સામંતી માનસિક્તાનો પડઘો પાડવાનું ભાગ્યે જ ચૂકે છે. શહેરોમાં એ કદાચ બહુ ન હોય એમ બને, પણ ગામડાઓમાં અને ખાસ કરીને ઉત્તર ભારતનાં હરિયાણા, બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ કે રાજસ્થાન જેવામાં સ્ત્રીઓ સંદર્ભે સંતુલિત વિચારો ઓછા જ છે. ઉત્તર ભારત અને રાજસ્થાનનાં કેટલાંક ગામડાંમાં ખાપ પંચાયતો ચાલે છે ને તેના નિર્ણયો જે તે સમાજે સ્વીકારવાના રહે છે. સ્થાનિક લોકો પર તેનું વર્ચસ્વ વધુ હોય છે. ખરેખર તો કાયદાકીય જરૂરિયાતો માટે કોર્ટની વ્યવસ્થાઓ દેશમાં છે જ, પણ કેટલીક વાર તેવા ચુકાદાઓ પણ ખાપ પંચાયતો આપતી હોય છે.

આમ તો સુપ્રીમ કોર્ટે તેને ગેરબંધારણીય અને ગેરકાનૂની ઠરાવી છે, છતાં કેટલીક જગ્યાએ ખાપ પચાયતોનું વર્ચસ્વ હજી અકબંધ છે. તેના કેટલાક ફતવાઓ તો સામંતી સમાજની યાદ અપાવનારા છે. હરિયાણામાં બળાત્કારની વધતી જતી ઘટનાઓ રોકવા છોકરીઓનાં લગ્ન 15 વર્ષની ઉંમરે કરાવી દેવાનું ખાપ પંચાયતમાં સૂચવાયું હતું. અલબત્ત ! કેટલાક નિર્ણયો મહત્ત્વના પણ હોય છે. જેમ કે, એક જ ગોત્રમાં લગ્નનો વિરોધ, લગ્નનાં જમણવાર પર પ્રતિબંધ, આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોને મંજૂરી જેવી બાબતોમાં ખાપ પંચાયતે નોંધપાત્ર કામગીરી બજાવી છે, તો પ્રેમી યુગલને ઝૂડી નાખવાના કે બળાત્કારના કેટલાક કિસ્સાઓમાં ખાપના નિર્ણયોમાં સ્ત્રીઓનાં હિતમાં ભાગ્યે જ કોઈ નિર્ણય લેવાય છે. એવી બાબતોમાં મોટે ભાગે પુરુષ તરફી નિર્ણયો લેવાનું ખાપ પંચાયતને એટલે પણ ફાવે છે કારણ, એવા નિર્ણયોમાં સ્ત્રીને હિસ્સેદાર લગભગ બનાવાતી નથી.

હિસારની ખાપ પંચાયત તો તાલિબાની પદ્ધતિએ સરકાર કે કોર્ટના નિર્ણયોની ટીકા પણ કરે છે. કેન્દ્ર સરકારે કોર્ટમાં દિલ્હી ગેંગરેપના બળાત્કારીઓને ફાંસીની સજાની ભલામણ કરી, તો હિસારની ખાપ પંચાયતે તેનો વિરોધ કર્યો. ખાપનો વિરોધ વળી ઓલ ઇન્ડિયા ડેમોક્રેટિક વિમેન્સ એસોશિયેશને એટલે કર્યો કે હરિયાણામાં જ વીસ ગેંગ રેપ થયા હોવા છતાં, તે બળાત્કારીઓને બચાવવા, ફાંસીની સજાનો વિરોધ કરે છે. આશ્ચર્ય અને આઘાત તો એ વાતે લાગે કે ગેંગ રેપિસ્ટનો બચાવ કરનારી ખાપ પંચાયત, એ મહિલા અંગે એક શબ્દ નથી બોલતી જે ગેંગ રેપનો શિકાર થઈ છે.

આવી જ એક ખાપ પંચાયતે એક બળાત્કારીને એવી સજા ફરમાવી કે તેણે પીડિતા સાથે લગ્ન કરવાં. એ  સજા હતી કે છૂટ તે તો બળાત્કારી ને કોર્ટ જાણે, પણ અગાઉ હિન્દી ફિલ્મોમાં એવું આવતું કે બળાત્કારીને  ફરજ પડતી કે પડાતી કે તે પીડિતા સાથે લગ્ન કરે. ક્યારેક એ લગ્ન પ્રાયશ્ચિત રૂપે પણ બળાત્કારી કરતો ને એવો મેસેજ જતો કે બળાત્કારીમાં માનવતા પ્રગટી ને તેણે લગ્ન કરીને પીડિતાને સમાજનાં મહેણાંટોણાં સાંભળવાથી બચાવીને, ઉપરથી પીડિતા કદી ન ભૂલે એવો ઉપકાર કર્યો છે. ખાપ પંચાયતે બળાત્કારીને લગ્ન કરવાની સજા ફરમાવી તેમાં પણ પીડિતા પર ઉપકાર કર્યાનો ભાવ જ છે. એવું ક્યાંક કોઈ કિસ્સામાં બનતું પણ હશે કે પીડિતાને એ રીતે લગ્ન કરવાનો વાંધો ન હોય. સાચું તો એ છે કે મોટે ભાગે પીડિતા તરફે બહુ વિચારાતું જ નથી. જરૂર છે તે એ બાબતે સમાજ વિચારે તેની. ઘણાંને એવું પણ થતું હશે કે એમાં પીડિતા સંદર્ભે વિચારવાનું જ શું છે? બળાત્કારીને લગ્ન કરવાની સજા ફરમાવાઈ તે ઓછું છે? તો, એટલું ઉમેરવાનું રહે કે આમાં પણ પુરુષને કેન્દ્રમાં રાખીને જ વિચારાયું છે કે વિચારાય છે. એમ થાય એમાં કશું ખોટું પણ નથી, કારણ એમ જ થતું આવ્યું છે ને એથી જુદું કશું વિચારવાનું બન્યું જ ન હોય તો જે થઈ રહ્યું હોય છે તે જ બરાબર છે એમ લાગવાનું. પણ, જરા એંગલ બદલીએ તો ફોટોગ્રાફીમાં જુદો વ્યૂ મળે છે એ રીતે ઢાંચાથી જુદું વિચારાય તો જુદું કૈં હાથ લાગે એમ બને. થાય છે શું કે એંગલ બદલવાનો ખ્યાલ જ નથી આવતો ને આવે છે તો પોતાનામાં જ શંકા પડે છે ને મૂળ વિચાર પર ફરી આવી જવાનું બને છે.

જરા પેલી પીડિતાના એંગલથી જોઈએ. એ સેન્સિટિવ હોય કે ન હોય, કોઈ પણ મહિલાને કોઈ પણ કાળે બળાત્કાર કદી પણ આવકાર્ય લાગ્યો નથી. મતલબ કે બળાત્કારીનું એ કૃત્ય તેને હંમેશ તિરસ્કૃત ને ઘૃણાસ્પદ જ લાગ્યું છે. આમ તો પતિને કાયદાએ પત્નીને પામવાનો અધિકાર આપ્યો છે, છતાં પતિ દ્વારા પોતાની પત્ની પર થતાં દુષ્કર્મ અંગે પતિને કાનૂની રક્ષણ મળવું જોઈએ એવી ચર્ચાઓ પણ ચાલે છે. એનોય કાયદો થાય તો નવાઈ નહીં. મતલબ કે પત્નીને પતિનો બળાત્કાર અસહ્ય લાગતો હોય તો કોઈ પણ પરિણીત કે અપરિણીત મહિલાને પરિચિત કે અપરિચિત દ્વારા થતો બળાત્કાર કેવળ અસહ્ય જ લાગે એ નિર્વિવાદ છે. ટૂંકમાં, કોઈ પણ મહિલાને બળાત્કારી કદી ગમ્યો નથી. એવી મહિલાને બળાત્કારી સજા રૂપે પરણે તો એ કઈ રીતે મહિલાને સ્વીકાર્ય હોય? બળાત્કારી જ પતિ બને એ કઈ મહિલાને ગમે? વારુ, ખાપ પંચાયત બળાત્કારીને સજા ફરમાવતી વખતે એક પણ વખત પેલી મહિલાને પૂછતી નથી કે બળાત્કારી સાથે તે લગ્ન કરવા રાજી છે કે કેમ? જે દીઠો ગમ્યો નથી, તે વ્યક્તિ પતિ તરીકે કઈ રીતે ગમે? આ સંદર્ભે ખાપ પંચાયતે વિવેક ખાતર પણ પીડિતાને એક વાર પૂછવું જોઈએ, પણ એવું પુછાયું નથી કે પુછાતું નથી. આ તો એક વાર બળાત્કાર કરનારને વારંવાર દુષ્કર્મ કરવાનું કાનૂની લાઇસન્સ આપવા જેવું જ છે કે બીજું કૈં?

સાધારણ રીતે મહોલ્લામાં ક્રિકેટ રમતી વખતે કોઈ ક્રિકેટવીરથી કોઈના ઘરનો કાચ ફૂટી જાય તો તેની નુકસાની એ વીરે ભરપાઈ કરવાની થાય કે કોઈ દુકાનમાં કોઈ વસ્તુ ખરીદતી વખતે ખરીદનારથી કૈં તૂટે-ફૂટે તો નુકસાની તેની પાસેથી વસૂલાય છે, એ જ રીતે કોઈ બળાત્કારી કોઈ સ્ત્રીને તેની ઈચ્છા વિરુદ્ધ કનડે, તેનાં શરીરને અણધારી હાનિ પહોંચાડે તો સમાજે તેની પાસેથી નુકસાની વસૂલવાની રહે. તે નુકસાની વસૂલવાનું તો દૂર, સમાજ તે મહિલાને વસ્તુ ગણીને તેની માલિકી બળાત્કારીને સોંપે તો એમાં ન્યાય ક્યાં છે? આ તો ગુનેગારને, સજાને બદલે સરપાવ આપવા જેવું જ થાય છે.

સ્ત્રીની સંમતિ ભાગ્યે જ કોઈ બાબતમાં પુછાય છે. પુરુષની સંમતિનું મહત્ત્વ છે, એટલું સ્ત્રીની સંમતિનું નથી. પુરુષ સજીવ છે, તેને ગમોઅણગમો છે, વિરોધ છે, હરખશોક છે. એ જ રીતે સ્ત્રી પણ એક સજીવ અને સંવેદનશીલ વ્યક્તિ છે. તેને પણ કશુંક ગમે છે, તો કશુંક નથી પણ ગમતું. તે અંગે પુરુષને પુછાતું હોય તો સ્ત્રીને પણ પૂછી શકાયને, પણ નથી પુછાતું. લગ્ન જેવી બાબતમાં આજે પણ ઘણાં ઘરોમાં તેની સંમતિ અનિવાર્ય નથી ગણાતી. પિયરમાં પિતા અને સાસરામાં પતિ, એ બે એવી વ્યક્તિઓ છે, જે ઉંમર લાયક દીકરી અને સ્વસ્થ વહુ પરનો કાબૂ ભાગ્યે જ છોડે છે. એવું હોય ત્યાં દીકરી કે વહુ વિકસે કઈ રીતે? એ ગૂંગળાતી કે રૂંધાતી જ રહે તો આનંદ જેવું પામે કઈ રીતે? આવું કહેતી વખતે સ્ત્રીનો પક્ષપાત કરવાની કોઈ વાત નથી. એવું પણ નથી કે પુરુષે તેનો અધિકાર જતો કરવો કે તેનો હક છીનવીને સ્ત્રીને આપવો. એવું બિલકુલ નથી. જેને પાત્ર નથી, એવું કૈં પણ સ્ત્રીને ન જ મળવું જોઈએ, પણ પાત્ર હોય તે તેને મળવું જોઈએ તે પણ ખરું. આટલું પણ એટલે કહેવાનું થાય છે, કારણ તેને તેના હકનું નથી મળતું. સાદી વાત એટલી છે કે આજે સ્ત્રી-પુરુષ બંને એકબીજાના પૂરક બનીને રહે છે ને એકબીજાનો ખ્યાલ કરીને જીવે છે. એ સ્થિતિ છતાં હજી સ્ત્રી બળાત્કારનો, શોષણનો ભોગ બને છે. એ સ્થિતિમાં બદલાવ આવે ને સ્ત્રી માનભેર, ઉન્નત મસ્તકે જીવી શકે એટલું પણ થાય તો ઘણું છે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘સ્ત્રી સશક્તિકરણ’ નામક લેખકની કટાર, ‘મેઘધનુષ’ પૂર્તિ, “ગુજરાત ટુડે”, 19 જાન્યુઆરી  2025