રવીન્દ્ર પારેખ

સમાન નાગરિક સંહિતા (UCC) ભારતમાં લાગુ કરનાર ઉત્તરાખંડ પહેલું રાજ્ય, ઐતિહાસિક રીતે પણ બન્યું છે અને એને પગલે ગુજરાત, આસામ જેવાં રાજ્યો આગળ આવે એમ બને. જો કે, ગુજરાતમાં UCC લાગુ કરવા અંગેની કોઈ હિલચાલ નથી. આમ તો કોમન સિવિલ કોડ લાગુ કરવાની જાહેરાત ગુજરાતે વિધાનસભા ચૂંટણી પહેલાં કરેલી, પણ એ અંગેની એકાદ સમિતિ પણ આજ સુધી રચાઈ નથી. એ તો થાય ત્યારે, પણ અત્યારે તો ઉત્તરાખંડમાં UCC બિલે કાયદાનું રૂપ લઈ લીધું છે તે ખરું. ભા.જ.પ. શાસિત ઉત્તરાખંડ સરકારના મુખ્ય મંત્રી પુષ્કર ધામીએ ૭૬માં પ્રજાસત્તાક દિનથી સમાન નાગરિક ધારો લાગુ કરી દીધો છે. UCC લાગુ કરવાનું વચન ત્રણ વર્ષ પહેલાં અપાયું હતું ને એ પૂરું થયું છે. મુખ્ય મંત્રી ધામીનું કહેવું છે કે UCCનો હેતુ કોઈને ટાર્ગેટ કરવાનો નથી. 27 જાન્યુઆરી હવેથી ‘સમાન નાગરિકતા દિન’ તરીકે ઓળખાશે. 

બે પ્રકારના કાયદા દેશમાં છે. ક્રિમિનલ લો દરેક નાગરિકને એકસરખી રીતે લાગુ પડે છે, પણ સિવિલ લોમાં લગ્ન, સંપત્તિ, છૂટાછેડાના કાયદા બધા ધર્મ ને બધી કોમ માટે સરખા નથી. એવા કાયદા પર્સનલ લો તરીકે ઓળખાય છે. મુસ્લિમોમાં લગ્ન અને સંપત્તિને લગતો કાયદો જુદો છે, એમ હિન્દુઓમાં પણ એ જુદો છે. એ જ રીતે ખ્રિસ્તી અને શીખના પર્સનલ લો પણ અલગ અલગ છે. કોઈ પણ ધર્મ યા કોમને હવે પર્સનલ લો નહીં, પણ UCC લાગુ થશે. 

આમ તો ધામીએ 12 ફેબ્રુઆરી. 2022ને રોજ વિધાનસભા ચૂંટણીના આગલે દિવસે જ UCCની જાહેરાત કરી હતી. મે, 2022માં સુપ્રીમ કોર્ટના રિટાયર્ડ જજ રંજના દેસાઈની અધ્યક્ષતામાં વિશેષ સમિતિની રચના કરવામાં આવી. સમિતિને વીસેક લાખ જેટલાં સૂચનો મળ્યાં. અઢી લાખ લોકો સાથે સીધો સંવાદ થયો. 6 ફેબ્રુઆરી, 2024ને રોજ UCC બિલ રજૂ થયું ને બીજે દિવસે તે વિધાનસભામાં પસાર થયું. 11 માર્ચે રાષ્ટ્રપતિએ મંજૂરીની મહોર મારી. 2025ની 20 જાન્યુઆરીએ નિયમોને કેબિનેટની મંજૂરી મળી અને 27 જાન્યુઆરીએ યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ લાગુ કરવામાં આવ્યો. 

UCC લાગુ થતાં રાજ્યમાં તમામ લગ્નોની નોંધણી હવે ફરજિયાત બનશે. લોકોએ નોંધણી માટે સરકારી ક્ચેરીઓએ જવું ન પડે એ રીતે લગ્ન ઓનલાઈન રજિસ્ટર કરવાની સુવિધાઓ ઊભી કરાઈ છે. 27 માર્ચ, 2010 પછીનાં તમામ લગ્નોની નોંધણી 6 મહિનાની અવધિમાં કરાવવાનું ફરજિયાત છે. એ જ રીતે લિવ ઇન રિલેશનશિપનું રજિસ્ટ્રેશન કરાવવાનું પણ ફરજિયાત છે, એટલું જ નહીં, લિવ ઇનમાં રહેવા માટે માતાપિતાની મંજૂરી પણ હવે અનિવાર્ય છે. કોઈને પણ જાણ કર્યા વગર બે વ્યક્તિઓ એક મહિનાથી વધુ સમય માટે લિવ ઇનમાં રહેતી હશે, તો તેમને 10,000 રૂપિયાના દંડની જોગવાઈ કાયદામાં કરવામાં આવી છે. રજિસ્ટ્રાર સમક્ષ સંબંધની શરૂઆત કે તેના અંતની જાણકારી આપવાનું પણ અનિવાર્ય છે. લિવ ઇન રિલેશનથી થયેલું બાળક કાયદેસર ગણાશે. UCC હેઠળ કોઈ પણ ધર્મ કે કોમની દીકરીને દીકરા જેટલો જ મિલકતમાં સમાન અધિકાર રહેશે. લિવ ઇન રિલેશનશિપ ન ટકે તે સ્થિતિમાં સ્ત્રી ભરણપોષણ માંગી શકે છે. અહીં સવાલ એ થાય કે લિવ ઇન, લગ્ન કરતાં કઈ બાબતે અલગ છે? જો લિવ ઇનમાં બધી વિધિ લગ્ન જેવી જ કરવાની હોય કે છૂટાછેડામાં પણ રજિસ્ટ્રારને જાણ કરવાની હોય તો લિવ ઇનમાં રહેવાનું કોઈ શું કામ પસંદ કરશે? લિવ ઇનને કાયદેસર કરવાને બહાને એ પ્રથા ખતમ કરવાનો હેતુ તો નથીને એવો સવાલ પણ થાય છે.

UCC આમ તો કોઈ ધર્મ અને કોમની વિરુદ્ધ નથી એમ કહેવાયું છે, પણ તેની અસર હલાલાની પ્રથા પર પડે એમ છે. તલાક થયા પછી જો પત્ની એ જ પતિને ફરી પરણવા ઈચ્છે તો તે મહિલાએ બીજા લગ્ન કરવાં પડે અને બીજા પતિને તલાક આપ્યા પછી જ એ પહેલા પતિને પરણી શકે. આ પ્રથા ઇસ્લામમાં હલાલા તરીકે ઓળખાય છે. આમ તો હિન્દુઓમાં પણ એકથી વધુ સ્ત્રી કરનાર મળી રહે, પણ મુસ્લિમોમાં એક પર ચાર પત્ની કરવાનો બાધ નથી. એવું પણ નથી કે બધા જ મુસ્લિમો ચાર પત્ની કરે છે, પણ UCC લાગુ થતા બહુપત્નીત્વ પર બ્રેક લાગી જશે એ ખરું. જમીયત ઉલેમા-એ-હિન્દ ઉત્તરાખંડમાં લાગુ થયેલ UCCને નૈનિતાલ હાઇકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં પડકારશે. જમીયતના અધ્યક્ષ મૌલાના અરશદ મદનીનું સ્પષ્ટ કહેવું છે કે UCC બધી રીતે ભેદભાવ અને પૂર્વગ્રહ પર આધારિત છે. આ કાયદો નાગરિકોની ધાર્મિક સ્વતંત્રતા પર તરાપ મારે છે. અમને કોઈ એવો કાયદો સ્વીકાર્ય નથી જે શરિયત વિરુદ્ધ હોય. અમારો કૌટુંબિક કાનૂન માણસો દ્વારા નહીં, પણ કુરાન અને હદીસ દ્વારા બનાવાયો છે. એક તરફ આ વાત છે તો બીજી તરફ સુપ્રીમમાં એવો મામલો પણ સામે આવ્યો છે, જેમાં મુસ્લિમ પરિવારમાં જન્મેલી કેરળની એક મહિલાએ સુપ્રીમમાં પુછાયેલા સવાલના જવાબમાં સ્પષ્ટ કર્યું છે કે તે ઇસ્લામ નથી પાળતી એટલે તેને સંપત્તિમાં હકને મામલે દેશનો બિનસાંપ્રદાયિક કાયદો લાગુ કરવામાં આવે. 

તો, આ પરિસ્થિતિ છે. UCC બધાંને માફક ન આવે એમ બને. મુસ્લિમો ઉપરાંત અન્ય ધર્મી લોકોના પ્રતિભાવ સામે આવ્યા નથી. એમને પણ બધું માફક આવે જ એવું નથી, પણ બાળ લગ્નો, વસ્તી નિયંત્રણ જેવી બાબતે UCC ઉપકારક નીવડી શકે એમ છે. આ કાયદાની મર્યાદા કદાચ એ છે કે અન્ય ધર્મીઓને વિશ્વાસમાં લીધા વગર જ તે લાગુ કરી દેવાયો છે. એ સાથે જ દરેકે એ પણ સમજી લેવાનું રહે કે બધાંને જ માફક આવે એવો કાયદો ઘડવાનું મુશ્કેલ છે. દરેકને લાભ ન થાય એમ જ દરેકને હાનિ જ પહોંચે એવું ય નથી. લગ્નની ઉંમર પુરુષ માટે 21 વર્ષ અને સ્ત્રી માટે 18 વર્ષ તો UCC લાગુ કરવા પહેલાંથી નક્કી છે. એટલે એ બધા જ ધર્મોને લાગુ પડે એમાં કશું ખોટું નથી. એનું પાલન થશે તો બાળલગ્નોનું પ્રમાણ ઘટશે. મુસ્લિમ, ખ્રિસ્તી, પારસી સમુદાય માટે વસિયતના નિયમો અલગ હતા. UCC લાગુ થતાં, બધાં માટે નિયમો સરખા હશે. બધા ધર્મના લોકોને બાળક દત્તક લેવાનો અધિકાર મળશે. જો કે, બીજા ધર્મના બાળકને દત્તક લઈ શકાશે નહીં એ પણ ખરું. 

એટલું છે કે યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ બંધારણનાં અનુચ્છેદમાં ઉલ્લેખ છે એવી અનુસૂચિત જનજાતિને લાગુ નહીં પડે, જેથી જાતિઓ અને રિવાજોનું રક્ષણ થાય. એ ઉપરાંત ટ્રાન્સજેન્ડરોની પરંપરાઓમાં પણ કોઈ બદલાવ નહીં આવે. ઉત્તરાખંડ સરકારે લગ્ન અને લિવ ઇનની નોંધણી માટે ucc.uk.gov.in નામે એક વેબસાઇટ બનાવી છે. એના પર લગ્ન, છૂટાછેડા અને વસિયત નામાની નોંધણી અંગેની માહિતી મુકાયેલી છે. આ વેબસાઇટ પર 500 રૂપિયા ભરીને લિવ ઇનનું રજિસ્ટ્રેશન થઈ શકે છે. 

કાયદાનો વિરોધ કરનારા નીકળે તો ય UCC સ્ત્રીઓને લાભ કરનારો છે, એનો નકાર થઈ શકે એમ નથી. છૂટાછેડા, બહુપત્નીત્વ, લિવ ઇન જેવામાં સ્ત્રીઓને વર્ષોથી અન્યાય થતો આવ્યો છે. UCC લાગુ કરતી વખતે એ વાતનું ધ્યાન રખાયું છે કે સ્ત્રીઓને અન્યાય ન થાય. કમ સે કમ વિવાહનું રજિસ્ટ્રેશન તમામ ધર્મ, કોમ માટે ફરજિયાત થયું છે અને એક હયાત હોય ત્યારે બીજી પત્ની કરવાની બંધી ફરમાવાઈ છે, એથી સ્ત્રીઓને ઘણી પીડામાંથી મુક્તિ મળશે. આવા મામલાઓમાં વધારે વેઠવાનું તો સ્ત્રીઓને જ આવે છે. વિવાહ ભંગના કિસ્સામાં સ્ત્રી અને પુરુષ માટે આધાર બંનેના સમાન રખાયા છે ને એનું ય રજિસ્ટ્રેશન ફરજિયાત કરાયું છે. વડા પ્રધાને પણ કહ્યું છે કે UCC માતાઓ અને પુત્રીઓ માટે ગૌરવપૂર્ણ જીવનનો પાયો બનશે. આમ છતાં પતિ, અન્ય સ્ત્રી સાથે દુષ્કર્મ કરે તો પત્ની છૂટાછેડા લઈ શકે છે, પણ પતિ, પત્ની પર બળાત્કાર કરે તો તેને છૂટાછેડાનો અધિકાર નથી. આવી વિસંગતિઓ સંદર્ભે UCCનો વધુ અભ્યાસ થવો જરૂરી છે. 

જોવાનું એ છે કે આવા સુધારાઓ સાથે અન્ય રાજ્યોમાં UCC ક્યારે લાગુ થાય છે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 31 જાન્યુઆરી 2025

રવીન્દ્ર પારેખ

કોરોના વખતે બધું આડેધડ બંધ કરાયું તેમાં શિક્ષણ જગત પણ શરૂઆતમાં બંધ જેવું જ રહ્યું. તે પછી ઓનલાઈન શિક્ષણ પ્રવેશ્યું ને તે સાથે જ ગુજરાતમાં એકમ કસોટીઓ પણ દાખલ પડી ગઈ. કોરોના તો ગયો, પણ તેના અવશેષ જેવી એકમ કસોટી, સોટીની જેમ વાગ્યા કરે છે. સરકાર બદલાઈ. શિક્ષણ મંત્રીઓ એકથી ભલા બે થયા, 2020થી નવી શિક્ષણ નીતિ આવી, તેમાં પરીક્ષાનું ભારણ ઘટાડવાની વાત હતી, પણ એકમ કસોટીનો બોજ વિદ્યાર્થીઓને કે શિક્ષકોને માથે ખડકાયેલો જ રહ્યો તે દુ:ખદ છે. કોરોના વખતે તેનું મૂલ્ય હશે, પણ હવે તે શું કામ છે તે નથી સમજાતું. એક તરફ કાયમી શિક્ષકોની ઘટ છે ને કામચલાઉ શિક્ષકોથી કામ લેવાતું હોય ત્યારે કાયમી થઈ ગયેલી એકમ કસોટીનું વિસર્જન થવું જોઈએ, પણ નથી થતું ને તે કેમ છે તેનું કોઈ લૉજિક શિક્ષણ વિભાગ નથી આપતું, ત્યારે તેનો સાર્વત્રિક વિરોધ થાય તે શક્ય છે. 

કોણ જાણે કેમ પણ ક્યાંક ને ક્યાંક પરીક્ષાઓ ચાલ્યા જ કરે છે. ભણતર એટલે પરીક્ષા એવો અર્થ રૂઢ થતો આવે છે. ભણ્યા કે ભણાવ્યા વગર પરીક્ષાઓમાં જીવવું એ જ નવી શિક્ષણ નીતિની નીતિ હોય એવું  ગુજરાતમાં તો લાગે જ છે. ઓન પેપર ગુલાબી ચિત્ર ઊભું થતું રહે અને વાસ્તવિકતા વરવી હોય એવી વ્યવસ્થા તંત્રોએ ગોઠવી છે. પરિપત્રોએ અને ડેટાએ એટલા ડાટા માર્યા છે કે શિક્ષકો કારકૂન થઈ ગયા છે અને વર્ગશિક્ષણ અપવાદરૂપે જ થાય છે. પરિપત્રોના ખરા ખોટા જવાબો મોકલાય છે, અપેક્ષિત ડેટા આપી દઈને સ્કૂલો ભાર ઉતારી દે છે ને એ મેળવીને શિક્ષણ વિભાગ પણ રાજી રહે છે. એ ડેટાનું સરકાર શું કરે છે તે નથી ખબર, પણ એનાથી અસરકારક પરિણામો સુધી પહોંચાતું હશે કે કેમ એની શંકા રહે છે. નહિતર એ સવાલ થાય કે પચાસેક હજાર શિક્ષકોની ઘટ છે ને જ્ઞાન સહાયકો નોકરી કાયમી ન હોવાથી હાજર થતા નથી, તો શિક્ષણ ચાલે છે કેવી રીતે? 

શૈક્ષણિક વર્ષ પૂરું થવા આવ્યું છે છતાં સુરત જિલ્લા પંચાયતની સ્કૂલોનાં 36 હજાર વિદ્યાર્થીઓને યુનિફોર્મ મળ્યા નથી ને કમાલ એ છે કે 2 કરોડની જોગવાઈ યુનિફોર્મ વિતરણ માટે ઓલરેડી થઈ ચૂકેલી છે. આખેઆખી સ્કૂલો એક જ શિક્ષકથી ચાલે છે તો શિક્ષક ભણાવે છે શું ને વિદ્યાર્થીઓ ભણે છે શું એ સવાલ થવો જોઈએ. 22 જાન્યુઆરીના જ સમાચાર છે કે રાજકોટ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન સંચાલિત 99માંથી 4 સ્કૂલો જર્જરિત છે. શાળા નંબર 1 અને 51 માટે બજેટમાં 2 કરોડની જોગવાઈ છતાં, કામગીરી ટેન્ડર સુધી પણ નથી પહોંચી. 2008થી શાળા નંબર 99 ભાડાના મકાનમાં ચાલે છે. એમાં 1થી 5નાં 222 વિદ્યાર્થીઓની વચ્ચે 4 જ રૂમ છે. શાળા નંબર 100 કપાતમાં જાય છે ને 1થી 5નાં બાળકોને ભગવતીપરાની આધુનિક હાઇસ્કૂલમાં ખસેડવાની નોબત આવી છે, પણ કરમની કઠણાઇ એ છે કે આધુનિક હાઈસ્કૂલનું લોકાર્પણ થઈ ચૂક્યું હોવા છતાં, તેને મંજૂરી મળી નથી. 

આ એકલાં રાજકોટની જ વાત નથી, ઘણાં શહેરોની ને ગામડાઓની હાલત કૈં બહુ જુદી નથી. એમાં પરીક્ષાઓ માથે મરાતી રહે તો શિક્ષણનું કેવું ને કેટલું કામ થતું હશે તે કલ્પી શકાય એમ છે. ખરેખર કેટલી નિયમિત હશે તે તો ખબર નથી, પણ ધોરણ 3થી 8/9 કે ક્યાંક તો 12 સુધીની દર શનિવારે સરકારી શાળાઓમાં એકમ કસોટી લેવાની વાત છે જ ! એનું કેલેન્ડર શાળાઓને મોકલવામાં આવ્યું છે ને સરકાર એમ માને છે કે એ કેલેન્ડરથી શિક્ષકો સમયસર અભ્યાસક્રમ પૂરો કરી શકશે. જો કે, પરીક્ષાનાં કેલેન્ડરથી અભ્યાસક્રમ પૂરો કરવામાં મદદ કેવી રીતે મળે એનો ખુલાસો સરકારે કર્યો નથી. બને કે શિક્ષકો ને આચાર્યો એ જાણતા હોય. વિદ્યાર્થીઓ સંદર્ભે ગુજરાત શાળા શિક્ષણ પરિષદ શિક્ષણ વિભાગ, ગુજરાત સરકાર એવો ખુલાસો પણ કરે છે કે નિયમિત કસોટીઓ વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષાના સતત ડરનો સામનો કરવામાં મદદ કરે છે. એમાં તથ્ય હશે, પણ સતત પરીક્ષા, પરીક્ષા પ્રત્યે વિદ્યાર્થીને બેપરવા કરે અને માત્ર પરીક્ષાલક્ષી તૈયારીઓમાં જ વ્યસ્ત રાખે એમ બને. એ સ્થિતિમાં વિદ્યાર્થી અભ્યાસ અને ચિંતન મનનને બદલે જવાબો આપવા જેટલું જ યાંત્રિક કૌશલ્ય કેળવે એવું, નહીં? 

એકમ કસોટીઓ નિરર્થક છે એવી વાત GCERTના પૂર્વ નિયામક ડો. નલિન પંડિતે ઘણા વખતથી સરકારને કાને નાખી છે, પણ સરકારે અત્યાર સુધી તો એ વાત કાને ધરી નથી. એમણે એટલે જ ઉપવાસથી આંદોલનનાં મંડાણ કર્યાં છે. એમને અનેક શિક્ષક સંઘોએ ટેકો જાહેર કર્યો છે ને જોતજોતામાં તેની રાજ્ય વ્યાપી અસરો પણ પડી છે. ગુજરાત રાજ્ય પ્રાથમિક શિક્ષક સંઘે શિક્ષણ મંત્રી ડિંડોરને પત્ર લખીને એકમ કસોટીની સમીક્ષા કરવા અંગે પત્ર પણ લખ્યો છે. મહાનગરપાલિકા પ્રાથમિક શિક્ષક સંઘ – ભાવનગરે તો શિક્ષણ મંત્રીને એકમ કસોટી નાબૂદ કરવાની રોકડી વાત કરી છે. 

રાષ્ટ્રીય શૈક્ષિક મહાસંઘ ગુજરાત પ્રાંતે એકમ કસોટી સંદર્ભે 14,302 શિક્ષકોને 14 પ્રશ્નો પૂછીને એક સર્વે કર્યો છે, જેમાં 97.6 ટકાએ કબૂલ્યું છે કે કસોટી અને તેને લગતી કામગીરીને લીધે વિદ્યાર્થીઓની શૈક્ષણિક કામગીરી ખોરંભે ચડે છે. 97.2 ટકા શિક્ષકો માને છે કે ડેટા વગેરે સરકાર સુધી પહોંચાડવામાં અભ્યાસક્રમ પૂરો કરવામાં મુશ્કેલીઓ સર્જાય છે. સરકાર સુધી ડેટા પહોંચાડવામાં એટલો સમય જાય છે કે 91.4 ટકા શિક્ષકો માને છે કે તેને માટે વહીવટી પોસ્ટ અલગથી સ્કૂલોમાં ઊભી કરવી જોઈએ. 78.4 ટકા શિક્ષકો માને છે કે એકમ કસોટીથી વિદ્યાર્થીની શૈક્ષણિક યોગ્યતામાં કોઈ વધારો થતો નથી. આ ઉપરાંત પણ એવાં તારણો મળ્યાં છે જે સૂચવે છે કે એકમ કસોટી કોઈ રીતે વિદ્યાર્થીઓને કે શિક્ષકોને ઉપકારક નથી.

એકમ કસોટીની અસરકારકતા અંગે ડો. નીરજ રાજ્યગુરુએ પ્રસ્તુત કરેલ સંશોધનપત્રમાં પણ એ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે એકમ કસોટીની અસરકારકતા પ્રસ્થાપિત થઈ શકી નથી. 95 ટકા પાત્રોનું માનવું છે કે પુન:કસોટી, મહાવરો અને ઉપચારાત્મક કાર્ય કઠિન છે અને ઘણો સમય માંગે છે. દર 15 દિવસે લેવાતી એકમ કસોટીમાં એકંદરે સાડા આઠ કલાક જેટલો સમય ખર્ચાય છે. આ કસોટી દર અઠવાડિયે લેવાતી હોય તો અઠવાડિયે સાડા આઠ કલાક કસોટી પાછળ બગડે છે તે નોંધવું ઘટે. શિક્ષકો ઓછા હોય એ સંજોગોમાં આ સમય અસરકારક શિક્ષણમાંથી ખર્ચાય છે તે પણ સમજી લેવાનું રહે. 

આખું પ્રારંભિક શિક્ષણ આંકડાઓની માયાજાળમાં અટવાઈ ગયું છે. દર શનિવારે એકમ કસોટી લેવાય, તેના માર્કસ અપાય, તેનું ઉપચારાત્મક કાર્ય થાય, તેનો ડેટા સરકારને મોકલાય, એ બધાંમાં એટલો સમય જાય છે કે અભ્યાસક્રમ પૂરો જ ન થાય ને થાય તો તેમાં ભલીવાર ન હોય. આ બધું વિદ્યાર્થીઓ માટે ઓછું, પણ ડેટા મોકલવા થતું હોય એવું વધારે છે. શિક્ષણ થાય તો પરીક્ષણનો અર્થ છે, પરીક્ષણ જ શિક્ષણ ગણાતું હોય તો આ આખો વ્યાયામ મજૂરીથી વધારે કૈં નથી.

ડો. નલિન પંડિતને કસોટીનો વાંધો છે, મૂલ્યાંકનનો નથી. મૂલ્યાંકન પણ 360 ડિગ્રી થવું જોઈએ ને એ નવ સંસ્કરણ પામેલ હેન્ડ, હાર્ટ અને હેડથી સંભવિત છે. રાજ્યના શિક્ષણ વિભાગ દ્વારા ધોરણ 3થી 12માં મોટે ઉપાડે એકમ કસોટી દાખલ તો કરી દેવાઈ છે, પણ હવે રાજ્યભરમાંથી એ અંગે વિરોધનો વંટોળ ઊઠયો છે, ત્યારે સરકારની ચૂપકીદી ભેદી બની રહી છે. ગમ્મત તો એ છે કે રાજ્ય એક, સરકાર એક, શિક્ષણ ને શિક્ષણ પદ્ધતિ એક, પણ સરકારી સ્કૂલોમાં એકમ કસોટી ફરજિયાત અને ખાનગી સ્કૂલોને તે મરજિયાત છે. આ બરાબર છે? ઘણી સ્વનિર્ભર સ્કૂલો એકમ કસોટીમાં જોડાઈ જ નથી ને સરકારીનો માસ્તર અઠવાડિયે સાડા આઠ કલાક એકમ કસોટીની મેથી મારવામાંથી જ ઊંચો નથી આવતો ! આમાં વિદ્યાર્થીના સમયની તો વાત જ નથી આવતી. એ ભણે છે ઓછું ને કસોટીમાં ખપે છે વધુ ! 

એકમ કસોટીઓ ચાલુ રાખીને શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓનાં સમય અને શક્તિ બગાડવાનું કોઈ કારણ જણાતું નથી, પણ શિક્ષણ વિભાગમાં શિક્ષણ શાસ્ત્રીઓ ઓછા છે ને વહીવટી અમલદારો વધારે છે એટલે ડેટા ભેગા કરવાનું ગૌરવ જ લેવું હોય તો સરકાર એકમ કસોટી ચાલુ રાખશે. એકમ કસોટી નાબૂદ કરવાને બદલે સરકાર તેને કસોટીએ ચડાવવાનો આનંદ લૂંટે એમ બને. એવે વખતે પ્રાર્થના જ કરવાની રહે કે સબકો સંમતિ દે … 

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 24 જાન્યુઆરી 2025

સ્ટીવન સ્પીલબર્ગ

FMC 2025 તરફથી દર્શાવાયેલી ‘સિંગિંગ ઇન ધ રેઇન’ (1952), ‘ફિડલર ઓન ધ રૂફ’ (1971) જેવી સાંગીતિક ફિલ્મોની શ્રેણીમાં Steven Spielbergની ‘વેસ્ટ સાઈડ સ્ટોરી’ જોવાનું બન્યું. સ્પીલબર્ગ ‘શીંડલર્સ લિસ્ટ’, ‘જોઝ’, ‘કેચ મી ઇફ યૂ કેન’ જેવી જુદા જ વિષય પરની ફિલ્મો માટે ઓસ્કાર સુધી પહોંચેલા સફળ ફિલ્મ નિર્દેશક છે. 2021ની ‘વેસ્ટ સાઈડ સ્ટોરી’ સ્પીલબર્ગની એક માત્ર સાંગીતિક ને નાટ્યાત્મક પ્રણયકથા છે. તેની વિશેષતા એ છે કે તેનાં ગીતો જે તે કલાકારે પોતે ગાયાં છે. 94માં ઓસ્કાર એવોર્ડ્સમાં આ ફિલ્મને શ્રેષ્ઠ ફિલ્મ સહિતનાં 7નૉમિનેશન્સ મળ્યાં છે ને તે ઉપરાંત ફિલ્મમાં અનિતાની ભૂમિકા માટે(Ariana DeBose)ને બેસ્ટ સપોર્ટિંગ એક્ટ્રેસ તરીકેનો એકેડેમી એવોર્ડ પણ મળ્યો છે. 1957 સ્ટેજ મ્યૂઝિકલનું આ રૂપાંતર પોતે પણ શેક્સપિયરનાં નાટક ‘રોમિયો જુલિયટ’ પર આધારિત છે. આ ફિલ્મ પ્રેમ, હિંસા, બદલાની રજૂઆત રંગીન આક્રમક્તાથી કરે છે. પ્રેમ છે, પણ કરવાનો નથી ને દુશ્મની છે તે કરવાની છે. જેટ્સ અને શાર્કસ એવા બે વંશીય (ETHNIC) ભિન્નતા ધરાવતા યુવા જૂથ છે જે શત્રુતા તો નિભાવે છે, પણ પ્રેમને સફળ થવા દેતાં નથી.

ન્યૂયોર્ક હાઉસિંગ ઓથોરિટી ફોર સ્લમ ક્લીયરન્સ – બોર્ડે પ્રોપર્ટી પરચેઝ કરી છે એવાં લખાણ સાથે ફિલ્મ શરૂ થાય છે. શહેરમાં કન્સ્ટ્રક્શનનું કામ ચાલે છે. કેમેરા તૂટેલાં મકાનો સેરવતો આગળ વધે છે. અહીંના યુવકો ગોરા છે. એમની ટીમ જેટ્સ તરીકે ઓળખાય છે ને તેનો લીડર રીફ (Mike Saist) છે. જેટ્સની તકરાર ઇમિગ્રન્ટ્સ સાથે છે. ઇમિગ્રન્ટ્સનું ગ્રૂપ શાર્કસ તરીકે ઓળખાય છે. તેનો લીડર બર્નાન્ડો (David Alvarez) પોર્ચુગીઝ છે. જેટ્સને લાગે છે કે ઇમિગ્રન્ટ્સ મેનહટન પર કબજો કરી લેશે. જેટ્સના યુવાનો કલર્સનાં ટીન લઈને રીફને મળે છે ને દુકાનોને નુકસાન પહોંચાડતાં PUERTO RICO પાસે આવે છે ને કલર નાખીને તેને ખરાબ કરે છે. આ વાતે જેટ્સ અને શાર્કસ વચ્ચે તકરાર થાય છે. ગેરીને કાન નજીક વાગ્યું છે. લોહી નીકળે છે. પોલીસ, કોણે માર્યું તેવું પૂછે છે, પણ તે નામ એટલે નથી દેતો, કારણ બંને ગ્રૂપ આપસમાં હિસાબ પતાવવામાં માને છે. પોલીસ કહે છે કે તે બંનેને કાઢી મૂકી શકે તેમ છે, તો બર્નાન્ડો કહે છે કે કાઢી શકો તો કાઢો. રીફ, ટોની(Ansel Elgort)ની મદદ લેવાનું વિચારે છે, તો જેટ્સ તેને આમાં ન નાખવાનું કહે છે. જો કે, આ ગ્રૂપ ટોનીને લીધે જ છે.

રીફ અને ટોની મિત્રો છે. ઇમિગ્રન્ટ્સને નફરત કરે છે, પણ ટોની, પોર્ચુગીઝ વેલન્ટિના(Rita Moreno)ને નફરત કરતો નથી. તે ડ્રગ કેમિસ્ટની દુકાન ચલાવે છે. અહીં દુકાન બંધ કરતી વખતે ટોનીને બાલ્કનીમાં મારિયા (Rachel Zegler) દેખાય છે. મારિયા તેના ભાઈ બર્નાન્ડો, તેની ગર્લફ્રેન્ડ અનિતા અને ચીનો (Josh Rivera) સાથે પાર્ટીમાં આવે છે. અહીં પણ શાર્કસ અને જેટ્સ ટકરાય છે. ટોની, મારિયાને મળે છે. બર્નાન્ડો ટોનીને મારિયાથી દૂર રહેવા કહે છે, પણ બંને નજીક આવે જ છે. બંને રાતના બાલ્કનીમાં મળે છે. બંને વચ્ચે જે રીતે જાળી આવે છે તે ભવિષ્યમાં કેવી જાળ બનવાની છે તેનો સંકેત આપે છે. TO NIGHT TO NIGHT ગીત બંને ગાય છે. એની એક લાઇન છે – I SAW YOU AND THE WORLD WENT AWAY …  તે ઉપરાંત મારિયા વિષેનું એક ગીત ટોની મણકા ફેરવતો હોય તેમ ગાય છે – THE MOST BEAUTIFUL SOUND I EVER HEARD – MARIA ! સવારે ઊઠવાની બૂમ પડે છે, પણ ઊંઘે તો ઊઠેને ! ઊંઘીને ઊઠી છે એ બતાવવા મારિયા સવારે નાઈટ ડ્રેસ પહેરે છે, વાળ વિખેરે છે, કરચલી વગરની ચાદર પર ઊંઘના સળ પાડે છે.

બર્નાન્ડો અને અનિતા પ્રેમમાં છે, પણ ટોની અને મારિયાનો પ્રેમ તેમને અસહ્ય છે. આ લોકો મધ્યમ વર્ગના છે. કપડાં એપાર્ટમેન્ટ્સ વચ્ચેની દોરીઓ પર સૂકવાય છે. કપડાં ખસે છે, તેમ તેમ કપડાંઓ વચ્ચેનું આકાશ પણ ખસે છે. ડાન્સ અને તકરાર સમાંતરે ચાલે છે ને એમાં ગાવું સામાન્ય છે. ટોની અને મારિયાને તકરાર ગમતી નથી, પણ બંને પોતાનાં જ માણસોને રોકી શકે એમ નથી. ટોની મારિયા સાથે જીવવા માંગે છે. ચર્ચમાં બંને બે હાથ એક થવાનું, બે હૃદય એક થવાનું ને હવે મૃત્યુ જ અલગ કરે એવી પ્રાર્થના કરે છે.

બીજી તરફ રીફ સુરક્ષાને નામે પિસ્ટલ ખરીદે છે, પણ ટોની વધારે કશું ખરાબ ન થાય એટલે તે લઈ લે છે. ઘણોખરો સમય ગાવા, નાચવા ને મારવામાં જ વીતે છે. ટોની કોઈને પક્ષે નથી, પણ તે સુધર્યો છે તે સ્વીકારવા બર્નાન્ડો તૈયાર નથી, તેમાં મારિયા સાથેના પ્રેમનો એકરાર થતાં તે વધારે ભડકે છે. ચાકુની મારામારીમાં બર્નાન્ડો રીફને મારી નાખે છે ને ટોની તેને મારી નાખે છે. ચીનો મારિયાને જણાવે છે કે ટોનીએ તેના ભાઈને મારી નાખ્યો છે. ટોની પોલીસને શરણે જતાં પહેલાં મારિયાને મળવા આવે છે, તો મારિયા ભાઈને ખોયા પછી ટોનીને ખોવા તૈયાર નથી, પણ અનિતાને આઘાત એ વાતે લાગે છે કે સગા ભાઈને મારનાર ટોનીને, મારિયા ચાહી જ કઈ રીતે શકે? તો ય તે કહે છે કે પ્રેમમાં સારું-ખરાબ હોતું નથી, પ્રેમમાં પ્રેમ જ હોય છે. તે ટોનીને માફ કરતી નથી, કારણ મારિયાનો ભાઈ તેનો પ્રેમી પણ હતો. અનિતા બહુ સિફતથી વેલેન્ટિનાની દુકાને જઈ સંતાયેલા ટોની સુધી એટલો મેસેજ પહોંચાડે છે કે ચીનોએ મારિયાને મારી નાખી છે. ટોની બહાર આવીને ચીનોને પડકારે છે, ત્યાં મારિયા આવતી દેખાય છે ને ચીનોએ મારિયાને તો નહોતી મારી, પણ ટોનીને તો તે મારે જ છે. રીફ પાસેથી ઝૂંટવેલી પિસ્ટલ આમ ટોનીનાં મોતનું કારણ બને છે. ટોની, અનિતાને બર્નાન્ડો વગરની કરે છે તો અનિતા પણ મારિયાને ટોની વગરની કરે છે …

આ પ્રકારની મ્યુઝિકલ ફિલ્મો અગાઉ પણ આવી છે. આવી કોરિયોગ્રાફીની, ડ્રેસ ડિઝાઇનિંગની પણ નવાઈ નથી. આવી ફિલ્મો હવે આવતી નથી એ જ સૂચવે છે કે ફિલ્મોનો ટ્રેન્ડ બદલાયો છે, પણ જેમને ફ્લેશબેકમાં જવાનું ગમે છે તેમને આ ફિલ્મનાં પાત્રો, તેમની રહેણીકરણીમાં, તેમની સમસ્યાઓમાં રસ પડી શકે છે. એ સમયને ઉજાગર કરતી ફોટોગ્રાફી, લાઇટિંગ વગેરે … ધ્યાન ખેંચે એમ છે. આમ તો આ લવસ્ટોરી છે, પણ ખરેખર તો આ ટીમવર્કની ફિલ્મ છે. દરેક કલાકારે અભિનયમાં જીવ રેડ્યો છે, પણ સમૂહ અહીં પાત્ર તરીકે ઊપસે છે. કરુણતા એ છે કે ઘણું બધું સમૂહમાં બને છે ને પીડા વ્યક્તિએ ભોગવવાની થાય છે. લવસ્ટોરી સમૂહમાં ઉપસે છે, પણ પરિણામ અનિતા કે મારિયાએ ભોગવવાનું આવે છે.

એક દૃશ્ય છે, રાતનું. શાર્કસ અને જેટ્સ સામસામેથી ધસે છે ને કટ્ટરતા બતાવવા તેમના પડછાયા એકબીજામાં અનેક ભાલાની જેમ ઘૂસી જતા બતાવ્યા છે. આ બધું છતાં સ્પીલબર્ગની ફિલ્મ એ ઓછી જ છે, ફિલ્મમાં નબળું કૈં નથી, પણ સ્પીલબર્ગની શ્રેષ્ઠતા ઓછી પડે છે. કદાચ એટલે જ એમના તરફથી બીજી મ્યુઝિકલ ફિલ્મ આવી નથી. જો કે, તેમણે પોતાને બહુ રિપીટ કર્યા નથી એ પણ એક કારણ હોઈ શકે. જે તે સમય સંદર્ભને ધ્યાનમાં રાખીએ તો કોરિયોગ્રાફી નોંધપાત્ર છે. એવું જ મ્યુઝિક અને લિરિક્સનું પણ ખરું. Leonard Bernsteinનું મ્યુઝિક છે અને ગીતો Stephen Sondheimનાં છે. SOMEWHERE નામનાં ગીતની પંક્તિ જુઓ – SOMEWHERE THERE IS A PLACE FOR US … કહેવું તો એ છે કે આપણે માટે ક્યાં ય જગ્યા નથી, એટલે તો શરૂઆત SOMEWHEREથી થાય છે.

કોણ જાણે કેમ પણ આટલાં શિક્ષણ અને વિકાસ છતાં દુનિયા ભેદભાવ છોડી શકતી નથી, એ સાથે જ ઇમિગ્રન્ટ્સને જે તે દેશ ચલાવી શકતો નથી. મોટા માણસોમાં તો હોય, પણ યુવાનો પણ એ મામલે નફરતથી દૂર રહી શકતા નથી ને છતાં પ્રેમ તો કોઈ મર્યાદાઓને સ્વીકારતો નથી. એ ન થવો જોઈએ ત્યાં જ થાય છે. એને માટે જિંદગી ચૂકવવાની હોય તો તે કિંમત પણ ઓછી જ છે. કોઈ દેશ પ્રેમ વગર રહ્યો નથી ને સૌથી વધુ ભોગ પણ તેનો જ લેવાય છે. બધાંને બધું સમજાય છે, પણ લોહી રેડ્યા વગર પ્રેમ ભાગ્યે જ ટકે છે – એવો ધ્વનિ WEST SIDE STORYનો છે. વેસ્ટનો જ કેમ, તે ઈસ્ટ, નોર્થ કે સાઉથનો પણ ખરો જ ને !

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 20 જાન્યુઆરી 2025