મૂડીવાદનો જન્મ આજકાલમાં થયો નથી. અમેરિકા તેનો જન્મદાતા નથી. માનવીની સામાજિક જરૂરિયાતમાંથી તે પેદા થયેલ છે. તે કોઈ એકલદોકલ વ્યક્તિ કે ઔદ્યોગિક એકમનું સર્જન નથી. જ્યારે કૃષિ આધારિત સામાજિક જીવનની અસરો જેવી કે માનવીના વ્યક્તિગત જીવન પર ધર્મ, રાજાશાહી અને સામંતશાહીની નાગચૂડ પકડનું સંપૂર્ણ વર્ચસ્વ હતું તેની સામે બળવા (રિબેલ) કે ક્રાંતિ તરીકે મૂડીવાદનો જન્મ થયો હતો. તેણે માનવીને ચર્ચ, જમીનદાર અને રાજા જે બધા ઈશ્વરી કૃપાના કાલ્પનિક દાવાથી અમાપ સત્તા ભોગવતાં હતાં તે બધાંને પડકારીને માનવને કેન્દ્રમાં રાખીને નવી સમાજ, રાજ્ય ને અર્થવ્યવસ્થાનું સર્જન કર્યું. આ રીતે મૂડીવાદ માનવમુક્તિનું પ્રેરકબળ બન્યો. મૂડીવાદના વિકસતા જતા સર્વ પ્રકારનાં પરિબળની મદદથી ક્રમશઃ માનવીએ રૂઢિચુસ્ત કુટુંબપ્રથા, પરંપરાગત ધંધાકીય આર્થિક વ્યવસાયો અને રાજાશાહી સામે લોકશાહી રાજ્યપ્રથાને ઉત્ક્રાંત કરી, કારણ કે તેના પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા અને તેનો વિકાસ કરવા માટે તે પ્રથા અનિવાર્ય હતી. મૂડીવાદ અને લોકશાહી બંનેના કેન્દ્રમાં માનવી હતો. જો કે માનવસમાજના આ વિકાસના તબક્કાને કૃષિવ્યવસ્થા અને તેના આધારે પેદા થયેલી સંસ્કૃિત(કલ્ચર)ને ઝડપથી હાંસિયામાં ધકેલી દઈને ઔદ્યોગિકીકરણ આધારિત જે સમાજ બન્યો. તે મૂડીવાદી સમાજ નહીં પણ ઔદ્યોગિક સમાજ બન્યો હતો. નવા સમાજનાં બધાં જ લક્ષણો જૂના કૃષિસમાજની વિરુદ્ધ એટલા માટે હતાં કે તે રેનેસાં-યુગની જ્ઞાનઆધારિત સંશોધનો ને માહિતીની નીપજ હતાં. મૂડીવાદ એ નવા ઔદ્યોગિક સમાજનું ચાલકબળ એટલા માટે બન્યો કે તેણે વિશ્વભરના સમાજોમાં છેલ્લાં દસ હજાર વર્ષોમાં શિકારયુગ ત્યજીને પેદા થયેલ માનવને કૃષિસંસ્કૃિતનો વિકલ્પ આપ્યો છે, જેને ખૂબ જ ઝડપથી સર્વત્ર સ્વીકારવામાં આવી રહ્યો છે.

હવે મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થાના વર્તમાન સ્વરૂપનું પૃથક્કરણ કરીએ તે પહેલાં ઔદ્યોગિક સમાજના ચાલકબળ તરીકે મૂડીવાદે છેલ્લાં પાંચસો વર્ષોમાં માનવજાતને કૃષિયુગનાં દસ હજાર વર્ષોના સમયગાળાની સરખામણીમાં ક્યાં લાવીને મૂકી દીધી છે, તે વાસ્તવિક રીતે જોવાની જરૂર છે.

છેલ્લાં બસો વર્ષોમાં વિશ્વમાં ગરીબી માનવજાતનાં ત્રણ હજાર વર્ષના સમગ્ર સમયગાળાની સરખામણીમાં ખનિજતેલના ઉપયોગને કારણે ઘણી ઓછી થઈ છે. રાસાયણિક ખાતરોના ઉપયોગથી ખેતીલાયક અડધી જમીનમાંથી બધી ખેતીલાયક જમીન જેટલું ખેતઉત્પાદન સહેલાઈથી લઈ શકાય છે. વિશ્વનું ૬૦ ટકા ખેતઉત્પાદન ખનિજ તેલમાંથી પેદા થતાં રાસાયણિક ખાતરો અને જંતુનાશક દવાઓ પર બિલકુલ આધારિત છે. સને ૧૯૮૧ પછીના ત્રણ દાયકામાં જેને ‘સંપૂર્ણ ગરીબ’, જેની પ્રતિદિનની આવક ૧ ડૉલર ને ૨૫ સેન્ટ છે, તે ૫૩ ટકાથી ઘટીને ૧૭ ટકાએ પહોંચી છે. ઓછી આવકવાળા દેશોમાં જે લોકોનું સરેરાશ આયુષ્ય ૨૫થી ૩૦ વર્ષ હતું તે વધીને ૬૨ વર્ષે પહોંચ્યું છે. રાસાયણિક ખાતરોના ઉપયોગ સિવાય આજની આશરે ૬ અબજ કરતાં વધારે વસ્તીને અનાજ પૂરું પાડવા આખા દક્ષિણ અમેરિકાખંડ અને યુરોપીય યુનિયનના દેશોની તસુએ તસુ જમીનનો ઉપયોગ કરવો પડે તો પણ તેટલું અનાજ ઉત્પાદન લઈ શકાય નહીં. આ ઉપરાંત સામૂહિક શિક્ષણ, આરોગ્ય, વૈજ્ઞાનિક શોધો, વાહનવ્યવહારનાં સાધનોની વૈશ્વિક સગવડ, પ્રમાણમાં કાયદાનું શાસન આવી-ગણી ગણાય નહીં તેવી શોધો ને સગવડો મૂડીવાદે ઔદ્યોગિક સમાજના માળખામાં રહીને પૂરી પાડી છે.

મૂડીવાદના બે અગત્યના પાયાના આધારસ્તંભો છે ઉત્પાદન અને વહેંચણી (પ્રોડક્શન ઍન્ડ ડિસ્ટ્રિબ્યૂશન). માનવીય શોષણનો મુદ્દો ‘વહેંચણી’માં આવે છે. કાર્લ માર્ક્સથી માંડીને ઘણા બધાનું તારણ છે કે ઉત્પાદનની પ્રવૃત્તિ, જમીન, યંત્રો કે મૂડી કરતી નથી, પણ તે બધાં જ ઉત્પાદનનાં સાધનોનો ઉપયોગ કરતા ‘માનવશ્રમ’નું પરિણામ છે. માનવશ્રમની મદદથી જે કુલ ઉત્પાદન થાય છે તેના કરતાં ઘણું બધું ઓછું વળતર વેતન તરીકે માનવશ્રમ કરનાર મજૂરને મળે છે. આ મુદ્દા ઉપર કદાચ કાર્લ માર્ક્સ જેટલું તાર્કિક પૃથ્થકરણ ભાગ્યે જ બીજા કોઈએ કર્યું છે. પણ તેમાં આજના ઔદ્યોગિક સમાજે એકત્ર કરેલી બચત-સરપ્લસમાંથી મૂડીવાદે પેદા કરેલ ભૌતિક શ્રમ બચાવનાર સંશોધનો, રિસર્ચ અને કમ્પ્યૂટર, ઇન્ટરનેટ ને મોબાઇલ કે સેલફોન જેવી કૉમર્શિયલ ચીજવસ્તુઓનો ફાળો ફક્ત અગત્યનો અને ચાવીરૂપ છે.

માર્ક્સે પોતાના પુસ્તક ‘થિયરી ઑફ સરપ્લસ વૅલ્યુ’(દાસ-કૅપિટલના ત્રણ ભાગમાંના એક ભાગ તરીકે)માં મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થા પોતાનાં આંતરિક પરિબળોની વિરોધાભાસી સક્રિય કામગીરીથી તૂટી પડશે તે સમજાવ્યું છે. તેમાં કેવી રીતે મૂડીવાદ ‘ઓછું આપવું અને વધુ એકત્ર કરવું’ તેવાં સ્વભાવગત લક્ષણોને કારણે એક એવી સ્થિતિએ (પાછા આવી ન શકાય કે વળી ન શકાય) પહોંચશે, જેમાં બેકારોની અનામત ફોજ (ઇન્ડસ્ટ્રિયલ રિઝર્વ આર્મી)ને કારણે માંગની મંદી સર્જાતાં મૂડીવાદી વ્યવસ્થા આપમેળે જ તૂટી પડશે. શોષિતો જ શોષણ કરનારાઓને પૂરા કરી દેશે.

માર્ક્સના તારણો કેમ ખોટાં પડ્યાં તેની વિગતોમાં જવા માટેનો આ લેખનો હેતુ નથી, પણ ઔદ્યોગિક સમાજવ્યવસ્થાએ પેદા કરેલ મૂડીવાદે હજુ તેની ક્રાંતિકારી ગતિશીલતા ગુમાવી દીધેલ નથી. છેલ્લાં એકસો પચાસ વર્ષોમાં માર્ક્સે જે કામદારો અને મધ્યમવર્ગની સ્થિતિનું તારણ કાઢ્યું હતું તેના કરતાં બિલકુલ વિપરીત આર્થિક અને સામાજિક સ્થિતિનું સર્જન આધુનિક મૂડીવાદની મદદથી ઔદ્યોગિક દેશોમાં અસ્તિત્વમાં આવેલા કલ્યાણરાજયના અર્થતંત્રે (વેલફેર સ્ટેટ ઇકોનોમિક્સ) કર્યું છે. આ બધા દેશોનો કામદાર અને મધ્યમવર્ગ માર્ક્સે પોતાના મૂડીવાદનાં તારણોમાંથી ઉપજાવેલો વંચિતોનો છડીદાર કે અગ્રેસર બન્યો નથી. માર્ક્સના શ્રમજીવી ક્રાંતિના સિદ્ધાંતોને પ્રમાણમાં અમલમાં મૂકવાનો પ્રયત્ન કરતાં સોવિયેટ રશિયા અને પૂર્વ યુરોપના દેશોમાં સામ્યવાદી ક્રાંતિની કસુવાવડ એટલા માટે થઈ ગઈ કે તેઓએ માર્ક્સના એ તારણમાં દૃઢ વિશ્વાસ રાખ્યો કે મનુષ્ય ફક્ત ‘આર્થિક પ્રાણી છે અને તે તેના જન્મની સાથે દાતરડું અને હથોડી લઈને જન્મેલો છે.’

૨૧મી સદીનો મૂડીવાદ વૈશ્વિક છે. તેણે રાષ્ટ્ર-રાજયની રાષ્ટ્રીય અને ભૌગોલિક સીમાઓ અપ્રસ્તુત બનાવી દીધી છે. તેના આર્થિક, વહીવટી અને માળખાગત સંચાલન માટે આધુનિક શૈક્ષણિક કુશળતા કે નિપુણતા પ્રાપ્ત કરેલ વિકેન્દ્રિત, ભાગીદારીવાળી માનવીય નિર્ણયપ્રથા અનિવાર્ય બની છે. તે સર્વ પ્રકારનાં માનવીય અને કુદરતનાં ક્ષેત્રોમાં નિરંતર વિકસતા જતા જ્ઞાન-વિજ્ઞાનની નીપજ છે. આર્થિક ક્ષેત્રે ભલે તેનું સ્વરૂપ રાક્ષસી કદનું બન્યું હોય પણ તેના સંચાલનનું સત્તાકીય માળખું તો વધુ ને વધુ વિકેન્દ્રિત બન્યું છે અને હજુ બનતું રહેવાનું છે. તે અઢારમી સદીના પેલા પોલિટિકલ ઇકોનૉમિસ્ટ એડમ સ્મિથના શ્રમ – વિભાજનના (ડિવિઝન ઑફ લેબર) સિદ્ધાંતના કાર્યક્ષેત્રની બહાર ક્યારે ય જઈ શકશે નહીં. જે આર્થિક પ્રવૃત્તિ શ્રમવિભાજન સિદ્ધાંતને આધારે સર્વપ્રકારનાં શિખરોને આંબવાની નેમ રાખીને પ્રગતિ કરતી હોય તે સામાજિક અને રાજકીય ક્ષેત્રોમાં નિર્ણયો અને સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ કે આપખુદશાહીવાળાં વ્યવસ્થાકેન્દ્રોને લાંબા સમય સુધી ચલાવી શકે જ નહીં.

ઔદ્યોગિક સમાજના ચાલકબળરૂપ મૂડીવાદ, ૧૭ અને ૧૮ સદીનાં માનવમૂલ્યો કેન્દ્રિત રેનેસાં ચળવળનું પરિણામ છે. જ્યાં સુધી તેનાથી માનવમૂલ્યો આધારિત સશક્તીકરણની પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ રહેશે, ત્યાં સુધી તે જીવંત રહેશે. તેની અપ્રસ્તુતતા પેદા કરવા માટે આપણે ભૂતકાળનાં યશગાન ગાવાને બદલે તેનાથી વધુ શક્તિશાળી સૌપ્રથમ તો વૈચારિક રચનાત્મક ભૂમિકા તો તૈયાર કરવી પડશેને!

[16 સપ્ટેમ્બરના અંકમાં ડૉ. ભરત શાહના લેખ 'મૂડીવાદની માયાજાળ'ના પ્રતિભાવરૂપે]

e.mail :shroffbipin@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉક્ટોબર 2015; પૃ. 06-07 

રમેશભાઈ અોઝાના 'જવાહરલાલ-નેહરુની-પુણ્યતિથિ-ને-નરેન્દ્ર-મોદીનો-ઉદય-:-યોગાનુયોગ–યુગપલટો-કે-પછી-કવિન્યાય?' લેખનો પ્રતિભાવ :

અમૅરિકામાં એક મેક્સિકન ફ્રેન્ચાઇઝ છે; જેનું નામ છે પાંચારો (Panchero). તેની એક મુખ્ય વાનગી છે. તેનું નામ છે ‘બાઉલ બરિટો’. તેમાં બીફ અથવા પીગ મીટના બાફેલા ટુકડાઓથી માંડીને જુદાંજુદાં શાકભાજીના ટુકડા, બાફેલી મકાઈના દાણા, બ્લેક અને રેડ બીન્સ, ચીઝની પાતળી સેવો, અને છેલ્લે, ટામેટો કેચ–અપ વગેરે ઘણું બધું હોય છે. પાંચારો ફ્રેન્ચાઇઝના ફુડ ટેકનોલોજીસ્ટોએ, માનવ શરીરની હોજરીની ખોરાક પચાવવાની સામાન્ય શક્તિ અને શરીરને જરૂરી કેલેરીને ધ્યાનમાં રાખીને વર્ષોનાં સંશોધન પછી, આ વાનગી ‘બાઉલ બરિટો’ બહાર પાડી છે. જેને માનવ હોજરી  ‘બાઉલ બરિટો’ના બધાં જ તત્ત્વોને પચાવી જરૂરી શક્તિમાં જ રૂપાંતર કરીને દોડતો રાખે છે અથવા કાર્યક્ષમ બનાવે છે. અને પછી બહાર દેખાતા બાઉલ બરિટોના કોઈ જ તત્ત્વોનું અસ્તિત્વ સુધ્ધાં દેખાતું નથી.

ઉપરની વાતમાં રમૂજ કે આનંદ કરતાં એક ગર્ભિત સંદેશ છે. તમારે સમાજ, દેશ અને દુનિયામાં બાઉલ બરિટોના કે બાઉલ અૉફ સલાડમાં રહેલાં જુદાં જુદાં તત્ત્વોને કાયમ માટે સ્વતંત્ર રાખીને સામાજિક, રાષ્ટ્રીય અને વૈશ્વીક વ્યવહારો ચલાવવા છે, અથવા તેમાંથી પેદા થતા સંઘર્ષોને ઉકેલવા છે કે પછી એ તત્ત્વોમાં રહેલા સામાન્ય સદ્દગુણો જેવા કે માનવીય સ્વતંત્રતા, વિવેકબુદ્ધિ અને ધર્મના આધાર સિવાયનો ધર્મનિરપેક્ષ નૈતિક અને સામાજિક વ્યવહારને આધારે વૈશ્વીક માનવ, અને વૈશ્વીક વીશ્વ કે વૈશ્વીક નવો સમાજ બનાવવો છે?

મુરબ્બી ભીખુભાઈ પારેખનો ‘મલ્ટી કલચરાલિઝમ’નો ખ્યાલ અને ગાંધીજી – વિનોબાનો ‘સર્વ ધર્મ સમભાવ’ અને સર્વધર્મ પ્રાર્થનાનો ખ્યાલ એટલા માટે માનવને માનવ બનાવવામાં કામમાં લાગે તેમ નથી.  કારણ કે તે બધા ખ્યાલો પેલા ‘બાઉલ બરિટો કે બાઉલ અૉફ સૅલાડનાં જુદાં જુદાં તત્ત્વોના અસ્તિત્વને અકબંધ અને સ્વતંત્ર રાખીને કે વધારે પાળી પંપોષીને મજબૂત બનાવીને ટકાવી રાખવા અને વિકસાવવા માંગે છે. નરેન્દ્ર મોદી એન્ડ આર.આર.એસ. બ્રાન્ડ બહુમતી હિંદુત્વનો વિચાર, વર્તન અને વ્યવહાર તે પેલા બાઉલ બરિટોના સલાડના એક મોટા ટુકડાથી જુદો બિલકુલ નથી. જેમાં વાસ્તવિક સ્થિતિ તો બાઉલ અૉફ સૅલાડના  ‘પેલા બળિયાના બે ભાગ’ જેવી જ થવાની.

હકીકતમાં માનવી ‘શિકાર યુગ, કૃષિ યુગ, ઔદ્યોગિક યુગ વટાવીને ૨૧મી સદીના જ્ઞાનઆધારિત માહિતી યુગ’માં દોડતો આવી ગયો છે. જ્યારે આપણા દેશનો બહુમતી ભારતીય હજુ ધર્મ, ક્રિયાકાંડ, ઈશ્વરના અસ્તિત્વ અને તેની આસપાસ વીંટળાયેલી શ્રદ્ધાઓ અને અંધશ્રદ્ધાઓએ પેદા કરેલા પેલા ‘બાઉલ અૉફ સૅલાડ’ના ટુકડાઓને આખરી સત્યો માનીને પોતાની છાતીથી દૂર કરવા માંગતો નથી. આપણા તાજેતરમાં બનેલ વડાપ્રધાન નરેન્દ્રભાઈ મોદી તે જ વિચાર અને વર્તનનું સર્જન અને પ્રતિબિંબ છે. હે ! ભારતીય, તને કોણ સમજાવશે કે ભાઈ! તારો ઈશ્વર, અલ્લાહ કે ગૉડ ક્યાં ય નથી. નથી સ્વર્ગ, જન્નત કે નર્ક, દોજખ ! તારા બધા જ ધર્મો અને તેનાં ધર્મ–પુસ્તકો અને તેના ઉપદેશો આજની ૨૧મી સદીએ પેદા કરેલી સમસ્યાઓ ઉકેલવા બિલકુલ અપ્રસ્તુત થઈ ગયા છે.

ડાર્વિનના જૈવીક ઉત્ક્રાંતિવાદે પુરાવા સાથે સાબિત કરી દીધું કે માનવીએ ઈશ્વરી સર્જન નથી. બીજા સજીવોથી જૈવીક રીતે માનવી બિલકુલ જુદો જ નથી. ગેલેલિયો અને કોપરનિકસે શરૂ કરેલી પૃથ્વી, સૂર્ય અને બ્રહ્માંડ શોધખોળોએ વધુમાં એ સાબિત કરી દીધું કે માનવી પણ બીજા અન્ય ભૌતિક પદાર્થોની માફક જ એક ભૌતિક પદાર્થ છે. પેલા દેખાતા ‘બાઉલના સલાડ’ના ટુકડાઓ, ભલે ગાંધી કે ભીખુભાઈને કદાચ જુદા જુદા લાગે; પણ તે બધા જ આપણે ફક્ત અને ફક્ત માનવ જ નહીં બનાવીએ તો તેની જુદાઈ કે વિવિધતાને પૂજવાથી કોઈ સમસ્યાઓ ઉકેલાશે નહીં. પણ તે ‘બાઉલના સૅલાડ’ના ટુકડાઓનું હોવું તે આપણને અધોગતિ તરફ લઈ જનારું છે. દેશમાં વર્તમાન દલિતો, આદિવાસીઓ, વંચિતો, અલ્પસંખ્યકો અને સ્ત્રીઓની સ્થિતિ માટે પેલા ‘બાઉલ અૉફ સલાડ’ના ટુકડાઓનું સશક્તિકરણ જવાબદાર છે. આ સંદર્ભમાં વર્તમાન સત્તાધીશોનાં પ્રયત્નો કેવાં પરિણામ લાવશે તે સમય જ સાબિત કરશે.

e.mail : shroffbipin@gmail.com


વડોદરાસ્થિત મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીના પૂર્વ ઉપકુલપતિ, બ્રિટનની ઉમરાવ સભાના સભાસદ તેમ જ અાંતરરાષ્ટૃીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત રાજકીય ફિલસૂફ પ્રૉફેસર ભીખુ પારેખ અૉક્ટોબર 2013 દરમિયાન વડોદરે હતા, ત્યારે સુપ્રતિષ્ઠ રેિડકલ હ્યુમેનિસ્ટ અને નાગરિક ચળવળકાર તેમ જ “વૈશ્વીક માનવવાદ” સામિયકના તંત્રી બિપિન શ્રોફે 15 અૉક્ટોબરના રોજ તેમની ખાસ મુલાકાત લઈ નરેન્દ્ર મોદી, ભા.જ.પ., આર.એસ.એસ. અને આગામી, સને 2014ની, લોકસભાની ચૂંટણી અંગે ફાસીવાદ અને નાઝીવાદના સંદર્ભમાં પ્રશ્નોત્તરી કરી હતી. અા ચર્ચા ગુજરાતના જાહેર જીવન અને બૌદ્ધિક કર્મશીલોમાં વિચારવિમર્શની દૃષ્ટિએ ઉપયોગી થઈ શકે.

“વૈશ્વીક માનવવાદ” તથા “નિરીક્ષક”ના નવેમ્બર અંકોમાં, અા સમૂળી મુલાકાત પ્રગટ પણ થઈ છે. (સમગ્ર ઇન્ટરવ્યૂને ડીજિટલી ટેપરેકોર્ડ કરવામાં આવ્યો હતો.)

ભીખુભાઈ પારેખ (ડાબે) અને બિપિનભાઈ શ્રોફ (જમણે) ચર્ચાવિચારણામાં મશગૂલ


બિપિન શ્રોફ : ભીખુભાઈ ! ઇટાલિયન ફાસીવાદ અને જર્મનીના નાઝીવાદ, શું બંને વૈચારિક રીતે એક જ છે? કે પછી તેમાં વૈચારિક રીતે પણ તફાવત છે ?


ભીખુ પારેખ : બંને ખ્યાલો એક બીજાથી ઘણી બધી રીતે જુદા છે. મોટા ભાગના લોકો આ બે ખ્યાલો એક જ હોય તેમ એક બીજાના પર્યાય તરીકે સહજતા કે છૂટથી( લુઝલી) વાપરે છે. ખરેખર એકબીજાનાં લક્ષણો પણ એક નથી. બીજુ કે આજે વિશ્વમાં લેટિન અમેરિકાના ઘણા દેશોમાં અને અન્ય સ્થળોએ ફાસીસ્ટ સરકારો છે પણ કોઈ દેશમાં નાઝી સરકારો નથી.

નાઝીવાદમાં પોતાના દેશની એક લઘુમતી કોમને,  દાખલા તરીકે જર્મનીમાં યહૂદીઓને (જયુઝને) એક રેસ કે જાતિ તરીકે ઓળખાવી તે જાતિનો ફક્ત પોતાના દેશમાંથી જ નહીં પણ સમગ્ર વિશ્વમાંથી સંપૂર્ણ નિકંદન (જીનોસાઇડ) કાઢવા યહૂદી મુક્ત વિશ્વ બનાવવા અન્ય સાથી દેશો સાથે કરાર કર્યા હતા. આવા યહૂદીઓના નિકંદન માટે ફાસીવાદી ઇટાલી રાજ્યના વડા મુસોલિનીએ હીટલરને સહકાર આપ્યો ન હતો.


જ્યારે ફાસીવાદ જે તે રાજય પૂરતી, નિરંકુશસત્તાવાદી, જમણેરી, એક રાષ્ટ્રીય વિચારસરણી છે. તેનો કોઈ આંતરરાષ્ટ્રીય પહેલુ હોતો નથી. ટૂંકમાં, ફાસીવાદને એક વિચારસરણી તરીકે ઉદ્દભવવા માટે પોતાના જ રાજ્યની કોઈ જાતિ કે કોમનું નિકંદન કાઢવા ઓળખી કાઢી તેનો સંપૂર્ણ નિકંદન કાઢવાનો કોઈ એજન્ડા પૂર્વ આયોજિત હોતો નથી.
બીજુ, નાઝીઝમમાં પોતાના જેવી શુદ્ધ અને મૂળ જાતિને (પ્યોર આર્યન રેસ) જ બચાવી લેવા અન્ય જાતિઓનું દુનિયામાંથી નિકદંન કાઢી નાંખવા માટે આંતરરાષ્ટ્રીય યુદ્ધને અનિવાર્ય ઐતિહાસિક સત્ય ગણી, તે પ્રમાણે પોતાના દેશ અને સાથી રાજ્યોની બધી માનવીય અને ભૌતિક સંપત્તિનો ઉપયોગ કરે છે. આમ નાઝીઝમ એક આંતરરાષ્ટ્રીય પરિબળ છે. જયારે ફાસીવાદ એક રાષ્ટ્રીય સીમા પૂરતી વિચારસરણી છે. નાઝીવાદના વડા હીટલરએ રશિયા પર આક્રમણ કર્યું ત્યારે ઇટાલીના મુસોલિનીએ તેને સાથ આપ્યો ન હતો.


નાઝીઝમ અને ફાસીવાદ વચ્ચે બીજો અગત્યનો તફાવત એ છે કે નાઝીઝમ વ્યક્તિને રાષ્ટ્રના સમૂહમાં બિન-શરતી જરૂર પડે લશ્કરની મદદથી પણ ભેળવી દેવામાં માને છે. નાઝીઝમમાં દેશને નાગરિકોની જરૂર કાં રાષ્ટ્રના નામે યુદ્ધ મોરચે લડવા માટે કાં તો યુદ્ધના શસ્ત્રો બનાવતા કારખાનામાં મજૂર તરીકે જરૂર છે. ફાસીવાદી રાજ્ય પોતાનો દરેક નાગરિક રાજય માટે મજબૂત (સ્ટ્રોગ) કેવી રીતે બને જેથી આખરે રાજ્ય મજબૂત બને તેવું સ્વપ્ન ફાસીવાદી રાજ્યના વડાનું હોય છે.


હિંસા નાઝીવાદની સમૂહ સંસ્કૃિત (કલેક્ટીવ વાયોલન્સ કલ્ચર) બની જાય છે. નાઝીવાદમાં સત્તા સૌ પ્રથમ પક્ષ પાસે ત્યારબાદ પક્ષની ટોળકી પાસે (સિન્ડીકેટ) અને આખરે તેના નેતામાં અબાધિત સ્વરૂપે મૂર્તિમંત થઈ જાય છે. હીટલરે જે મોટી મોટી રેલીઓ કરી હતી તેવી રેલીઓ મુસોલિનીએ કરી નહોતી.


બિપિન શ્રોફ : હવે ઉપરની થોડી ચર્ચા ફાસીવાદ અને નાઝીઝમની સૈદ્ધાંતિક રીતે કર્યા પછી મારો બીજો પ્રશ્ન આપણા દેશમાં જે રીતે એકાએક નરેન્દ્રભાઈ મોદીને રાષ્ટ્રીય ફલક ઉપર એક વિલક્ષણ ઘટના તરીકે મૂકી દેવામાં આવ્યા છે તે અંગેનો છે. તમે આ એક વિલક્ષણ કે ચમત્કારિક ઘટનાનું મૂલ્યાંકન કેવી રીતે કરો છો ?


ભીખુ પારેખ : મોદીજીને જે આ જાતનો એક રાક્ષસ (Demon), ભારે શક્તિશાળી વ્યક્તિ તરીકે ઊભા કરવામાં આવી રહ્યા છે તેની પાછળ કયા કયા પરિબળો છે તેનું ખરેખર પૃથ્થકરણ કરવાની જરૂર છે.  મારી દૃષ્ટિએ તે પોતે તેવી શક્તિશાળી વ્યક્તિ નથી. પણ મોદીજીને તેવી રીતે ઉપસાવવા એની પાછળની જે સોસિયોલોજીનું સર્જન કરવામાં આવ્યું છે, તે મારે સમજવું છે.


હમણાં જ મને દિલ્હીમાં અરુણા રોય મળ્યાં તો તેમણે મને સીધો જ સવાલ પૂછ્યો કે શું મોદીજી સત્તા પર આવશે તો સને ૧૯૭૭માં આવેલું કટોકટી રાજય ફરીથી આવશે? આવો જે ભય લોકોના મનમાં પેસાડી દીધો છે તે કાંતો તે ભય કાલ્પનિક( ઇરેશનલ) છે કે પછી સાચો ભય છે? એક સમયે કટોકટી આવી ફરી શું કટોકટી ન આવે? ખરેખર આ ભય વાસ્તવિક (જેન્યુઇન) કે કૃત્રિમ (આર્ટીફીસિયલ) ભય છે? મારે મોદીજીની સાથેના જે પરિબળો છે તેને મારે સમજવા છે અને તેમની સામેના જે પરિબળો છે તે બધાને પણ મારે સમજવા છે. કારણ કે વર્તમાન કોગ્રેસ પાર્ટી પોતે એવી કક્ષાએ પહોંચી ગઈ છે કે તે પોતે એવો ભય લોકોમાં ફેલાવે કે જો જો બી.જે.પી.ને મત આપશો તો કટોકટી આવશે! મારી દ્રષ્ટિએ કોગ્રેસ પોતે આવો ભય લોકોમાં ફેલાવી ફરીથી સત્તા પર આવી શકે છે. જેથી પોતાના ભ્રષ્ટાચારી કૌભાંડોને દબાવી શકે! કારણ કે કોગ્રેસ સિવાયની કોઈ પણ સરકાર આવે અને વર્તમાન સરકારના મનમોહન સીંઘથી માંડીને ઘણા બધા પ્રધાનો જેલમાં જાય તેટલા ભ્રષ્ટાચારોમાં સંડોવાયેલા છે.


બીજી બાજુએ મોદીજીનું ચારિત્ર્ય કે વ્યક્તિત્વ એવું ગુજરાત બહાર નથી કે તે આખા દેશને હાઇજેક કરી શકે! મને મોદીજીમાં તેવું દેખાતું નથી. હીટલરમાં જે પ્રકારનો ધર્માંધ ઝનૂનીપણું (ફનૅટીસિઝમ) અને હિંસાખોર માનસ (વાયોલન્સ) હતું તેવું માનસ મને આજને તબક્કે મોદીજીમાં દેખાતું નથી. તેમના આંખે ઊડીને વળગે તેવા કેટલાક ગુણોમાં વહીવટી કુશળતા, દેશ માટે કંઈ કરી છૂટવાની તમન્ના અને તે સ્વપ્નોને સાકાર કરવાની અથાગ શક્તિ તેમનામાં છે. સાથે સાથે તેમની મર્યાદાઓને પણ જાણવાની અને સમજવાની જરૂર છે. તેમની સ્વાભાવિક પ્રકૃતિ સરમુખ્તયાર પ્રકૃતિ છે, રાજય અને દેશના મૂડીવાદીઓને વધારે પડતી તરફેણ કરે છે, શાંતિથી પ્રજાનું રાજકીય સશક્તિકરણ (પીસફુલ પોલીટિકલ કેપેસિટી બિલ્ડીંગ) થાય તેવો કોઈ એજન્ડા તેમના લીસ્ટમાં છેલ્લાં બાર વર્ષના મુખ્ય મંત્રી તરીકેના વહીવટમાં મને દેખાયો નથી.
તેઓની ભાષાની રજૂઆતમાં ક્યારેક ન બોલવાનું તે બોલી નાંખે છે, તેમ જ તેમના દ્વારા વ્યક્ત થતી ભાષામાં અયોગ્ય અને અપરિપકવ શબ્દોનો ઉપયોગ તેમને ફાયદા કરતાં નુકશાન વધુ કરે છે. સ્વભાવે ટફ માણસ છે. જેને દબાવી શકાય તેમ હોય તેને તેઓ દબાવી શકે છે. તેઓ પોતાના સમકક્ષ માણસને સહન કરી શકતા નથી. તે સહેલાઇથી મિત્રોને દુ:શ્મન બનાવી શકે છે પણ દુ:શ્મનોને મિત્ર બનાવી શકતા નથી. તેમને હીટલર જેવા અત્યંત શક્તિશાળી (Demonize) ગણવાની કે સમજવાની ભૂલ કરવાની જરૂર નથી.


માની લો! કે કાલે મોદીજી દિલ્હીની ગાદી પર આવે, જે શક્યતા મારી દ્રષ્ટિએ એટલી સરળ દેખાતી નથી, (જેની ચર્ચા હું થોડીકવારમાં જ કરું છું) તો પણ મોદીજી ભારત માટે બીજા હીટલર બની શકે તેમ નથી. કારણ કે આજના ભારત અને સને ૧૯૩૦ના મંદીગ્રસ્ત જર્મની વચ્ચે આભ જમીનનો તફાવત છે. નાઝીઝમ અને ફાસીઝમ આપ મેળે બીલાડીના ટોપની માફક રાતોરાત ફૂટી નીકળતા નથી. અથવા તે એક જ નેતાના પ્રયત્નથી પણ પેદા થતા નથી.


નાઝીઝમના જન્મ માટે મોટે પાયે હતાશા,નિરાશા (ડિસીલ્યુઝન,ડિપ્રેશન એન્ડ સિનીસીઝમ) સમગ્ર પ્રજામાં ફેલાઈ જાય અને કોઈ તારણહાર જ તેમને બચાવી શકે તેવી માનસિકતાથી પ્રજા પીડાતી હોય તો હીટલર જેવા નેતાને રાષ્ટ્રીય ફલક પર આવવું સરળ બને છે. જર્મનીની પહેલા વિશ્વયુદ્ધમાં જે હાર થઈ હતી, અને ત્યારબાદ જે એક રાષ્ટ્ર તરીકે જર્મની બીજા યુરોપીયન રાષ્ટ્રો સમક્ષ બિલકુલ ગૌરવહીન (હ્યુમીલેશન) સ્થિતિમાં વર્સેલ કરારને આધારે મુકાઈ ગયું હતું તેવી પરિસ્થિતિમાંથી ભારતની પ્રજા પ્રસાર થઈ રહી નથી.


બીજું હીટલરે જે રીતે જર્મન લોકતંત્ર (Weimer Republic) સામે વિદ્રોહ કરીને (putsch) પોતાની એડી નીચે લાવી દીધું, તેવું ભારતીય સંસદીય લોકશાહી પ્રથાને નાબૂદ કરવી મોદીજી માટે શક્ય નથી. તે ડર મને નથી. શા માટે નથી ? તેનું કારણ એ નથી કે હિંદુઓ અહિંસક છે. મારી દ્રષ્ટિએ બીજી કોમોથી હિંદુઓ સહેજ પણ ઓછા હિંસક નથી અથવા હિંદુઓ બીજી કોમો જેટલા જ હિંસક (વાયોલન્ટ) છે. તેના કારણો મારી દ્રષ્ટિએ નીચે મુજબના છે.


એક, ફાસીવાદ કોઈ એક નેતાથી આવતો નથી કે પેદા થતો નથી. તે મોટે ભાગે મેં કહ્યું તે પ્રમાણે પ્રજામાં મોટા પાયે ફેલાયેલી નિરાશા, હતાશા અને દિશાહીનતાનું પરિણામ છે. આવી દયનીય અને દિશાહીનતાની સ્થિતિ ફાસીસ્ટ વિચારસરણી અને તેવા નેતાને પેદા થવા માટેનું ફળદ્રુપ વાતાવરણ પેદા કરે છે. આપણા દેશની પ્રજાનું માનસ આજને તબક્કે હીટલરની જર્મન પ્રજામાં હતું તેવું નથી. તેવી આપણી પ્રજાની માનસિક,નસામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ નથી. એક જ દાખલો તમને જર્મનીનો આપું, તે સમયે જર્મનીમાં ફુગાવાનું પ્રમાણ બેહજાર ગણું થઈ ગયું હતું.


બીજું, હીટલર ટાઇપની સરમુખત્યારશાહીને આપણે ત્યાં વિકસવા માટેની સંસ્થાકીય મર્યાદાઓ(Institutional constrains) ઘણી છે. એક, કોઈ પણ નિર્ણય બંધારણની વિરુદ્ધ લઇ શકાય નહીં. બંધારણને નામશેષ કરી નાંખવું કોઈ પણ વ્યક્તિ કે પક્ષ માટે સરળ અને સહેલું નથી. એવા બંધારણને સસપેન્ડ કરવાના કોઈ પણ પગલાંને વિના અડચણોથી માન્ય રખાવવું શક્ય નથી.

ત્રીજું, જર્મની કે અમેરિકાની ફેડરલ કોર્ટની સરખામણીમાં ભારતીય સુપ્રીમ કોર્ટ બંધારણનાં મૂલ્યોના સંરક્ષણ માટે અને કાયદાનું રાજ્ય જેવા અન્ય મૂલ્યો ટકાવી રાખવા સક્રિય દરમ્યાનગીરીનો (Active Intervention list Role) રોલ ભજવે છે. સુપ્રીમ કોર્ટના આવા નિર્ણયોની વિરુદ્ધ સતત જઈને હીટલર જેવા સરમુખત્યાર બનવું મોદીજી જેવા નેતા માટે સરળ નથી.

ચોથું, ભારતીય રાજયવ્યવસ્થા એ સમવાયીતંત્રી (ફેડરલ સ્ટેટ સ્ટક્ચરર્સ) રાજ્યવ્યવસ્થા છે. ભારતમાં નાનામોટા બંધારણીય રીતે અસ્તિતવમાં આવેલ ૨૮ રાજ્યો છે. તે બધાને તમે કેવી રીતે સમૂળગા નામશેષ કરી, સમગ્ર દેશમાં એકચક્રી (ફેડરલ ફોર્મ ઓફ ગવર્નમેંટમાંથી યુનિટરી ફોર્મ ઓફ ગવર્નમેંટ જેવી) રાજ્ય વ્યવસ્થા ઊભી કરી શકવાના હતા?

પાંચમું, આપણા દેશની રાજય વ્યવસ્થામાં એક યા બીજા પ્રકારની નાગરિકોની સક્રિય ભાગીદારી (Civil Activism) છે. રાજ્યકર્તા નાગરિકોના મૂળભૂત હકોનો ધ્વંસ કરીને લાંબા સમય સુધી રાજય ચલાવી શકે નહીં. ઇંદિરા ગાંધીને છેલ્લે કટોકટી ઉઠાવી લેવી પડી હતી. આ ગાંધીજીની એક અગત્યની દેશના માટેની દેન છે. જેને કોઈ સરમુખત્યાર નેતા પોતાની સત્તા અને પદના ભોગે જ નજર અંદાજ કરી શકે!

આવા બધા બંધનો કે મર્યાદાઓ સાથે મોદીજી જેવા નેતા હીટલરની માફક સર્વસત્તાધીશ દેશની કક્ષાએ બની શકે નહીં તેવું મારું તારણ છે. તે રીતે રાજ્ય કરવું સહેલું પણ નથી અને શક્ય પણ નથી.


બિપિન શ્રોફ : ભીખુભાઈ ! નાઝી રાજ્યવ્યવસ્થાને તેના કોર્પોરેટ જગતે સર્વપ્રકારનો ટેકો આપ્યો હતો. ગુજરાતમાં મોદીજીએ તેવી જ નીતિઓ અને પગલાં લઈને ગુજરાતના અને દેશાના અૌદ્યોગિક જગતના માંધાંતાઓને પોતાની ગ્રાન્ડ ડિઝાઇનના ભાગ રૂપે કબજામાં લઈ લીધા છે. બંને પરિબળો જાણે એકબીજાના હિતોના સંરક્ષણ અને વિકાસ માટે જ કામ કરતા હોય તેવાં જોઇએ તેટલા પુરાવા ગુજરાત રાજ્યમાં મળે તેમ છે. ગુજરાતનો વિકાસ એટલે ગુજરાતની છ કરોડની પ્રજાનો વિકાસ નહીં, પણ મોદી સરકારે પસંદ કરેલા છ ઉદ્યોગ બેરોનનો જ વિકાસ.


ભીખુ પારેખ : સામાન્ય રીતે તમારું તારણ ખોટું નથી. કારણ કે કોર્પોરેટ હિતોવાળા પોતાના હિતો સાધવા રાજય પર  દબાણ કરે છે કે અમારા હિતો (ઇન્ટરેસ્ટ) મજૂરોના હિતોથી (લોકશાહી હિતોથી) વિરુદ્ધના છે માટે તમારે અમારો સાથ જોઇતો હોય તો લોકશાહીને સસ્પેન્ડ કરો. જેથી મજૂરો મજૂર કાયદાનો આધાર લઇને અમારા હિતોની સામે ન આવે ! દેશના કમભાગ્યે કે સદ્દભાગ્યે આપણી લોકશાહી એવી રોજબરોજના કાર્યો માટે મજબૂત નથી કે તે કોર્પોરેટ હિતોને મોટા પ્રમાણમાં નુકશાન કરનારી હોય. હું ઇચ્છું અને મને ચોક્કસ આનંદ થાય જો ભારતની લોકશાહી એટલી વાયબ્રન્ટ હોય કે જે સ્થાપિત હિતો સામે સામાન્ય નાગરિકોના હિતોનું રક્ષણ કરતી હોય. બીજું કોર્પોરેટ ઇન્ટરેસ્ટથી પેનિકી થવાની જરૂર એટલા માટે નથી કે ભારતીય કોર્પોરેટ જગતના વૈશ્વીકરણને કારણે હિતો એટલા વૈશ્વીક બની ગયા છે કે તે ઘર આંગણે ફાસીવાદી પ્રવૃત્તિને ટેકો આપી શકે તેમ નથી. તેવું કરવા જાય તો તેમના વૈશ્વીક હિતો જોખમાય તેમ છે. ભારતીય ઉદારમતવાળી લોકશાહી વ્યવસ્થામાં જ દેશના કોર્પોરેટ જગતનું હિત છે.


ઉપરની ચર્ચાને આધારે મારું માનવું છે કે બી.જે.પી.વાળા કે આર.એસ.એસ. ઝાઝું નુકસાન કરી શકે તેમ નથી. આ બધા માણસો સત્તા પર આવીને લોકશાહીને હલાવી નાંખે, પાંગળી બનાવી દે, પ્રજા માટે રાજ્ય તરફથી લેવામાં આવતાં કલ્યાણકારી પગલાં બંધ કરે કે કરાવી દે, આવું ચોક્કસ બની શકે. પરંતુ લોકશાહીનો સંપૂર્ણ નાશ કરીને કે લોકશાહીને સંપૂર્ણ હાઇજેક કરીને ફાસીસ્ટ રાજ્ય પ્રજાને માથે થોપી દે તેવું બનવાની મને શક્યતા દેખાતી નથી.
બીજું તમારા પ્રશ્નના સંદર્ભમાં ભારતીય મધ્યમવર્ગનો જે રોલ કે ફાળો છે તેને નજરઅંદાજ (અન્ડર એસ્ટિમૅટ) કરવા જેવો નથી. ભારતીય મધ્યમવર્ગ અમુક જાતની જે પાયાની સ્વતંત્રતાઓ પોતાના કૌટુંબિક અને સામાજિક વ્યવહારોમાં માંગે છે, પરદેશી વસ્તુઓ માટેનો તેમનો જે ક્રેઝ અને જરૂરિયાત છે, પરદેશ સાથેનું જે આદાનપ્રદાન કૌટુંબિક અને સામાજિક સ્તરે છેલ્લાં પચાસ કરતાં વધુ વર્ષોથી મજબૂત બન્યું છે, તેવાં હિતોને નુકસાન કરનારી રાજ્ય વ્યવસ્થા મારું માનવું છે કે આપણો મધ્યમ વર્ગ પસંદ નહીં કરે.


હું તમારી લોકશાહી માટેની ચિંતાને ખરેખર ગંભીરતાથી જોઉં છું. કારણકે દેશની લોકશાહી આંતરિક રીતે અથવા અંદરથી બિલકુલ ખોખલી, કે પોલી (હોલો) થઈ ગઈ છે. આપણે ત્યાં લોકશાહી એટલે ચૂંટણી તેનાથી વિશેષ કાંઈ નહીં. બે ચૂંટણી વચ્ચે જે રાજકીય પક્ષો અને નેતાઓ વચ્ચે જે બૌદ્ધિક સંવાદ દેશના પ્રશ્નો ઉપર થવો જોઇએ તે બિલકુલ થતો નથી. પ્રજાનું જે પોત આ બધી બાબતોમાં દરેક જનરલ ઇલેક્શન પછી સતત કેળવાવું જોઇએ (લેવલ અૉફ પોલોટિકલ લિટરસી) કે પરિપક્વ બનવું જોઇએ તેવું બિલકુલ દેખાતું નથી. જે ચૂંટણીઓ થાય છે અને ભવિષ્યમાં થશે તેમાં મની-પાવર, મસલ્સ-પાવર અને કુટુંબ, જ્ઞાતિ અને ધાર્મિક પરિબળોનું જે પ્રભુત્વ છે તેના આધારે જ ચૂંટણીનાં પરિણામો આવે છે. લોકશાહી ઉપરનાં કારણોના પરિણામ સ્વરૂપે સતત નબળી પડતી ચોક્કસ જાય છે. પણ દેશમાં લોકશાહીનું માળખું (ટોટલ હાઉસ ઓફ ડેમોક્રેસી) તૂટી પડે તેવું મને દેખાતું નથી.


બિપિન શ્રોફ : નરેન્દ્ર મોદી અને તેમના આર.એસ.એસ. સાથેના સંબંધો જે રીતના છે, તે જોતાં દેશના ફલક ઉપર આર.એસ.એસ.ની રાજકીય અસરોને તમે કેવી રીતે નજર અંદાજ કરી શકો ? આર.એસ.એસે. તો મોદીની વડાપ્રધાનના ઉમેદવાર તરીકે પસંદગીની મહોર મારી છે.


ભીખુ પારેખ : મારી પાસે આર.એસ.એસ.ની એક સંસ્થા તરીકે વ્યવસ્થિત અને ઊંડી માહિતી નથી. હું મારી જાતને પૂછું છે કે હું આ સંસ્થાના કેટલા માણસોને મળ્યો છું, જેને આધારે તેના વિષે આધારભૂત રીતે ચર્ચા કરી શકું? આ સંસ્થા દેશને ક્યાં લઈ જવા (ડ્રાઇવ કરવા) માંગે છે? તેના સાહિત્યનો અભ્યાસ કરવાથી એમ લાગે છે કે તેની અંદર આંતરિક વિરોધાભાસ (ઇન્ટરનલ કોન્ટ્રાડિકશન) છે. તે એક બાજુ સ્વદેશી અને રાષ્ટ્રઅભિમાનની વાત કરે છે અને સાથે વૈશ્વીકરણ(ગ્લોબલાઇઝેશન)ની તરફેણ કરે છે. એક બાજુ તેનો અભિગમ સંપૂર્ણ મુસ્લિમ વિરોધી (અૅન્ટિમુસ્લિમ) છે જયારે મોદી સત્તા મેળવવા લઘુમતી સેલ (માઇનોરિટી સેલ) ઊભો કરવાના પ્રયત્નો કરે છે.
આપણે ત્યાં મુસ્લિમ મતદારો દેશના એવા જુદા જુદા વ્યૂહાત્મક (સ્ટૃેટેજિક) ભાગોમાં વહેંચાઈ ગયેલા છે. દા.ત. ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર વગેરે દેશભરમાં આવી લોકસભાની આશરે ૨૦૦ જેટલી બેઠકો પર આ મુસ્લિમ ૧૪ ટકા મતદારો પોતાની ઇચ્છા મુજબની ધારી અસરો ઉપજાવી શકે તેમ છે. દેશમાં કોઇપણ રાજકીય પક્ષે સત્તા પર આવવું હોય તો આ ૧૪ ટકા મુસ્લિમ મતદારો અને તેમનું વ્યૂહાત્મક બેઠકો પરના અસરકારક અસ્તિત્વને નજર અંદાજ કરી શકે નહીં. તે બધાએ પોતાની ચૂંટણીની વ્યૂહરચના મને કે કમને તે વાસ્તવિક પરિબળોને ધ્યાનમાં રાખીને જ ગોઠવ્યા સિવાય છૂટકો નથી. જો આર.એસ.એસ. ફક્ત હિંદુ આક્રમક વલણ રાખીને ચૂંટણીનો વિચાર કરે તો એકલે હાથે સત્તા મેળવવાનું તેનુ સ્વપ્ન સ્વપ્ન જ રહી જશે. ભારતીય રાજકીય મતદાર પ્રથાનું પોત જ એ પ્રકારનું છે કે તેણે સત્તાના રાજકારણનાં વાસ્તવિક સમીકરણોને આધારે સમાધાનકારી આધુનિક કે મોડરેટ સ્ટેન્ડ લીધા સિવાય છૂટકો નથી. આ પ્રકારનો પરિવર્તન પામેલો અભિગમ આપણે નરેન્દ્ર્ભાઈ મોદીમાં જે રીતે તે બિહાર કે યુ.પી.માં જઈને વાતો કરે છે તે પરથી ખબર પડે છે. તેથી આર.એસ.એસ.ને તમારે એક જ વૈચારિક પ્રભાવવાળી કે એકરૂપ (‘હોમોજીનીઇટી’ ધરાવતી) સંસ્થા ગણવાની નથી. તેની અંદર પણ સત્તાના રાજકારણે આંતરિક રીતે ઘણા જુદા જુદા પ્રવાહો અને પરિબળો પેદા કર્યા છે. કારણ કે આ સંદર્ભમાં આજ મોદીજીએ ગુજરાતમાં આર.એસ.એસ.ને હાંસિયામાં (મારજીનલાઇઝ) ધકેલી દીધું છે. એટલી હદ સુધી મોદીજીએ કહી દીધું કે આ બધા નકામા માણસો છે અને મારે ન જોઇએ. બીજી બાજુએ તે જ આર.એસ.એસ. મોદીજીને વડાપ્રધાન પદના ઉમેદવાર તરીકે જાહેર કરી ટેકો આપે છે. તે સૂચવે છે કે સદર સંસ્થામાં જુદા જુદા ગ્રૂપ હોવા જોઇએ અને એટલું જ નહીં પણ જુદી જુદી વિચારસરણીવાળા અસરકારક જૂથો હોવા જોઇએ. જેને હું મારો રાજકીય દુ:શ્મન (એનીમી) ગણું છું તેને સમજવા માટે મારે તેની અંદરના વિરોધાભાસો(ઇન્ટરનલ કોન્ટ્રાડિક્શન)ને સમજવા પડશે.


દાખલા તરીકે અટલવિહારી બાજપાઈ એક સમયે આર.એસ.એસ.ના પ્રાથમિક સભ્ય હશે પણ સત્તામાં આવવા માટે અને મેળવેલી સત્તાને ટકાવી રાખવા બાજપાઈએ આ સંસ્થાની મર્યાદા કેટલી છે (કન્ટેન્ડ) તે બતાવી દીધી હતી. તેવી જ રીતે નરેન્દ્રભાઈ મોદીએ પણ સત્તા મેળવવા આ સંસ્થાના ખભાનો ઉપયોગ કરીને તેને તદ્દન ફેંકી નહીં દે કારણ કે તે શસ્ત્રનો રાજકીય રીતે ઉપયોગ કરવાની તેમને જરૂર છે. પણ તે જ સંસ્થાના આંતરિક વિરોધી પરિબળોનો લાભ લઈને કે તેમાં ભાગલા પાડીને (સ્પ્લીટ કરીને) કોઈને પૈસાથી ખરીદીને તો કોઈના પ્રભુત્વની ખસી કરી નાંખીને (ઇમૅસ્ક્યુલેટ) પછી આર.એસ.એસ.ને કહે કે બોલો ! સત્તા પ્રાપ્ત કરવા મારે આટલા ફેરફારો કરવાની જરૂર છે ? હું તે રીતે આગળ વધું છું !


મારે બીજી વાત આર.એસ.એસ. અંગે કરવી છે. જો તે સંસ્થા પોતાને મૂળભૂત રીતે રાષ્ટ્રવાદી કહેવડાવતી હોય તો તે એવું તો ન ઇચ્છે કે દેશ તૂટી જાય કે છિન્નભિન્ન થઈ જાય ! અથવા તે એવું પણ ન ઇચ્છે કે દેશ હિંદુ – મુસ્લિમ રમખાણોમાં દેશ તૂટી જાય કે તેના ભાગલા પડી જાય ! આ સંદર્ભમાં મારે એક અગત્યની વાત કરવી છે. જેવી રીતે કૉંગ્રેસ એક પાર્ટી તરીકે એકસો વર્ષ જૂની પાર્ટી રહી નથી, જેવી રીતે સામ્યવાદી પક્ષ એક પક્ષ તરીકે બદલાઈ ગયો છે. તેવી જ રીતે મારે તે માનવાને કોઈ કારણ નથી કે આર.એસ.એસ.ને એક સંસ્થા તરીકે ગોળવલકર અને સાવરકર જેવી બનાવીને મૂકી ગયા હતા તેવીને તેવી જ હજુ અપરિવર્તનશીલ રહી છે. તેને પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા બદલાવું પડશે. આર.એસ.એસ.ને તમે પૂછો કે ભારતમાં મુસ્લિમ પ્રજાનું સ્થાન શું? શું તમે દેશની સવા અબજની આબાદીમાં આશરે ૧૪ ટકા લેખે આશરે સાડા સત્તર કરોડની વસ્તીને તમે દેશમાંથી કોઇ દિવસ હાંકી કાઢી શકવાના છો? તે શક્ય છે ખરુ? તે બધા ભારતના નાગરિકો તો છે જ. ધર્મ આધારિત આપણા પોતાના જ નાગરિકોનું સ્થળાંતર કયાં અને કોની સાથે કરવાના હતા? ખરેખર દેશના બધા નાગરિકોને સાથે રાખીને જ આપણે દેશને એક મજબૂત રાષ્ટ્ર – આર.એસ.એસ.ના સ્વપ્નાનું પણ – બનાવવું હશે તો તે સિવાય ભાગલા પાડીને કે કાયદો અને વ્યવસ્થાના પ્રશ્નો ઊભા કરીને બનાવાશે નહીં. કટોકટી સામે આર.એસ.એસ.ના કાર્યકરો લડયા હતા, જેલમાં પણ ગયા હતા. મોદીજી પોતે પણ કટોકટી સામે લડયા હતા જે  ખૂબ જ નજીકનો જ ઇતિહાસ છે. તેમને પૂછો તો ખરા કે તેઓ કટોકટી સામે કેમ લડયા હતા? નાગરિક સ્વાતંત્ર્યો (સિવિલ લિબરર્ટીઝ) માટે જ લડ્યા હતા. મારી દ્રષ્ટિએ તે લોકો વૈચારિક રીતે રાષ્ટ્રીયતાના મુદ્દે એક અનિર્ણયના કેદી (એ કન્ફુયઝ્ડ લોટ) છે. ખાસ કરીને મુસ્લિમ લઘુમતીને જો તમારા વિચારો અને વર્તન સામે સતત ટકરાવશો તો, બહારનાં પડોશી રાજ્યોને આપણા દેશમાં આંતરિક અંધાધૂંધી ફેલાવવાનું મોકળું મેદાન મળશે અને લાંબે ગાળે દેશ પોતે જ છિન્નભિન્ન થઈ જશે. આર.એસ.એસ. માટે આ સંદર્ભમાં એક જ વિકલ્પ બાકી રહે છે કે દેશના વિકાસમાં દરેક લઘુમતીને સાથે રાખીને ચાલવું. જો તમારો રાષ્ટ્રવાદ ખરેખર સાચો હોય તો તમારે દેશમાં રહેતી દરેક લઘુમતીના દિલ જીતવાં પડશે. તે માટે તમારી ધર્મઆધારિત અન્યધર્મીઓ સામે ધિક્કારની લાગણી, વલણ અને રોજબરોજનાં કાર્યો અનિવાર્ય રીતે બદલવાં પડશે. શું તે પ્રમાણે તમારી કેડરને તૈયાર કરી શકશો? મને સ્પષ્ટ રીતે દેખાઈ રહ્યું છે કે આવતાં પાંચ–સાત વર્ષોમાં આર.એસ.એસ.માં મોટા પાયે પરિવર્તન આવશે તેવું મને દેખાઈ રહ્યું છે. તે બધાએ એ પણ સ્વીકારવું પડશે કે આ દેશમાં લોકશાહી વ્યવસ્થા રાજકીય અને સામાજિક રીતે તેનો મૂલ્યો સતત વિકસતાં રહે તે સ્વરૂપે રહેવાની છે. દેશની તમામ લઘુમતીઓને તમામ પાયાના અધિકારો આપ્યા સિવાય દેશ આગળ જઈ શકે તેમ નથી.


બિપિન શ્રોફ : આપના ખૂબ જ અભ્યાસુ અને તાર્કિક પૃથક્કરણના આધારે ભીખુભાઈ! હું એ જાણવા માંગું છું કે સને ૨૦૧૪ની ચૂંટણીનાં પરિણામ કેવા આવશે અને તે પરિણામને આધારે દેશનું ભાવિ કેવું હશે?


ભીખુ પારેખ : બિપિનભાઈ, સને ૨૦૧૪ના ભારતના ભવિષ્ય વિષે કહેવું કે તારણો કાઢવાં સરળ નથી. મારા માટે મુશ્કેલ છે. કારણ કે મને કોણ સત્તા પર વ્યક્તિ તરીકે આવશે કે નહીં આવે તેમાં બિલકુલ રસ નથી. જો કે લોકશાહીમાં વ્યક્તિગત નેતૃત્વ પોતાના નેતૃત્વની ઘણી સારી કે ખોટી અસરો રાષ્ટ્ર માટે પેદા કરી શકે તેમ છે. હમણાં નવેંબર –ડિસેમ્બર ૨૦૧૩માં પાંચ રાજ્યોની ચૂંટણીઓ આવે છે. તેનાં પરિણામો આપણને ઘણું માર્ગદર્શન આ મુદ્દે આપશે તેવું મારું માનવું છે.


તેમ છતાં કેટલીક વસ્તુઓ બનવાની છે. દા.ત. મોદીજી ધીમે ધીમે રાષ્ટ્રીય સ્તર પર નેતા તરીકે આવતા જાય છે. હવે મોદીજીની વિચારસરણી, તેમણે ગુજરાતમાં ખેલેલું પોલિટિક્સ અને તેમનું ગુજરાત મોડેલ અને અન્ય મુદ્દાઓ બાબતે જે અત્યાર સુધી તાર્કિક મૂલ્યાંકન થતું ન હતું તે હવે થશે. ખાસ કરીને મોદીજીએ ગુજરાતમાં મુખ્યમંત્રી તરીકે છેલ્લાં બાર વર્ષોમાં શું શું કર્યું છે તે બધી હકીકતો રાષ્ટ્રીય ફલક પર મૂલ્યાંકન સાથે ચર્ચાના એરણ પર મુકાશે. તેથી કરીને મોદીજીનું જે ઊભું કરાયેલું ગ્લેમર અને શાઇનિંગ છે તે ક્રમશઃ ધીમે ધીમે ઓછાં થતાં જશે. મોદીજી તેના સાચા રંગે ઓળખાતા થઈ જશે.

મારી દૃષ્ટિએ કોંગ્રેસને તેની નરેગા યોજના કે ફુડ સિક્યોરીટી બીલ વગેરે બચાવી શકશે નહીં. કોંગ્રેસ ગઈ અને મારી દ્રષ્ટિએ તે જાય તે જરૂરી છે. બી.જે.પી.એ એક પક્ષ તરીકે પોતાનું ભવિષ્ય એક જ મોદી જેવા વ્યક્તિને ત્યાં ગીરવે મુકી દીધું છે. મોદીજી ઝાઝું કરી શકે તેમ નથી. મોદીજીની સફળતા કે નિષ્ફળતા એ સમગ્ર બી.જે.પી. જેવા રાષ્ટ્રીય પક્ષની સફળતા કે નિષ્ફળતા! વિશ્વ ફલક પર કોઈ એવો દેશ નથી કે જ્યાં કોઈ રાષ્ટ્રીય પક્ષે આવો જુગાર ખેલ્યો હોય!


ઉપરના પૃથક્કરણ પરથી બે શકયતાઓ ઊભરી શકે છે. એક, સમગ્ર લોકસભાની ચૂંટણીમાં કોઈ પક્ષને કે માન્ય જૂથને પણ સગવડભરેલી બહુમતી ન મળે અને રાજકીય સત્તાનું અનેક નાના એકમોમાં વહેંચણી (પોલિટિકલ ફ્રેગમેન્ટેશન) થઈ જાય. અને બીજા વિકલ્પમાં લોકો મોદીજી અને તેના પક્ષને તારણહાર તરીકે જોઇને એકલે હાથે બહુમતી આપે ! મને સને ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણીનું પરિણામ અને ત્યાર પછીનું ચિત્રમાં દેશની પહેલી સ્થિતિમાં રાજકીય સત્તાનું સ્થાનિક નાના એકમોમાં વહેંચાઈ જવાની સ્થિતિ પેદા થવાની શક્યતા મને વધુ સંભવિત નજરે પડે છે. મને મોદીજીની બાબતમાં કોઈ આશા નથી. પુનરાવર્તનના ભોગે પણ ફરી કહું છું કે મોદીજીએ કામ કરવાની સ્ટાઇલ બદલવાની જરૂર છે. તેમના નેતૃત્વની ઘણી મર્યાદાઓ છે. તે સહેલાઈથી દુ:શ્મનો ઊભા કરી શકે છે, મિત્રોને સહેલાઈથી દુ:શ્મનો બનાવી શકે છે, પણ દુ:શ્મનોને મિત્રો બનાવી શકતા નથી. હું તેમને ન અટકાવી શકાય તેવું રાષ્ટ્રીય કક્ષાનું પરિબળ( ઇરેઝિસ્ટેબલ ફોર્સ) ગણતો નથી. મોદીજી! પોતે ભાષામાં ઘણી વખત એવા શબ્દો બોલી નાંખે છે જે ખરેખર રાષ્ટ્રીય કક્ષાના નેતૃત્વ પાસેથી આપણે અપેક્ષા ન રાખીએ તેવા શબ્દો તે બોલી નાંખે છે. પરદેશ કે વિદેશનીતિની બાબતમાં જેટલું ન બોલે કે પોતાનો અભિપ્રાય ન આપે તે તેમના હિતમાં છે. બી.જે.પી., આર.એસ.એસ. કે મોદીજીનો પોતાનો હિંદુ સંસ્કૃિતનો ખ્યાલ કે અભ્યાસ છે તેના કરતાં ભારતીય સંસ્કૃિતનો ખ્યાલ અને વ્યાપ ઘણો વિશાળ છે. આપણી સંસ્કૃિત અંગે આ બધાનો અભ્યાસ બૃહદ્દ અને ઘનિષ્ઠ નથી પણ સંકુલ છે. તે બધાનો હિંદુ સંસ્કૃિતનો ખ્યાલ મોગલ સલ્તનતની સામેના ધિક્કારથી શરૂ થઈને અને સને ૧૯૪૭ના સુધીની ગોરી સલ્તનતની આસપાસ આજે ય ગૂંચવાયેલો રહ્યો છે. મોદીજી સહિત બી.જે.પી. અને આર.એસ.એસ.વાળાઓની ભારતીય સંસ્કૃિત અંગે જે ઊંડી સમજ જોઇએ તે આ બધામાં મને દેખાતી નથી તેથી મારી દ્રષ્ટિએ રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ તે અટકાવી ન શકાય તેવું(ઇરેઝિસ્ટેબલ ફોર્સ) પરિબળ હોય તેમ હું માનતો નથી.


હા, કદાચ સને ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં બી.જે.પી.ની પક્ષ તરીકે થોડીક સીટો વધે, કારણ કે કોંગ્રેસની ઘટશે. પણ મને સ્પષ્ટ રીતે લાગે છે કે ૨૦૧૪ પછી દેશમાં રાજકીય અસ્થિરતા (પોલિટિકલ ઇનસ્ટબિલિટી) વધશે! આવી રાજકીય અસ્થિરતામાંથી કોઈ નવું વૈચારિક (આઇડિયોલૉજિકલ રિએલાઇનમેન્ટ) ગઠબંધન થાય તેવી શક્યતા પણ મને દેખાતી નથી. આપણા દેશમાં રાજકીય વૈચારિકતા એટલી બધી અસ્પષ્ટ અને ગુંચવાડાભરેલી (હાઇલી ક્નફુઝ્ડ)અને બૌદ્ધિક રીતે પ્રાથમિક કક્ષાની છે કે તેમાંથી રાજકીય રીતે વૈચારિક સ્પષ્ટતાવાળી કોઈ વિચારસણી પેદા થાય તેવી જગ્યા મને દેખાતી નથી. દાખલા તરીકે કોંગ્રેસ અને સામ્યવાદી પક્ષો હવે હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા પક્ષો છે. જેને આપણે સમાજવાદી પાર્ટી કહીએ છીએ તે ખરેખર ભયંકર જ્ઞાતિવાદી, કાસ્ટીસ્ટ (Castists) પાર્ટી છે. જ્ઞાતિના મતો ઉપર જીવે છે અને મરે છે. ભારતીય રાજકારણમાં પ્રામાણિક રીતે કોઈ સમાજવાદી પાર્ટી નથી કે કોઈ રુઢિચુસ્ત (Conservative) પાર્ટી પણ નથી. લગભગ બધા જ રાજકીય પક્ષો એકાદ વ્યક્તિની આગળ–પાછળ જ જોડાયેલા છે. આ દેશનો રાજકીય રેકોર્ડ એવો છે કે તમે જો કોઈ રાજકીય પક્ષ ઊભો કરવા જાવ છો તો ઓછામાં ઓછા વીસથી પચ્ચીસ વર્ષ લાગે છે. કાંશીરામની બહુજન સમાજવાદી પાર્ટીને યુ.પી.માં સત્તા ઉપર આવતાં અઠ્ઠાવીસ વર્ષ થયાં.
આગામી વર્ષોમાં ભારતનો આર્થિક વિકાસ, “હિંદુ ઇકોનૉમિક ગ્રોથ રેટ” પ્રમાણેનો છે તેવો જ મારો એક રાજકીય શબ્દસમૂહ “હિંદુ સ્ટાઇલ અૉફ પોલિટિકસ” છે. જે કોઈ સંગઠન ઊભું કરવામાં આવે તેનું સતત નાના રાજકીય એકમોમાં રૂપાંતર થઈ જાય. ભારતની રાજકીય સ્થિતિ બહુ ઝડપથી મોગલ સામ્રાજ્યના પતન અને અંગ્રેજોના આવતા પહેલાં હતી તેવી અસંખ્ય નાના રાજકીય એકમોમાં સત્તાનું રૂપાંતર થઈ જાય તેવી સ્થિતિ તરફ દેશ ધકેલાઈ રહ્યો છે. આ બધાં નાનાં નાનાં રાજકીય સત્તા કેન્દ્રો ઉપરાંત મુલાયમ, મમતા, નીતિશકુમાર, જયલલિતા જેવા પ્રાદેશિક સુબાઓ તો ખરા જ. આ બધાઓને  પોતાના રાજકીય સ્વાર્થ સિવાયની કોઇ વિચારસરણી જ નથી. સતત અંદર અંદર ઝઘડ્યા કરે, બહારના માણસ સામે દેશના હિતમાં તે ભેગા થઈ શકે તેવી સૌજન્યશીલતા અને બૌદ્ધિક પરિપકવતા એ કોઈ લોકોમાં મને દેખાતી નથી.
આ દેશની કેન્દ્રમાંની છેલ્લી સરકારના પાંચ–છ મહત્ત્વનાં નિર્ણયો જુઓ. શું ખરેખર આ બધા નિર્ણયો  મનમોહનસિંહની સરકારે દેશના હિતમાં લીધા છે? જ્યારે સંસદમાં ગુનો સાબિત થઈ ગયેલા સંસદ કે વિધાનસભ્યો અંગેના બિલની ચર્ચા ચાલતી હતી, અને મારી દ્રષ્ટિએ અગાઉથી આયોજીત નાટકના ભાગરૂપે રાહુલ ગાંધી તૂટી પડ્યા, ત્યારે ચાલુ સંસદે મનમોહનસિંહે અમેરિકા ન્યુક્લીયર ડીલના મુદ્દે ત્યાં જવાની શી જરૂર હતી? અમેરિકાની કઈ કંપનીને તમે કૉન્ટ્રાક્ટ આપ્યો છે? તેની શરતો કઈ કઈ છે? ઓબામા સરકારે આ બાબતમાં તમને કેવું દબાણ કરે છે કે તમારે ચાલુ સંસદે ત્યાં જવું પડે છે? અમેરિકાને તે મુદ્દે આપણી શરતો જો માન્ય ન હતી તો તમારી પાસે શું વિશ્વના અને ખાસ કરીને યુરોપના દેશો વિકલ્પ તરીકે ન હતા? આ પાર્ટીએ નાટક જાણી જોઇને કરાવ્યું હોય તેમ મને લાગે છે જેથી રાષ્ટ્રનું ન્યુક્લીયર ડીલના મુદ્દે જે શરતો સાથે અને જે અમેરિકન કુંપની સાથે આ ડીલનો સોદો કરવામાં આવ્યો છે અને તેમાં કઈ કઈ શરતો કોના હિતમાં છે તે પ્રજાને ખબર જ ન પડે ! પ્રજાનું ધ્યાન જ બીજે દોરવાઈ જાય.


બીજો મુદ્દો તેલંગાણાના અલગ રાજયનો મુદ્દો. આ ઘડીએ, આટલા વિપરીત અને સ્ફોટક મુદ્દાને હાથમાં લેવાની કઈ મજબૂરી હતી? ત્રીજો મુદ્દો ફુડ અૅન્ડ સિક્યોરિટી બિલનો લઇએ. ગરીબ પ્રજાને એક લાખ એંસી હજાર કરોડની સબસિડી નાણાં આપવાથી કયા પ્રશ્નો ઉકેલાશે? મારું સ્પષ્ટ મંતવ્ય છે કે આ રીતે નાણાં વેડફી દેવાથી સત્તા મળશે કે નહીં તે નક્કી ન કરાય! પણ આ જ ગરીબોને મેડિકલ સગવડો, શિક્ષણ, મકાન બીજી અન્ય સગવડો છે? કાયમ માટે તેની ગરીબાઈ દૂર થાય તેવા શસક્તીકરણ માટેનું કોઈ આયોજન છે?


મારી દૃષ્ટિએ આ દેશમાં બે પ્રકારનું રાજકારણ ચાલે છે. એક તમાશાનું રાજકારણ. જે મોદીજી જેવા ચલાવે છે. અને બીજુ પ્રજાની સર્વપ્રકારની ક્ષમતા વધારવાનું રાજકારણ (પોલિટિક્સ અૉફ કેપેસિટી બિલ્ડીંગ). સંસ્થાઓ ઊભી કરવી, વ્યક્તિઓને તૈયાર કરવી જેથી તે બધા પોતાની શક્તિથી પોતાના પ્રશ્નો ઉકેલી શકે તેવું રાજકારણ દેશનો કોઈ એક પક્ષ પણ ચલાવતો નથી. ગરીબાઈ સામે આપણે વાંધો ઉઠાવીએ છીએ પણ તે કાયમ માટે દૂર થાય તેવું કાયમી માળખું ઊભું કરવામાં કોઈ રાજકીય પક્ષને રસ નથી. સરકારી કર્મચારીઓને પોતાના વિસ્તારમાં ટોળાં ભેગાં કરવાના હુકમો કરવાથી કોઈ રાજ્ય કે દેશના પાયાના પ્રશ્નો ઉકેલાયા નથી. ખરેખર પ્રજાના પ્રશ્નો તમાશા કરવાથી નહીં જ ઉકેલાય. શાંત અને ઠંડા ચિત્તે ગંભીરતાથી આ બધાં કામો કરવા પડે! દા.ત વિદ્યાર્થીઓ કેમ શાળાએ આવતા નથી, તેમનું શાળા છોડી દેવાનું પ્રમાણ કેમ આટલું બધું છે ? તે ઘટે કેવી રીતે? શિક્ષણના ક્ષેત્રે કેમ સારા માણસો આવતા નથી અને જે સારા માણસો આવી ગયા છે તે કેમ શિક્ષણનું ક્ષેત્ર છોડી દે છે? આવા દરેક રાજ્ય ચલાવવાના ક્ષેત્રોમાં પ્રશ્નો હોય છે. શું તે બધા પ્રશ્નો મોદીજીની રેલીઓ અને તમાશાથી ઉકેલાઈ જશે? આ દેશમાં પોલિટિક્સ અૉફ કેપેસિટી બિલ્ડીંગને બદલે પોલિટિકસ અૉફ ગિમિક (ચાલાકીભરી યુક્તિઓથી પ્રજાનું ધ્યાન બીજે ખેંચવા) થાય છે. આ દેશમાં તમને દેશ માટેની બૌદ્ધિક ગંભીરતા (ઇન્ટેલેક્ચ્અલ સિરિયસનેસ) ક્યાં દેખાય છે? મને એક બહારના (આઉટસાઇડર) અને એક અંગત વ્યક્તિ (ઇનસાઇડર) તરીકે જે લાગે છે તે આ છે કે આ દેશ ક્યાં જઈ રહ્યો છે? દેશનું આવી દિશામાં સતત સરકી જવું તે હું એક નિસ્બત ધરાવતા નાગરિક તરીકે મારાથી સહન થતું નથી. (આઈ કાન્ટ બેર ધીસ) આવી પ્રતિબદ્ધતા અને નિસ્બત ધરાવતી (જેન્યુઇન)) વ્યક્તિઓ ક્યાં છે? નથી તો કેમ નથી?(સુડો પેઇન નહીં, જેન્યુઇન પેઇન થવું જોઇએ.) જે ગંભીરતા આપણા રાવજી મોટામાં (બરોડા યુનિવર્સિટી ટીચર્સ યુનિયનના પ્રથમ પ્રમુખ) હતી. સિન્થેટીક કે પ્લાસ્ટીક વિંટાળેલી ગંભીરતા ન ચાલે! કેળવેલી, મૂળભૂત, સતત ગંભીર પ્રતિબદ્ધતા (સિસ્ટમેટીક, રેડિકલ, ડીપ, પરસિસ્ટન્સ કે કન્ટીન્યુઅસ સિરિયસ પૅશન) જોઇએ. જો કોઈ પણ દેશની પ્રજામાં એક રાષ્ટ્ર તરીકે ઉત્થાન થવાની ઊંડી અને ગંભીર પ્રતિબદ્ધતા ન હોય તે દેશનું ભાવિ અંધકારમય જ હશે. આ બધા સિવાય દેશમાં વૈચારિક રીતે ગુંચવાડા પેદા થશે, મેં અગાઉ કહ્યું તે પ્રમાણેની મોટા પાયા પરની ઘોર નિરાશા, હતાશા અને હિન્દુ સ્ટાઇલ ઓફ પોલિટિક્સ અૉફ ડિસઇન્ટિગ્રેશન આવશે. દેશ હજુ નાના નાના રાજકીય સત્તાઓનાં કેન્દ્રોમાં વહેંચાઈ જશે ! બીજી ઘણી બધી નવી  જ્ઞાતિઓ રાજકારણમાં પેદા થશે.


આપણા દેશની સંસ્કૃિતએ શરૂઆત તો ખૂબ જ સારી કરી હતી. તેણે આપણને વિશ્વમાં ગૌરવ અપાવે તેવા મહાન બૌદ્ધિકો, કલાકારો અને સર્જકો પેદા કર્યા હતા. આવા ગૌરવમય ઇતિહાસની શરૂઆત પછી તે સંસ્કૃિત જુદી જુદી નાની હેતુવિહીન અને સમજણ વિનાની સામાજિક ઓળખોમાં વિભાજિત થઈ ગઈ. કલા, સાહિત્ય અને બૌદ્ધિકતામાં તેની જે વિશેષતાઓ હતી, તે ક્રમશઃ નામશેષ થવા માંડી. ખરેખર એક દેશની એકરૂપ થયેલ સંસ્કૃિત તરીકેની જે ઓળખ હતી તે નાની નાની જ્ઞાતિઓ અને સંપ્રદાયોમાં વિભાજિત થઈ ગઈ. કોઈ પણ દેશની પ્રજાની હોય તેવી સામૂહિક સ્પષ્ટ હેતુસરની ઓળખ જ મટી ગઈ હતી …. મારે દુઃખ સાથે કહેવું પડે છે કે લગભગ તેવું જ અત્યારે દેશમાં થઈ રહ્યું છે. આજે ભારતીય રાજ્ય વ્યવસ્થા અને તેને આધારિત સમાજ વ્યવસ્થા કઈ દિશામાં જઈ રહી છે તેનો અંદાજ આવતો નથી. મને  ક્યાં ય કોઈ પણ પ્રકારનું દૂરંદેશીપણું  કે દ્દઢ નિશ્ચય શક્તિને આધારે  રાજ્યનું સુકાન ચાલતું હોય તેમ બિલકુલ દેખાતું નથી. આ ચંચલ (વૉલેટાઇલ) અને સ્ફોટક વિશ્વમાં આપણા દેશની સદર સ્થિતિ બિલકુલ સર્વે બાજુએથી વિચાર કરતાં દિવસે દિવસે વધુ જોખમકારક બનતી જતી દેખાય છે. હું આશા રાખું કે આપણા દેશનું એવું ન થાય પણ તે શક્યતાને હું નકારી શકતો નથી.


વૈશ્વીક દૃષ્ટિએ એક રાજકીય વિચારક તરીકે મારું તારણ છે કે યુ.એસ.એ. જેવો દેશ અંદરથી તૂટતો (ફ્રેક્ચરિંગ ફ્રોમ વિધીન) જાય છે. આવતી સાલ જો ગ્રેટ બ્રિટનનું સમવાયી એકમ સ્કોટલેંડ, ગ્રેટ બ્રિટનમાંથી સમવાયી એકમ તરીકે  સ્વતંત્ર થવું છે તેવું મતદાનથી પસંદ કરશે તો ગ્રેટ બ્રિટનનું પણ વિભાજન થઈ જશે!  ચીનની અંદર પણ આવા જ પ્રકારના આંતરિક ભાગલાના પ્રવાહો અને ઊંડા ઉદ્વેગો (ટેન્શન્સ) ઊભરી રહ્યા છે. વૈશ્વીક સ્તર પર આ રાજકીય વિઘટનની પ્રક્રિયા અટકાવવી હશે તો આપણી પાસે આર્ષદ્રષ્ટા કે દીર્ઘદ્રષ્ટિવાળા હિંમતવાન નેતાઓ (એનલાઇટન્ડ અૅન્ડ કરેજીયસ લીડર્સ) જોઇશે જે સાચા અર્થમાં માનવમૂલ્યો આધારિત ક્રાંતિકારી રાજકીય અને સાંસ્કૃિતક ચળવળો ચલાવવાની આગેવાની લે.

આપણા દેશના વડાપ્રધાન મનમોહનસિંહ આ સંદર્ભમાં ખૂબ જ ઊણા અને નિરાશાજનક સાબિત થયા છે. તેમની પાસે કોઈ રાજકીય અને વહીવટી કુશળતા હોય તેવું પણ તેમની વડાપ્રધાન તરીકેની બે ટર્મમાં દેખાયું નથી. તેમની ભ્રષ્ટાચારવિહીનની છાપ (ઇનકરપ્ટેબિલિટી) પણ શંકાસ્પદ બની ગઈ છે. રાહુલ ગાંધીને પણ વહીવટીતંત્રનો અનુભવ હોય તેવું તેના નેતૃત્વમાંથી ઊભરી આવતું નથી. તેમનામાં પણ દૂરંદેશિતાનો અભાવ અને રાષ્ટ્રીય કક્ષાના નેતામાં જોઇએ તેવી રાજકારણની ગંભીરતા કે પરિપક્વતા મને દેખાતી નથી. બિહારના મુખ્ય પ્રધાન નીતિશકુમારે જયાં સુધી અનુકૂળ અને સાનુકૂળ ફાવ્યું ત્યાં સુધી ભારતીય જનતા પાર્ટી સાથે વર્ષો સુધી સહશયન કરી, સત્તા ભોગવી. અને હવે પોતાની જાતને રાજકીય રીતે “સિક્યુલર” નેતા તરીકે ઓળખાવે છે. તેમના રાજ્યમાં  મધ્યાહ્ન ભોજનમાં ફૂડ પોઇઝનિંગથી જે નાનાં બાળકો મૃત્યુ પામ્યાં તે બનાવ પ્રત્યે નીતિશકુમારનો પ્રતિભાવ બેજવાબદાર, લાગણીવિહીન, બરછટ અને અસંવેદનશીલ હતો.


નરેન્દ્રભાઈ મોદી પાસે તાકાત છે પણ તેમની ઘણી બધી અગાઉ જણાવ્યું તે પ્રમાણેની મર્યાદાઓ છે. તેમણે સત્તાકાંક્ષી રાજકારણી બનવાને બદલે પરિપક્વ રાજનીતિજ્ઞ (સ્ટેટસમેન) બનવાની જરૂર છે. તેમની પાસે આજે જે ભારતનું રાજકીય દર્શન છે, તે આર.એસ.એસ.ના પાયા પર ઊભું થયેલું છે તેને બદલે ધર્મનિરપેક્ષ નીતિ (સિક્યુલર મોરાલિટી) અને ફ્રાંસની ક્રાંતિને આધારે માનવજાતને મળેલાં માનવ મૂલ્યો “સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને બંધુત્વ” આધારિત પોતાનું દર્શન અને તેના આધારિત દૂરંદેશીપણું પ્રાપ્ત કરવાની જરૂર છે. ગુજરાત અને દેશના કોર્પોરેટ હિતોના હાથા બની તેમને પંપાળવાના ના હોય તથા હિંદુત્વના ઉગ્ર દિવાસ્વપ્નો (હિંદુ ફેન્ટેસીઝ) જોનારા પરિબળોના પ્યાદા બની તેમના પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ કાર્યોના ટેકેદાર કે છડીદાર બનવાનું ન હોય.


આપણે એક વૈચારિક અને માનવીય મૂલ્યો આધારિત ક્રાંતિકારી નેતૃત્વની ભયંકર ઊણપ કે અછત ખૂબ જ મોટા પાયે ભોગવી રહ્યા છીએ.


જે ભૂતકાળમાં હિંદુ સંસ્કૃિતનું થયું તેવું ભારતનું એક દેશ તરીકે થવાની પૂરેપૂરી શક્યતા છે − જો આપણે આવા રાજકીય રીતે છિન્નભિન્ન કરનારા ભાગલાવાદી પરિબળોને સમયસર નિયંત્રણમાં ન રાખી શકીએ તો!


મને આશાના કિરણો દેખાય તો ચોક્કસ આનંદ થાય. હું નિરાશાવાદી (પેસીમિસ્ટિક) નથી. પણ દેશનું ભાવિ મને આ પૃથક્કરણથી આશાસ્પદ દેખાતું નથી. બિપિનભાઈ, તમારા જેવાની નાગરિક સક્રિયતા(અૅક્ટિવિઝમ)માં મને આશા (રિઝન્સ ફોર હોપ) માટેનાં કિરણો દેખાય છે.

e.mail : shroffbipin@gmail.com