કૉંગ્રેસ પ્રમુખ સોનિયા ગાંધીએ ફૈઝાબાદ – અયોધ્યા મતવિસ્તારની મુલાકાત દરમ્યાન ચૂંટણી રેલીમાં કહ્યું કે "આપ સબ કે સાથ મિલ કર મર્યાદા પુરુષોત્તમ ભગવાન રામ કી પવિત્ર ભૂમિ કો પ્રણામ કરતી હૂં." છેલ્લાં વર્ષોમાં દાઝેલાં આપણને સૌને ચૂંટણીભાષણમાં રામનો ઉલ્લેખ કંઈક ચોંકાવનારો તો કંઈક મતમોહની કરામતના ખયાલે કરાનારો લાગે એ સહજ છે. બલકે, ટાઈમ્સ ન્યૂસ સર્વિસનાં શૈલ્વી શારદાએ સટીક સમાચારની પેઠે લખ્યું પણ ખરું કે મોદી અને બીજા હિંદુત્વ હાર્ડલાઈનરોએ ફૈઝાબાદમાં ને બીજે જે ઉલ્લેખ ટાળવો પસંદ કર્યો હતો તે ઉલ્લેખ સોનિયા ગાંધીએ ચહીને કર્યો.

આમ તો, સામાન્યપણે કોઈ ધાર્મિક બાવાજાળાં વગર વ્યાપક સાંસ્કૃતિક સંદર્ભમાં રામનો ઉલ્લેખ થાય એમાં અજુગતું કશું નથી. મોદીએ અને એવા બીજાઓએ પ્રસંગે તે ટાળ્યો હોય તો એનું કારણ અલબત્ત એમના એ રાજકારણમાં પડેલું છે જેને જોરે તેઓ અડવાણીની યાત્રાને પગલે એક તબક્કે નવી દિલ્હીની ગાદીએ ગઠબંધન સરકારરૂપે પહોંચી શક્યા હતા. પણ તે દરમ્યાન અને ત્યાર પછી ઊભા થયેલા સવાલોના જવાબો આપવાનું એમને માટે અઘરું થઈ પડ્યું છે અને નવા સમયમાં સુશાસન તેમજ વિકાસ (ગવર્નન્સ ઍન્ડ ડેવલપમેન્ટ)નો વેશ પાડ્યા વગર એમને છૂટકો નથી એટલે રામને મ્યાન રાખવું એમને સારુ સલાહભર્યું પણ છે. વચ્ચે વરુણ પ્રકારનો પ્રસંગ અનાયોજિત ઊભો થઈ જાય ત્યારે પોતે જે વાત ટાળી ન શક્યા તે વખત છે ને એકદમ જ ફળદાયી બની જાય તો, એ ખયાલે તેઓને હિંદુત્વ હઈસોજંબેમાં જોડાઈ જવાની ફરજ પડે છે એટલું જ. સાધ્વી પ્રજ્ઞાના પ્રકરણમાં પણ એક તબક્કે સલામત અંતરનો તો બીજે તબક્કે 'જોઈ શું રહ્યા છો, જોડાઈ જાઓ!' પ્રકારનો ખેલ પાડતાં આપણે એ સૌને ક્યાં જોયા નથી ?

સોનિયા ગાંધી બેલાશક ચૂંટણી જંગમાં પડેલાં છે, અને લોકલાગણીને અપીલ કરવા વાસ્તે એમને તથા એમના સલાહકારોને ફૈઝાબાદ અયોધ્યામાં રામનું નામ સૂઝી રહે એ સમજી શકાય એવું છે. રામનામે આપણે વચલાં વરસોમાં જે નમૂનાઓને તરી જતા જોયા છે એથી આવે વખતે, નાટ્યાત્મક જ નહીં પણ નાટકી (થિયેટ્રિકલ) સુધ્ધાં લાગવાની હદે કહેવું જોઈએ કે હૈયું સોનિયાવચનોથી એકબે ધબકારા ચૂકી ગયું હતું.

સદ્ભાગ્યે, સોનિયા ગાંધીએ ફૈઝાબાદ અને લખનૌનાં વક્તવ્યોમાં રામરાજ્યની પોતાની વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ કરવાની તક ઝડપી હતી, અને એ રીતે ભાજપ કરતાં કૉંગ્રેસનો અભિગમ ક્યાં ને કેમ જુદો પડે છે તે પણ સાફ કરી આપ્યું હતું. એમણે સરસ કહ્યું હતું કે લખનૌ – ફૈઝાબાદ પંથક, આખો ઉત્તર ભારતનો આ મુલક, ગંગાજમની તહજીબ વાસ્તે (અને તેથી બિનસાંપ્રદાયિક સંસ્કૃતિ વાસ્તે) જાણીતો છે. પછી ઉમેર્યું હતું કે " રામરાજ્ય કી બાત કરનેવાલોંકો મૈં કહના ચાહુંગી કિ રામરાજ્યમેં ભેદભાવ નહીં હોતા… રામરાજ્યમેં નફરત નહીં હોતી… રામરાજ્યમેં દંગે નહીં હોતે… રામરાજ્ય તો એક ઐસી વ્યવસ્થા હૈં જિસમેં સબકે લિયે ન્યાય હૈ.

"દેખીતી રીતે જ, રામનું નામ લઈને સંઘ પરિવારે જે 'સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રવાદ' ચલાવ્યો એના કરતાં ગુણાત્મકપણે જુદી પડતી વાત આ છે. આ ભેદ જો જળવાઈ રહે તો રામના ઉલ્લેખનો શો બાધ હોય ભલા ? ન ઉલ્લેખનો બાધ, ન અનુલ્લેખનો બાધ , એવી ભૂમિકા મારી તો છે.

રામરાજ્ય પ્રકારના ઉલ્લેખમાં, એટલી એક પાયાની સગવડ જરૂર છે કે સામાન્ય માણસ સાથે અનુસંધાન તરત જ શક્ય બને છે. પણ જેવી 'ધર્મ'ને એક 'રાજકીય વિચારધારા'માં ઢાળવાની ચેષ્ટા શરૂ થાય છે કે ગરબડગોંધળનો પાર નથી રહેતો. બલકે, એક ભયાવહ ઈલાકો શરૂ થઈ જાય છે. આશરે પંદરેક વરસ પર સર્વોચ્ચ અદાલતના આસનેથી જસ્ટિસ વર્માએ એમનો એ ઐતિહાસિક ચુકાદો આપ્યો હતો કે હિંદુત્વ એક જીવનશૈલી છે. અડવાણી અને બીજા પોતાની તરફેણમાં આ ચુકાદો ટાંકતા થાકતા નથી. પણ આ જ જસ્ટિસ વર્માએ, પછીથી, રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર પંચના વડા તરીકે ગુજરાતની મુલાકાત ૨૦૦૨માં લીધી ત્યારે પેલી 'જીવનશૈલી'ને 'રાજકીય વિચારધારા'માં ઢાળવામાં આવતાં કેવો અનર્થ સરજાય છે તે રૂબરૂ જોવાનું બન્યું એ એમને માટે ચોક્કસ જ એક સાક્ષાત્કારક ક્ષણ હતી.

જોકે ખુદ કૉંગ્રેસના પણ જે બધાં ' સિન્સ ઑફ ઓમિશન્સ ઍન્ડ કમિશન્સ'નો સિલસિલો રહ્યો છે એ જોતાં ધારાધોરણસરના રામોલ્લેખ વાસ્તે એની પાત્રતા અને હેસિયત બાબતે આપણો રવૈયો ક્ષપરીક્ષણનો હોય તે ઈચ્છવા જોગ છે. માત્ર, એક વ્યાપક સાંસ્કૃતિક પિછવાઈ પર (જેમ સાતત્ય તેમ શોધન, રિપીટ, શોધન સાથે) બિનસાંપ્રદાયિક અભિગમનું વિકસન અને પ્રફુલ્લન થતું રહે એથી રૂડું શું.

‘વિલાયતની તો શું વાત – ભૈ, ત્યાં અંગ્રેજી પાંચમાથી કે આઠમાથી એવો વિવાદ જ નથી !’

બારમા ધોરણના સામાન્ય અને વિજ્ઞાન પ્રવાહોનાં પરિણામોમાં જે એક વાતે કંઈક કૌતુક તો કંઈક ફરિયાદ અને વળી રમૂજની રીતે છેલ્લા કલાકોમાં રજૂઆત થતી રહી તે એ કે ટૉપ ટૅન તરેહના ટનટનાટમાં ગુજરાતી માધ્યમવાળી સ્કૂલો ગજું કરી ગઈ અને અંગ્રેજી માધ્યમવાળી પાછળ રહી ગઈ ! એમાં અચરજ વળી એ વાતે અંબોળાયું અને અથાયું કે અંગ્રેજી માધ્યમવાળાઓ અંગ્રેજી ભાષાના પ્રશ્નપત્રમાં પાછળ રહી જાય છે. પાછું, આમ અંગ્રેજી માધ્યમવાળાઓનું પાછળ રહી જવું એ કોઈ એકાકી કે આકસ્મિક ઘટના નથી, પણ એમાં ચોક્કસ વલણ ને કારણ રહેલું છે એવો મુદ્દો ઉપસાવવા વાસ્તે એમ પણ ઉમેરવામાં આવ્યું કે આમ કંઈ 2009માં જ બન્યું છે એમ નથી. પૂર્વે 2008માં પણ આવું જ બન્યું હતું.

બોર્ડના પરીક્ષા તંત્ર અને શાળાઓના સંબંધ વિશે, માધ્યમને ધોરણે વહાલાંદવલાં વિશે કે એવી કશી જ અંતરંગ જાણકારી વગર તેમ વિશેષ અભ્યાસ વગર માત્ર આ જે રજૂઆત કૌતુકનો વળ અને અચરજનો આમળો આપીને થતી રહી છે એને આધારે અહીં એકબે વ્યાપક નિરીક્ષણો કરવાનો ખયાલ છે.

જો માત્ર સાદી સમજને જ ધોરણે ચાલીએ (જોકે સાદી સમજ આજકાલ એક દુર્મિળ જણસ બની રહેલ છે) તોપણ એટલું તો દીવા જેવું દેખાઈ રહેવું જોઈએ કે સામાન્યપણે કોઈ પણ વ્યક્તિ પોતાની ભાષામાં જ ઉત્તમપણે વ્યકત થઈ શકે છે. અંગ્રેજી ગીતાંજલિથી રવીન્દ્રનાથ જગતતખતે ઊંચકાયા અને પોંખાયા એ સાચું ; પણ એમણે ક્યાંક કહ્યું છે કે પ્રેરણાની પળોમાં બંગાળીમાં ઊતરી આવેલી આ બધી રચનાઓ છે. જ્યારે એવી સર્જનાત્મક ક્ષણોમાં ન હોઉં ત્યારે એ પંક્તિઓ અંગ્રેજીમાં ઉતારવાની હું કોશિશ કરતો હોઉં છું. આ વાત એક નોબેલ-પુરસ્કૃત પ્રતિભા માટે જ નહીં પણ ઓછેવત્તે અંશે આપણા સહુ માટે સાચી છે. એટલે જો અંગ્રેજી માધ્યમવાળા કરતાં ગુજરાતી માધ્યમવાળાં છોકરાં ટૉપ ટૅન ટનટનાટમાં ગજું કરી જતાં માલૂમ પડે તો એ સંદર્ભે રાગ કૌતુક આલાપવાનું ખરું જોતાં કોઈ કારણ હોવું જોઈએ નહીં.

મુદ્દે, જે એક વાતે આપણી પ્રજાકીય સમજ ગંઠાઈ ગયેલી અને ગોથું ખાતી જણાય છે તે ‘અંગ્રેજી’ અને ‘વિદ્યા’ બેઉના ઘોર સમીકરણની છે. દેશભરમાં ઉત્તમ અધ્યાપકોની એક આખી હારમાળા જે વિદ્યાગુરુને આભારી છે – વી. વી. જહોન – એમણે દાયકાઓ ઉપર માર્મિક વાત કરી હતી કે હું અંગ્રેજીનો આશક છું, હિમાયતી છું, પણ અંગ્રેજી માધ્યમની બોલબાલાથી બહુ બીઉં છું. કારણ, પછી તો, વિષયના જ્ઞાન કરતાં ભાષાના જ્ઞાનની બોલબાલા વધી જશે. ઇતિહાસના વાસ્તવિક અભ્યાસ કરતાં એને અંગે ધારાપ્રવાહ અંગ્રેજી રજૂઆતનાં મહિમ્નસ્તોત્રો રચાશે. વિદ્યા અને જ્ઞાન એક વાત છે, પરભાષાની રવાની તે કૈં વિષયની સમજનો અવેજ તો નથી.

કયાંથી ક્યાં આવી ગયા છીએ આપણે ! એક જમાનો હતો જ્યારે ગુજરાતી છાપાંમાં અને જાહેર જીવનની બોલચાલમાં ‘પાનસોપારી’કાર ચિનુભાઈ પટવાએ અંગ્રેજી પાંચમા ધોરણથી ભણાવવું કે આઠમા ધોરણથી, એ વિવાદનો મોખરો જાળવી રહેલા બે અલગ અલગ ઠાકોરભાઈઓને ઠાકોર પાંચમા અને ઠાકોર આઠમા તરીકે રમતા કરી મૂક્યા હતા. ગુજરાતના વિદ્યાર્થીનું અંગ્રેજી સારું હોવું જોઈએ એ વિશે ન ત્યારે તકરાર હતી, ન અત્યારે તકરાર છે. પણ ત્યારે સારા ભણતર અને અંગ્રેજી માધ્યમનું સમીકરણ આજની જેમ દ્વારકાની છાપ પેઠે જામેલું નહોતું. બલકે, આઠમા ધોરણથી અંગ્રેજીની હિમાયત કરનારાઓ પરદેશી ભાષા શીખવવા અંગેનાં આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણોનો હવાલો આપીને આઠમાથી અગિયારમા દરમ્યાન બરાબર એટલા જ કલાકો ફાળવાય છે એવી દલીલ સાધાર અને સાગ્રહ કરતા.

એ દિવસોમાં, ખરું જોતાં જોકે એ વરસોમાં, એક રમૂજ (આજની ભાષામાં એક ‘જોક્સ’ એવું બહુવચની એકવચન) ચલણમાં હતી કે કોઈ એક ગરવા ગુજરાતી સજ્જન (પાંચમાથી અંગ્રેજીની હિમાયતવાળા) ઇંગ્લેંડ જઈ આવ્યા અને એમને પૂછવામાં આવ્યું કે તમને ત્યાંની શિક્ષણ પ્રથા વિશે કેવી છાપ પડી. જવાબમાં એક જણે કહ્યું કે કહેવું પડે ભૈ, અંગ્રેજી પાંચમાથી કે આઠમાથી એવો કોઈ વિવાદ  જ ત્યાં નથી ! ભલા ભાઈ, કોણ સમજાવે તમને કે માતૃભાષા બાબતે વિવાદ ન હોય, સહજ પ્રીતિ ખચિત હોય. મુદ્દાની વાત એટલી છે કે જે વર્ષો વિવિધ વિષયોમાં સહજ સમજને ધોરણે માતૃભાષા વાટે અકુતોભય પ્રવેશ કરવાનાં છે એને એક પારકી ભાષાની પળોજણમાં અમથાં જ ખરચી નાખવાનો વૈભવ તો કોઈ નાદાન પ્રજાને જ પાલવે.

માધ્યમ બાબતની આ ગરબડિયા સમજે, આજે ધીમે ધીમે આપણને એક એવી પરિસ્થિતિ પર લાવી મૂકયા છે જ્યારે માતૃભાષા ખુદ એક વિષય તરીકે તેમ શૈક્ષણિક અને સાર્વજનિક જીવનમાં એના સ્વાભાવિક સ્થાન વિશે સવાલિયા દાયરામાં છે. ગયા દસકામાં મુંબઈની ગુજરાતી સંચાલન હેઠળની સંસ્થાઓએ ‘નો મિનિસ્ટર’ પ્રકારની બાગેબહાર જાહેરખબરી ઝુંબેશ પાનાં ભરી ભરીને ચલાવી હતી, જેમાં માધ્યમિક શિક્ષણના કોઈક તબક્કે પચાસ માર્કનું ગુજરાતી રહેશે કે નહીં એ મુદ્દે જંગ છેડાયો હતો. આ સંસ્થાઓ પોતે ગુજરાતી માધ્યમથી હટતી જતી હતી, એ જાણે કે કોઈ મુદ્દો જ નહોતો !

વાતની શરૂઆત માધ્યમથી કરી હતી, અભ્યાસપ્રીતિથી કરી હતી – નહીં કે અંગ્રેજીદ્વેષથી. પરંતુ, વાત પૂરી કરતાં પહેલાં નકરા શૈક્ષણિક વર્તુળની બહાર નીકળીને એક મુદ્દો તો ખસૂસ કરવો રહે છે. ક્યારેક દેશ જેમ રાજીવ ગાંધી ફરતે ગા ગા લ ગા હતો તેમ આજકાલ રાહુલ ગાંધીની ફરતે છે. કદાચ, રાજીવ ગાંધીને જે વયે દેશની આટલી ખબર નહોતી તે વયે રાહુલને છે એમ પણ માનવામાં હરકત નથી. પણ યુવા ભારતના આ ત્યારનાં અને અત્યારનાં પ્રતીકોનો ઉછેર તો એ જ અંગ્રેજી માધ્યમની આમ જનતાથી કપાયેલ ‘ખાસ લોગ’ની સંસ્થાઓનો છે. જે બધી નવી ભરતી મનમોહન મંત્રીમંડળમાં છે, નકરી એલિટિસ્ટ જ એલિટિસ્ટ છે… જો જો , સ્વરાજની બાકી લડાઈમાં ક્યાંક ખોવાઈ ન જઈએ !
 

'સ્લમડૉગ મિલિયોને'ર'ની ઑસ્કર ફતેહને ઓબામા ઘટના સાથે સાંકળી, આજે બ્લૅક તો કાલે બ્રાઉન, એવો એક યુગસંકેત વાંચવાની સહજ ચેષ્ટા અહીં થઈ હતી : જોગાનુજોગ જુઓ કે અમેરિકન કૉંગ્રેસ સમક્ષના ઓબામાના અતિમહત્ત્વના સંબોધન બાબતે પ્રતિપક્ષ વતી પ્રતિભાવ આપવાનું ભારતવંશી બૉબી જિંદાલને હિસ્સે આવ્યું છે….. શું કહીશું આને? કાકતાલીય ન્યાય વિશે તો સાંભળવાનું બનતું રહ્યું છે. બને કે આ કાકતાલીય ન્યાય હોય !

અહીં પ્રેસિડેન્ટ ઓબામાની આર્થિક દરખાસ્તો અને ગવર્નર જિંદાલની વળતી ટિપ્પણીઓ તેમજ દરખાસ્તોની કોઈ ગલીકૂંચીમાં નહીં જતાં એટલું જ માત્ર સંભારીશું કે બ્રાઉન જિંદાલ કને પણ પારકાં મૂળકૂળ અને ઘડતરકાળે જિંદગીની જદ્દોજેહદની એવી જ એક દાસ્તાં છે જેવી ઓબામા કને પણ છે. દેખીતી રીતે જ, અમેરિકી લોકશાહીએ જે નવો મિજાજ પ્રગટ કર્યો છે, અને એમાં જે તરેહની નવી સ્વીકૃતિ બનતી આવે છે એ જોતાં હવે ઇતિહાસમાં પાછા જઈ શકાય એમ નથી. ગોરી દુનિયામાં નજરબંધ અમેરિકી વિકલ્પ હવે પુન : સ્વીકૃત નયે બને. ડેમોક્રેટ ઓબામાની સામે રિપબ્લિકન પાર્ટીને પોતીકી ચહેરા ખોજમાં જિંદાલનું જડી રહેવું તે આમ એક ઇતિહાસતકાજો છે.

અલબત્ત, આ પ્રકારના ઘટનાક્રમમાં અને અભિગમવ્યૂહમાં જે બધું મળી આવતું, બની આવતું, ઊભરી રહેતું હોય છે એમાં વાસ્તવિક કેટલું ને મનોવૈજ્ઞાનિક કેટલું એ એક સવાલ રહેતો હોય છે અને રહેશે. 'રિયલ' અને 'વર્ચ્યુઅલ' વચ્ચેની એક મારામારી કે વાસ્તવને મુકાબલે મનોવાસ્તવથી રોડવવાની તૈયારી બલકે સગવડ મનુષ્યજાતિ હર જમાને શોધતી હશે, પણ હજાર નૂર મીડિયાના આ ટેકનોટ્રૉનિક કાળખંડમાં વણભોગવ્યાં લગ્ને આજીવન સુહાગરાત શી અનુભૂતિ કદાચ દુર્નિવાર બની રહી છે.

હિંદુસ્તાન, એની ગરીબી, એની ઝોંપડપટ્ટી, એની સાથે એ સરેરાશ નાગરિક તરીકે આપણે સીધા જોડાઈ શકતા નથી. આપણા વિમર્શમાં, વૃદ્ધિ દર લટકા કરે વૃદ્ધિ દર સામે – ના માહોલમાં, ગરીબ ને ગરીબી શોધ્યાં જડતાં નથી. 'સ્લમડૉગ મિલિયોને'ર'ની કૂમકે ને કૃપાએ આપણને એનો વાયા વાયા સાક્ષાત્કાર થાય છે, અને એના નાયકનું સહસા કરોડપતિ થવું તે કેમ જાણે મોક્ષસુખ આપનારું બની રહે છે…. શય્યાસુખ મળતાં મળશે, પણ સમણાંનું સુખ એ તો આપણું અને આપણું જ છે ને.

'ફીલગુડ ફીલિંગ'થી 'એચીવિંગ ઇન્ડિયા' કેટલે? 'સ્લમડૉગ મિલિયોને'ર' જુઓ  એટલે.