પ્રસ્તાવનાઃ

સાહિત્યક્ષેત્રે પા … પા … પગલી ભર્યાં બાદ ચાલવા માટે યોગ્ય રાહ ન મળે તો ઉપડેલા કદમ ડગમગાવા લાગે છે. વાસ્તવમાં નવ્ય સર્જકો માટે સાહિત્યક્ષેત્રે વિવિધ પ્રકારની યોજનાઓ હોય જ છે, જેનો લાભ નિર્ધારિત માપદંડ પૂર્ણ કરતાં નવ્ય સર્જકને મળી શકે છે. ઘણી વાર યોગ્ય માહિતીના અભાવે તો ક્યારેક સંકલનના અભાવે આ યોજનાઓનો લાભ તેઓ લઈ શકતા નથી. આમ થવાથી મોટે ભાગે સર્જક પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનું જ માંડી વાળે છે. શક્ય હોય તો પ્રથમ પ્રકાશન માટે વિવિધ સાહિત્યિક સંસ્થાઓની યોજનાનો લાભ લેવો જોઈએ, જેથી પ્રકાશનના આર્થિક ભારણમાંથી તો બચી જ શકાય અને સાથે સાથે સાહિત્યિક સંસ્થાના પ્રકાશન સહયોગથી સર્જન-યાત્રાને પરોક્ષ સહયોગ મળી રહે. આમ, પ્રથમ સાહિત્યિક પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનું વલણ દાખવવું જોઈએ. કારણ કે યોજના નિમિત્તે નવ્ય સર્જકની હસ્તપ્રત સંબંધિત સાહિત્ય ક્ષેત્રનાં સાહિત્યકારો પાસે પરામર્શન માટે મોકલવામાં આવતી હોય છે. આથી સમગ્ર હસ્તપ્રતને એક અન્ય પારખું નજરનો પ્રત્યક્ષ લાભ મળે છે. હસ્તપ્રત મંજૂર થયે નવોદિતમાં એક ઉત્સાહ તેમ જ પરોક્ષ સ્વીકૃતિનો ભાવ પણ જન્મે છે, જે આગળ જતાં તેની કલમને ઉપકારક નીવડે છે. આવી કેટલીક યોજનાઓ વિશે વિગતવાર જાણકારી મેળવીએ અને ઊગતી કૂંપળોને ખીલવવા માટેનું વાતાવરણ પૂરું પાડીએ. સાથેસાથે પ્રથમ પુસ્તકને મળતાં પુરસ્કાર તેમ જ ત્યાર બાદના પુરસ્કારો વિશેની પણ થોડી માહિતી મેળવીએ, જેથી આ 'નવ્ય' સફર 'ભવ્ય' બની રહે.

પ્રથમ પ્રકાશન અને તેની યોજનાઓઃ

કોઈ પણ સર્જક માટે પ્રથમ પ્રકાશનનું મૂલ્ય પ્રથમ સંતાનનાં જન્મથી લગીરે ય ઉતરતું નથી હોતું તે સમજી શકાય છે. પ્રથમ પુસ્તક વખતે પ્રથમ વખત માતા કે પિતા બનતી વખતે જે કાળજી લેતાં હોઈએ તેટલી જ કાળજી લેવી રહી, કારણ કે આગળ જતાં સાહિત્ય ક્ષેત્રે પ્રકાશિત પુસ્તક સાથે સર્જકનું નામ જોડાયેલું જ રહે છે. પ્રથમ પ્રકાશન વખતે સાહિત્યક્ષેત્રે નવ્ય સર્જકનું નામ ખાસ જાણીતું ન હોય તો પ્રકાશક સર્જકને ગંભીરતાથી નથી લેતા અને પુસ્તક-પ્રકાશનમાં રસ નથી ધરાવતા. આવા સંજોગોમાં શું કરવું તે વિશે થોડી માહિતી મેળવીએ. પુસ્તક-પ્રકાશન ચાર રીતે શક્ય બને છે. ૧. પ્રકાશક દ્વારા ૨. સાહિત્યિક સંસ્થા દ્વારા ૩. ખાનગી સંસ્થા દ્વારા ૪. સ્વયં પ્રકાશક બની સ્વયં દ્વારા.

પ્રકાશક દ્વારા પુસ્તક પ્રકાશન વખતે ખાસ કરીને સર્જકનું સાહિત્યક્ષેત્રે બહોળું પ્રદાન જોવામાં આવતું હોય છે અને તદાનુસાર રોયલ્ટી મળે છે. આજકાલ તો આ પ્રદાનની સાથે ભવિષ્યમાં તે કેટલું પરોક્ષ પ્રદાન આપશે તે પણ ધ્યાનમાં રાખીને વર્તમાનમાં પ્રકાશક જે-તે સર્જક પાછળ રોકાણ કરે છે.

સાહિત્યિક સંસ્થાઓ મુખ્યત્વે મૂર્ધન્ય સર્જકોનાં પુસ્તકો પ્રકાશિત કરવામાં જ ગૌરવાન્વિત થતી હોય છે, પરિણામે દિલ્હી સાહિત્ય અકાદમી, ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ 'ભવ્ય' સર્જકોનાં જ પ્રકાશન કરે છે. અલબત્ત, આ ત્રણે ય સંસ્થાઓએ 'નવ્ય' સર્જકો માટે કેટલીક યોજનાઓ ઘડી છે, જેનો લાભ નવ્ય સર્જકોએ લેવો રહ્યો. આમ કરવાથી તેમને જે-તે સંસ્થાની સ્વીકૃતિનો સિક્કો મળે છે. હા, અહીં એ યાદ રાખવું કે દરેક સિક્કાની એક આયુ હોય છે અને જો સર્જનમાં દમ નહીં હોય તો આવા સિક્કા માત્ર જે તે સમયે કાગળ પર મારેલા જ રહી જાય છે.

આવો, આ સંસ્થાઓની નવ્ય સર્જકો માટેની કેટલીક યોજના પર પ્રકાશ પાડીએ.

દિલ્હી સ્થિત કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીમાં પણ નવોદિત સાહિત્યકારનાં પુસ્તક-પ્રકાશનની યોજના છે. ઇચ્છુક નવોદિત સાહિત્યકારની દરખાસ્ત મળ્યે તેનાં સર્જનને ધ્યાનમાં લઈને સંલગ્ન ભાષાની સલાહકાર સમિતિ અકાદમીને પ્રકાશન-ભલામણ સૂચવે છે. ભલામણ મંજૂર થયે અકાદમી નિયમાનુસાર કરાર કરીને પુસ્તક પ્રકાશિત કરે છે. આમ, સાહિત્ય અકાદમી ચયન અને પ્રકાશકની ભૂમિકા ભજવે છે.

ગાંધીનગર સ્થિત ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીમાં સર્જકના પ્રથમ પ્રકાશન માટેની યોજના લગભગ ૧૯૮૨થી અમલમાં છે. હાલમાં, ૧૦૦થી ઓછાં પાનાંનાં પુસ્તક માટે મહત્તમ સહાય રૂપિયા ૧૦, ૦૦૦ અને તેનાથી વધારે પાનાંનાં પુસ્તક માટે મહત્તમ સહાય રૂપિયા ૧૫,૦૦૦ સુધીની છે. આ સહાય મેળવવા માટે સર્જકે નિયત ફોર્મ સાથે બે નકલમાં પુસ્તકની હસ્તપ્રત સાથે જે-તે વર્ષની ૩૦ જૂન સુધીમાં ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના મહામાત્રને અરજી કરવાની રહે છે. હસ્તપ્રત મંજૂર થયે એક વર્ષમાંં પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનું રહે છે. પ્રકાશન બાદ અકાદમીને મંજૂરીના પત્રની નકલ સાથે પુસ્તકની ૧૫ નકલ મોકલી આપ્યા બાદ અકાદમીએ મંજૂૂર કરેલ ભાવ મુજબ સર્જકને સહાયની રકમ ચૂકવવામાં આવે છે. આમ, અકાદમી માત્ર આર્થિક સહયોગ પૂરો પાડે છે અને પ્રકાશક તરીકે સ્વયં સર્જક રહે છે. પ્રકાશિત પુસ્તકમાં 'ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીની સહાયથી પ્રકાશિત' એવી નોંધ મૂકવાની રહે છે.

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદમાં પણ સર્જકના પ્રથમ પ્રકાશન માટેની યોજના ચાલે છે. પરિષદ નવોદિત સાહિત્યકારનું પ્રથમ પુસ્તક ક.લા. સ્વાધ્યાય મંદિર હસ્તક 'શ્રી બી.કે. મજુમદાર ટ્રસ્ટ પ્રકાશન શ્રેણી' અંતર્ગત નવોદિત લેખક-લેખિકાનું પુસ્તક ૧૫૦ પૃષ્ઠ-મર્યાદામાં પ્રકાશિત કરે છે. પરિષદમાં મહિલા સર્જકો માટે અલગથી પ્રથમ પ્રકાશનની યોજના છે, જે અંતર્ગત લેખિકાનું પ્રથમ સર્જનાત્મક પુસ્તક 'શ્રીમતી જયોત્સ્નાબહેન હસિતકાન્ત બૂચ નિધિ' અંતર્ગત કરે છે. સામાન્ય રીતે આ યોજના અંતર્ગત હસ્તપ્રત જે-તે વર્ષની ૩૦ મે હોય છે. આ યોજનાનો લાભ લેવા સર્જકે પ્રકાશનમંત્રી, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદને અરજી કરવાની રહે છે.

ખાનગી સંસ્થા દ્વારા સાહિત્ય-પ્રકાશનમાં 'કુમાર' અને 'કવિલોક' વિશેષ જાણીતા છે. કુમાર ટ્રસ્ટ 'કુમાર' માસિકમાં પ્રકાશિત ગુણવત્તાયુક્ત સાહિત્ય પ્રકાશિત કરવાનો આગ્રહ રાખે છે. કવિલોક ટ્રસ્ટ 'નવ્ય કવિ શ્રેણી' અંતર્ગત માત્ર કવિતાના પુસ્તક પ્રકાશિત કરે છે. મોટે ભાગે આ શ્રેણી માટેના સર્જકની પસંદગીમાં નિયમિત મળતી 'બુધસભા' પણ ભાગ ભજવે છે.

આ સિવાય પણ તાલુકા-જિલ્લા સ્તરે અનેક ટ્રસ્ટો અને બિન-સરકારી સંસ્થાઓ તેમના ઉદ્દેશને આધીન પ્રકાશકની ભૂમિકા ભજવતા રહે છે.

ઉપરોક્ત યોજનાઓમાં કોઈ પણ કારગત ન નીવડે તો એક માર્ગ બચે છે અને તે છે સ્વયં પ્રકાશનનો. ઘણાં સર્જકો આ માર્ગ અપનાવે છે. જાતે પ્રકાશિત કરવાથી પ્રકાશનનો આર્થિક બોજ સર્જકના શિરે રહે છે, તેમ જ તેનાં વિક્રેતા તરીકેની ભૂમિકા પણ જાતે જ ભજવવી પડે છે. ઘણાં સર્જકો મુખ્ય વિક્રેતા તરીકે જાણીતાં પ્રકાશનગૃહને સાંકળીને પણ સ્વયં પ્રકાશક બનીને પ્રકાશનનો રાહ અપનાવે છે.

* સ્વયં પુસ્તક પ્રકાશન :

જો કોઈ પ્રકાશક કે સંસ્થા થકી પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનું થાય તો એક સર્જક તરીકે ઘણી બધી જવાબદારીઓમાંથી મુક્ત થવાતું હોય છે. જો આવું ન બને તો સર્જકે વિવિધ યોજનાઓના અનુદાનથી અથવા તો સ્વયંના રોકાણથી પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનું વલણ દાખવવું પડે છે. આમ કરતી વખતે સર્જકે પ્રકાશક, વિક્રેતા ઇત્યાદિની વધારાની જવાબદારીઓ પણ નિભાવવી પડે છે. આવો, આ જવાબદારી કઈ રીતે પાર પાડવી તેના વિશે થોડું જાણીએ.

સહુ પ્રથમ તો જેનું પ્રકાશન કરવાનું છે તેની હસ્તપ્રત બનાવીને ડી.ટી.પી. ઓપરેટર પાસે ટાઇપ-કૉમ્પોઝ કરાવી લો. કૉમ્પોઝ કરાવતી વખતે પુસ્તકની ક્રાઉન કે ડિમાઈ એમ સાઇઝ પણ નક્કી કરી લો. કૉમ્પોઝ કૉપિનો (હાલ) ભાવ પ્રતિ પૃષ્ઠ ૨૫થી ૪૫ રૂપિયાની આસપાસ રહે છે. આ કૉમ્પોઝ-કૉપિ પ્રૂફરીડર પાસે ચકાસણી કરાવીને સુધારી લો. પ્રૂફરીડિંગનો ભાવ પ્રતિ પૃષ્ઠ ૧૦થી ૨૦ રૂપિયાની આસપાસ રહે છે. પ્રૂફ બાદની અંતિમ કોપિ તૈયાર કરાવી લો. આમ કરવાથી આપને પુસ્તકનાં અંદાજિત પૃષ્ઠોનો ખયાલ આવશે અને પૃષ્ઠસંખ્યાને લીધે પ્રકાશનના ખર્ચની પણ ગણતરી કરવાનું સરળ રહેશે.

૧ (એક) ફર્મો ૧૬ પાનાંનો હોવાથી તેનાં ગુણાંકમાં જ પૃષ્ઠસંખ્યા રાખવાથી કાગળનો મહત્તમ ઉપયોગ કરી શકાય છે. ૧ ફર્માની ૧૦૦૦ નકલ માટે ૧ રીમ કાગળ જોઈએ તે ધ્યાને લઈ ફર્મા અને નકલ અનુસાર કાગળની ખરીદી કરવાની રહે છે.

પુસ્તકનો પ્રિન્ટિંગ-ચાર્જ પણ ૧૦૦૦ નકલ મુજબ જ ગણવામાં આવે છે. ૧ ફર્માના પ્રિન્ટિંગ માટેનો ભાવ ૩૦૦થી ૫૦૦ રૂપિયાની આસપાસ રહે છે. આમ, પુસ્તકની નકલ ઘટાડવાથી કાગળનો ખર્ચ બચે છે, પણ પ્રિન્ટિંગખર્ચમાં કોઈ રાહત મળતી નથી.

આ બધી પ્રક્રિયા બાદ પુસ્તકબાંધણીનો ક્રમ આવે છે. ૫ ફર્મા સુધીનું પુસ્તકને સેન્ટર પિનથી અને તેનાથી વધારે ફર્માના પુસ્તકને સિલાઈ કરાવીને બાંધવામાં આવે છે. ૧૦૦૦ નકલનો પિનખર્ચ ૨૦૦થી ૩૦૦ રૂપિયા અને સિલાઈનો ખર્ચ પ્રતિ કૉપિ ૧૦થી ૨૦ રૂપિયાની આસપાસ રહે છે.

હવે વાત મુખપૃષ્ઠની. મુખપૃષ્ઠ ડિઝાઇનિંગનો ભાવ ટાઇટલ દીઠ ૫૦૦થી ૧૫૦૦ રૂપિયાની આસપાસ રહે છે. તેનું પ્રિન્ટિંગ અલગથી બ્લેક ઍન્ડ વ્હાઇટ, ટુ કલર કે ફોર કલર એમ ઇચ્છાનુસાર કરવાનું રહે છે અને ખર્ચ પણ તદાનુસાર થાય છે. કાચું પૂંઠું કે પાકું પૂંઠું એ મુજબ મુખપૃષ્ઠના ખર્ચમાં વધારો-ઘટાડો થતો રહે છે.

મુખપૃષ્ઠની કાચી ડિઝાઇન વખતે જ સર્જકે ૧૩ અંકનો 'ઇન્ટરનેશનલ સ્ટાન્ડર્ડ બુક નંબર'(ISBN) મેળવી લેવો જોઈએ. આ નંબર ફરજિયાત નથી, પરંતુ સરકારી યોજના અંતર્ગત જો પુસ્તકનું વેચાણ કરવું હોય તો આ નંબર ફરજિયાત છે. http://isbn.gov.in/ વેબસાઇટ પરથી તે ઓનલાઇન મેળવી શકાય છે. એક વ્યક્તિ એક સાથે ૧૦ નંબર મેળવી શકે છે.

આ બધા પછી અંતિમ તબક્કો છે કિંમતનો. સામાન્ય રીતે પુસ્તક પ્રકાશન સંદર્ભે જે ખર્ચ થયો હોય તેની ત્રણ ગણી રકમ વેચાણની રાખવામાં આવે છે, જેથી પ્રકાશક તરીકે અપાતા ૩૩.૫ ટકા અને વેચાણના ૧૦ ટકા એમ તમામ ડિસ્કાઉન્ટ્સ બાદ કર્યા બાદ પણ પુસ્તક બાબતે કરેલ ખર્ચ મજરે મળી શકે. સ્વયં વેચવું અથવા કોઈ પ્રકાશકને વિક્રેતા તરીકે ગોઠવીને પણ પુસ્તક બજારમાં મૂકી શકાય છે. આવો નિર્ણય વિવેકબુદ્ધિથી લેવો હિતાવહ છે.

* પ્રથમ પુસ્તક સંબંધિત પુરસ્કાર :

અંગત રીતે પુરસ્કારને સાહિત્ય સાથે સાંકળવાનું નથી ગમતું, કારણ કે કોઈ પુરસ્કાર સાહિત્ય સંદર્ભે સર્જકે કરેલી મથામણને સંપૂર્ણ રીતે પુરસ્કૃત નથી જ કરતો. વળી, પુરસ્કાર મળવાથી કોઈ પણ સર્જકને અમરપટો નથી મળી જતો. હા, એ ખરું કે એ સમયગાળા પૂરતો પુસ્તક અને સર્જક ચર્ચામાં રહે છે. આવામાં પ્રથમ પુરસ્કારનો કેફ આજીવન સર્જકના માનસપટલમાં છવાયેલો રહે તે સ્વાભાવિક છે. તો આવો, આપણે વાત કરીએ પ્રથમ પુસ્તકને મળતાં પુરસ્કારની.

પ્રથમ પુસ્તકને મળતો પુરસ્કાર સર્જકને પ્રેરિત કરીને પ્રત્યક્ષ રીતે સાહિત્યિક સાધના બાબતે જવાબદાર બનાવે છે. સાહિત્યિક વિશ્વમાં પ્રથમ કે અંતિમ પુસ્તક એવું આમ જોવામાં નથી આવતું, પરંતુ મોટાભાગે પુરસ્કારો મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારોનાં ખોળામાં બેસીને જ ધન્ય થતા હોય છે. આવામાં, હજી જેણે સાહિત્ય ક્ષેત્રે ભાંખોડિયા ભરવાનું શરૂ કર્યું છે તેવાં સર્જકને અન્યાય ન થાય તે માટે પ્રથમ પુસ્તકને જ આપવામાં આવે તેવા પુરસ્કારોની વિગતો વિશે માહિતી મેળવીએ. આશ્ચર્ય એ વાતનું છે કે ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી પ્રથમ પુસ્તકને સહાય આપે છે, પણ પુરસ્કારની બાબતે એ પુસ્તકને જે-તે વર્ષનાં પ્રકાશિત પુસ્તકો સાથે જ હરીફાઈ કરવી પડે છે. માત્ર ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ જ આ બાબતે સભાન છે. આ પારિતોષિકો માટે પુસ્તક મોકલવાની અંતિમ તારીખ સંબંધિત વર્ષ માટે ત્યાર બાદની ૩૦ મે હોય છે. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનાં પ્રથમ પુસ્તક માટેનાં પારિતોષિકો નીચે મુજબ છે.

૧. શ્રી તખ્તસિંહ પરમાર પારિતોષિક :

આ પારિતોષિક લેખકના પ્રથમ સર્જનાત્મક પુસ્તક(કવિતા, નાટક, નવલકથા સ્વરૂપના)ને આપવામાં આવે છે.

૨. શ્રી દિનકર શાહ 'કવિ જય' પારિતોષિક :

આ પારિતોષિક કવિના પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહને આપવામાં આવે છે.

૩. શ્રી ધનરાજ કોઠારી પારિતોષિક :

આ પારિતોષિક લેખકના પ્રથમ સર્જનાત્મક પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

* નિયમિત સાહિત્યિક પુરસ્કાર :

પ્રથમ પુસ્તકને પુરસ્કાર મળે તો ઠીક, બાકી અહીંથી પુરસ્કારોની યાદી અટકી જતી નથી. ક્યારેક પ્રથમ પુસ્તક પુરસ્કૃત ન થયું હોય એવાં સાહિત્યકારો પણ આગળ જતાં સાહિત્યવિશ્વમાં વિવિધ માન-અકરામ કે પુરસ્કારોથી પોંખાયા છે જ, માટે 'શો મસ્ટ ગો ઑન' એમ સાહિત્યિક યાત્રા આગળ ધપાવવી જોઈએ. અહીં પ્રથમ સિવાયનાં પુસ્તકો પૈકી વિવિધ સંસ્થાઓ તરફથી મળતાં પુરસ્કારો તેમ જ વિશિષ્ટ પુરસ્કારો વિશે માહિતી મેળવીશું.

* ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કાર :

૧૯૬૫થી ભારતીય ભાષાઓમાં સત્ત્વશીલ સર્જનને ધ્યાને લઈને કોઈ એક ભાષાના સર્જકને આપવામાં આવતો 'જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કાર' એ સાહિત્યનો સર્વોચ્ચ પુરસ્કાર માનવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયાનો ચેક અને સરસ્વતીદેવીની કાંસ્ય પ્રતિમા તેમ જ પ્રશસ્તિપત્ર એનાયત કરવામાં આવે છે.

* કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનાં પારિતોષિક :

મિનિસ્ટ્રી ઑફ કલ્ચર અંતર્ગત દિલ્હી સ્થિત કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી ૨૪ ભારતીય ભાષાઓમાં વિવિધ પુરસ્કારો આપે છે, જે નીચે મુજબ છે. આ માટે પહેલાં ગ્રાઉન્ડ લિસ્ટ બને છે, ત્યાર બાદ નિર્ધારિત ત્રિ-સ્તરીય પ્રક્રિયા પૂર્ણ થયા બાદ પુરસ્કાર માટેની ઘોષણા થાય છે. આ ત્રિ-સ્તરીય પ્રક્રિયામાં પ્રિલિમનરી લિસ્ટ બન્યા બાદ સલાહકાર સમિતિ જે એ જ નામ કાયમ રાખીને અથવા તો ઉમેરીને નવું લિસ્ટ બનાવે છે, જેમાંથી અંતિમ લિસ્ટ જ્યુરી પાસે મોકલવામાં આવે છે અને ભારતીય સર્જકની પસંદગી કરવામાં આવે છે. સાહિત્ય અકાદમીનાં પુરસ્કારો માટે સંપાદન તેમ જ પદવી માટે લખાયેલ શોધનિબંધ માન્ય ગણવામાં નથી આવતા.

૧. સાહિત્ય અકાદમી યુવા પુરસ્કાર :

યુવા સાહિત્યકારની ૩૫ વર્ષની વયમર્યાદાને ધ્યાને લઈ તેનાં પ્રથમ અથવા તો તેની કૃતિમાંની કોઈ એક કૃતિને ૨૦૧૧થી યુવા પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે. આ માટે યુવા સાહિત્યકારની વય જે તે ઍવોર્ડ વર્ષની ૧ જાન્યુઆરીએ નિયત કરવામાં આવે છે. પ્રતિ વર્ષ ૧૬ ઑગસ્ટ સુધીમાં જન્મતારીખના પ્રમાણિત આધાર સાથે યુવા સાહિત્યકારે પુસ્તક મોકલવાનું રહે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૫૦,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે. યુવા પુરસ્કાર મરણોત્તર નથી આપવામાં આવતો.

૨. સાહિત્ય અકાદમી બાલસાહિત્ય પુરસ્કાર :

બાળસાહિત્યકારને બાળ સાહિત્યના કોઈ પુસ્તક અથવા તો તેના સમગ્ર સર્જનને ધ્યાને લઈ ૨૦૧૦થી આ પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે. આ માટે જે વર્ષનો એવોર્ડ હોય તે વર્ષ પહેલાના પાંચ વર્ષમાં પુસ્તક પ્રકાશિત થયું હોવું જરૂરી છે. જેમ કે વર્ષ ૨૦૧૭નો ઍવોર્ડ હોય તો પુસ્તક ૨૦૧૦થી ૨૦૧૫માં પ્રકાશિત થયું હોવું જોઈએ. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૫૦,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે. બાલસાહિત્ય પુરસ્કાર મરણોત્તર પણ આપવામાં આવે છે.

૩. સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર :

મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારને તેના શ્રેષ્ઠ સર્જનાત્મક પુસ્તકને અથવા તો સમગ્ર સર્જનને ધ્યાને લઈ ૧૯૫૫થી સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે. એ નોંધનીય છે કે જે કૃતિ અકાદમીના અન્ય પુરસ્કારથી પુરસ્કૃત થઈ હોય તે આ પુરસ્કાર માટે ધ્યાનમાં લેવામાં આવતી નથી. જે વર્ષનો ઍવોર્ડ હોય તે વર્ષ પહેલાના ત્રણ વર્ષમાં પુસ્તક પ્રકાશિત થયું હોવું જરૂરી છે. જેમ કે વર્ષ ૨૦૧૭નો ઍવોર્ડ હોય તો પુસ્તક ૨૦૧૩થી ૨૦૧૫માં પ્રકાશિત થયું હોવું જોઈએ. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે. સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર મરણોત્તર પણ આપવામાં આવે છે, પરંતુ તેના માટે જે વર્ષનો પુરસ્કાર હોય તે પછીના ગત પાંચ વર્ષમાં મૃત્યુ પામેલા સાહિત્યકારને જ તે મળી શકે છે. સાહિત્ય અકાદમી ભાષા સમ્માન તેમ જ અકાદમીના ફેલો હોય તેવાં સર્જકોને આ પુરસ્કાર આપવામાં નથી આવતો.

૪. સાહિત્ય અકાદમી અનુવાદ પુરસ્કાર :

ભારતીય ભાષાઓમાંથી સંલગ્ન ભાષામાં અનુવાદકનેે તેના શ્રેષ્ઠ અનુવાદ માટે ૧૯૮૯થી આ પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે. અનુવાદક તેમ જ મૂળ લેખકની રાષ્ટ્રીયતા ભારતીય હોય તે શરતની પૂર્તિ આ પુરસ્કાર માટે અનિવાર્ય છે. જે વર્ષનો એવોર્ડ હોય તે વર્ષ પહેલાના પાંચ વર્ષમાં પુસ્તક પ્રકાશિત થયું હોવું જરૂરી છે. જેમ કે વર્ષ ૨૦૧૭નો ઍવોર્ડ હોય તો પુસ્તક ૨૦૧૧થી ૨૦૧૫માં પ્રકાશિત થયું હોવું જોઈએ. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૫૦,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર મરણોત્તર પણ આપવામાં આવે છે. વધુમાં, જો કોઈ કૃતિના બે અનુવાદક હોય તો પણ જે-તે પુસ્તક માટે બંને અનુવાદકની પસંદગી કરી શકાય છે. આમ થયું હોય ત્યારે પુરસ્કારની રકમ બંને અનુવાદક વચ્ચે સરખે ભાગે વહેંચવામાં આવે છે.

૫. સાહિત્ય અકાદમી ભાષા સમ્માન :

પૂર્વ અને પશ્ચિમ એમ બે ક્ષેત્રોમાંથી ક્લાસિક તેમ જ મધ્યકાલીન સાહિત્યના બે અભ્યાસુ કે વિદ્વાન સર્જકોને ૧૯૯૯થી આ પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે. આ માટે સર્જકનું જે-તે ભાષામાં પ્રશિષ્ટ અને મધ્યકાળની કૃતિઓનું વિવેચન, આસ્વાદ કે સંશોધન વિષયક પ્રદાનને ધ્યાને લેવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે.

* ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીનાં પારિતોષિક :

ગુજરાત સરકાર દ્વારા ૧૯૮૨માં સ્થપાયેલી ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીનું કાર્યાલય ગાંધીનગરમાં છે. આ સંસ્થા મુખ્યત્વે ૧. ગુજરાતી ભાષાનાં વિવિધ વિષયનાં ઉત્તમ પુસ્તકોના સર્જકોને રોકડ રકમના ઍવોર્ડની યોજના ૨. ઇતિહાસ, તત્ત્વજ્ઞાન, વિજ્ઞાન, કલા, ભાષા-સાહિત્ય (નવલકથા, નવલિકા, નાટક, વગેરે), બાળસાહિત્ય વગેરે વિષય-ક્ષેત્રોની – કૃતિઓના પ્રકાશન માટે સહાયક અનુદાની યોજના ૩. અંગ્રેજી, હિંદી, સિંધી તથા ઉર્દૂ ભાષા સિવાયની અન્ય અર્વાચીન ભાષાઓમાં અનુવાદ કૃતિઓના પ્રકાશન માટે સહાયક અનુદાનની યોજના તેમ જ અન્ય યોજનાઓ ચલાવે છે. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીનાં પારિતોષિક નીચે મુજબ છે.

૧. સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તક પારિતોષિક :

ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીની શ્રેષ્ઠ પુસ્તકોને પારિતોષિક આપવાની યોજનામાં ગુજરાતી, હિન્દી, સંસ્કૃત, સિંધી, ઉર્દૂ અને કચ્છી ભાષાનાં વિવિધ સાહિત્ય સ્વરૂપોનાં તથા બાળસાહિત્યનાં પુસ્તકોને પારિતોષિક આપવામાં આવે છે, જેમાં પ્રૌઢ વિભાગ અંતર્ગત ૧. નવલકથા ૨. ટૂંકી વાર્તા ૩. એકાંકી-નાટક ૪. હાસ્ય-વ્યંગ-કટાક્ષ ૫. નિબંધ-પ્રવાસ ૬. કવિતા ૭. વિવેચન ૮. સંશોધન-ભાષા-વ્યાકરણ ૯. આત્મકથા-રેખાચિત્ર-પત્ર-જીવનચરિત્ર-સત્યકથા (સંયુક્ત) ૧૦. લોકસાહિત્ય ૧૧. અનુવાદ એમ ૧૧ વિભાગો અંતર્ગત પ્રથમ ઇનામ રૂપિયા ૧૧,૦૦૦, દ્વિતીય ઇનામ રૂપિયા ૭,૦૦૦ અને તૃતીય ઇનામ રૂપિયા ૫,૦૦૦ એનાયત કરવામાં આવે છે.

બાળવિભાગ અંતર્ગત ૧. કાવ્ય ૨. વાર્તા ૩. નાટક ૪. ચરિત્રાદિ એમ ૪ વિભાગો અંતર્ગત પ્રથમ ઇનામ રૂપિયા ૧૧,૦૦૦, દ્વિતીય ઇનામ રૂપિયા ૭,૦૦૦ અને તૃતીય ઇનામ રૂપિયા ૫,૦૦૦ એનાયત કરવામાં આવે છે.

ઉપર્યુક્ત બંને વિભાગો અંતર્ગત પુસ્તક જે કેલેન્ડર વર્ષમાં પુસ્તક પ્રકાશિત થયું હોય ત્યાર બાદના વર્ષની ૩૧ માર્ચ પહેલાં અકાદમીને મોકલવાનું રહે છે. જેમ કે, વર્ષ ૨૦૧૬ના શ્રેષ્ઠ પુસ્તક પારિતોષિક માટે ૧ જાન્યુઆરી, ૨૦૧૬થી ૩૧ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૬ દરમિયાન પુસ્તક પ્રકાશિત થયું હોય તે જરૂરી છે. વધુમાં આ પુસ્તકને ૩૧ માર્ચ, ૨૦૧૭ સુધી અકાદમી ખાતે બે નકલમાં જે તે સ્વરૂપની નોંધ, લેખક-તસવીર અને બાયોડેટા સાથે મોકલવાનું રહે છે.

૨. યુવા ગૌરવ પુરસ્કાર :

ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી યુવા સાહિત્યકારની ૩૫ વર્ષની વયમર્યાદાને ધ્યાને લઈ તેનાં પ્રથમ અથવા તો તેની કૃતિમાંની કોઈ એક કૃતિને અથવા તો તેના સમગ્ર સર્જનને ધ્યાને લઈને ૨૦૦૭થી યુવા ગૌરવ પુરસ્કાર આપે છે. આ માટે યુવા સાહિત્યકારની વય લઘુત્તમ ૧૮ વર્ષ અને મહત્તમ ૩૫ વર્ષ ગણવામાં આવે છે. આ વય જે તે ઍવોર્ડવર્ષની ૩૧ માર્ચના રોજ ગણવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૫૦,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૩. સાહિત્ય ગૌરવ પુરસ્કાર :

મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારને તેના સમગ્ર સર્જનને ધ્યાને લઈ સાહિત્ય ગૌરવ પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ આપવામાં આવે છે.

૪. શ્રી ક.મા. મુનશી સુવર્ણચંદ્રક :

મૂર્ધન્ય નવલકથાકારને દર બે વર્ષ આ પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે.

૫. સાહિત્યરત્ન પુરસ્કાર :

મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારને તેના સમગ્ર સર્જનને ધ્યાને લઈ સાહિત્યરત્ન પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૫૧,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૬. મલયાનિલ વાર્તા પારિતોષિક :

મૂર્ધન્ય વાર્તાકારને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૭૫,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ શાલ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૭. ગોવર્ધનરામ નવલ પારિતોષિક :

મૂર્ધન્ય નવલકથાકારને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૭૫,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ શાલ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૮. સુંદરમ્ કાવ્ય પારિતોષિક :

મૂર્ધન્ય કવિને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૭૫,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ શાલ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૯. સુરેશ જોશી નિબંધ પારિતોષિક :

મૂર્ધન્ય નિબંધકારને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૭૫,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ શાલ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૦. અસાઇત ઠાકર નાટ્ય પારિતોષિક :

મૂર્ધન્ય નાટ્યકારને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૭૫,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ શાલ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૧. વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી વિવેચન પારિતોષિકઃ

મૂર્ધન્ય વિવેચકને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૭૫,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ શાલ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૨. ગિજુભાઈ બધેકા બાળસાહિત્ય પારિતોષિક :

મૂર્ધન્ય બાળસાહિત્યકારને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૭૫,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ શાલ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૩. રમણલાલ નીલકંઠ હાસ્ય પારિતોષિક :

મૂર્ધન્ય હાસ્યકારને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૭૫,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ શાલ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૪. વલી ગુજરાતી ગઝલ એવોર્ડ :

મૂર્ધન્ય ગઝલકારને ૨૦૦૫થી આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને એક પ્રશસ્તિપત્ર તેમ જ શાલ એનાયત કરવામાં આવે છે.

* મહારાષ્ટ્ર સાહિત્ય અકાદમીનાં પારિતોષિકઃ

મહારાષ્ટ્ર સાહિત્ય અકાદમીનું કાર્યાલય મુંબઈમાં છે. આ અકાદમીનાં ગુજરાતી સાહિત્યનાં પારિતોષિક નીચે મુજબ છે.

૧. નર્મદ ઍવોર્ડ :

મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૫૧,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

૨. જીવન ગૌરવ પુરસ્કાર :

મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારને આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સન્માનપત્ર તેમ જ સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

* ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનાં પારિતોષિક :

૧૯૦૫માં અમદાવાદ ખાતે સ્થપાયેલી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના સાહિત્યનાં વિવિધ સ્વરૂપો માટેનાં પુરસ્કારો આ મુજબ છે.

૧. સચ્ચિદાનંદ સમ્માન :

સચ્ચિદાનંદ સમાજસેવા ટ્રસ્ટ, દંતાલી તરફથી મળેલા દાનમાંથી પ્રતિ વર્ષ મૂલ્યવાન અને સત્ત્વશીલ સાહિત્ય પ્રદાન કરનાર સાહિત્યકારને સચ્ચિદાનંદ સમ્માનથી સન્માનવામાં આવે છે. ૧૯૯૭થી શરૂ થયેલા આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૨૫,૦૦૦ ધનરાશિ આપવામાં આવે છે.

૨. સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તક સમ્માન :

વિવિધ સાહિત્ય-સ્વરૂપોને ધ્યાને લઈને વાર્ષિક ધોરણે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ નીચે મુજબના ૩૨ પુરસ્કારો આપે છે. જે-તે વર્ષના પુરસ્કાર માટે તે પછીના વર્ષની ૩૦ મે સુધી પુસ્તક મોકલવાનું રહે છે. જેમ કે વર્ષ ૨૦૧૪ના પુરસ્કાર માટેનું પુસ્તક ૩૦ મે,૨૦૧૫ સુધીમાં મોકલવાનું રહે છે. પુસ્તકનું પ્રકાશન વર્ષ કૅલેન્ડર વર્ષ છે.

૧. શ્રી ભગિની નિવેદિતા પારિતોષિક :

હરિઓમ આશ્રમ પ્રેરિત આ પુરસ્કાર લેખિકાઓનાં સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૨. શ્રી અરવિંદ સુવર્ણચંદ્રક પારિતોષિક :

હરિઓમ આશ્રમ પ્રેરિત આ પુરસ્કાર ભક્તિવિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૩. શ્રી ઉમા-સ્નેહરશ્મિ પારિતોષિક :

સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને (સામાન્ય રીતે કવિતા) આપવામાં આવે છે.

૪. શ્રી કાકાસાહેબ કાલેલકર પારિતોષિક :

નિબંધ, પ્રવાસ, સ્મરણો, જીવનચરિત્રો ઇત્યાદિ પ્રકારનાં સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૫. શ્રી બટુભાઈ ઉમરવાડિયા એકાંકી પારિતોષિક :

એકાંકીનાં સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૬. શ્રી પ્ર. ત્રિવેદી પારિતોષિક :

શિક્ષણ વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૭. શ્રી પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયા પારિતોષિકઃ

સમાજ, શિક્ષણ વિષયક ચિંતનાત્મક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૮. શ્રી જ્યોતીન્દ્ર દવે હાસ્ય પારિતોષિક :

હાસ્ય, વિનોદ, કટાક્ષ વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૯. શ્રી બી.એન.માંકડ ષષ્ટિપૂર્તિ પારિતોષિક :

લોકભોગ્ય વિજ્ઞાન વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૧૦. શ્રી રામપ્રસાદ પ્રેમશંકર બક્ષી પારિતોષિકઃ

સાહિત્યશાસ્ત્ર વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૧૧. શ્રી હરિલાલ માણેકલાલે દેસાઈ પારિતોષિક :

વિવેચન અથવા સામાજિક તત્ત્વજ્ઞાન વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૧૨. શ્રી નટવરલાલ માળવી પારિતોષિક :

બાળસાહિત્ય વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૧૩. શ્રી ઉશનસ્ પારિતોષિક :

દીર્ઘકાવ્યો (સૉનેટમાળા, ખંડકાવ્યો, પદ્યનાટક કે ચિંતનાત્મક કૃતિ) વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને અથવા તો કોઈ એક સામયિકમાં પ્રકાશિત કૃતિને આપવામાં આવે છે.

૧૪. શ્રી મહેન્દ્ર ભગત કાવ્યસંગ્રહ પારિતોષિકઃ

સર્વશ્રેષ્ઠ કાવ્યસંગ્રહને આપવામાં આવે છે.

૧૫. શ્રી રમણ પાઠક ષષ્ટિપૂર્તિ પારિતોષિક :

સર્વશ્રેષ્ઠ નવલિકાને આપવામાં આવે છે.

૧૬. શ્રી સદ્વિચાર પરિવાર પારિતોષિક :

પ્રેરક સાહિત્ય વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૧૭. શ્રી ગોપાળરાવ વિદ્વાંસ પારિતોષિક :

સર્વશ્રેષ્ઠ અનુવાદને આપવામાં આવે છે.

૧૮. શ્રી ભાસ્કરરાવ વિદ્વાંસ પારિતોષિક :

ભૂગોળ-સમાજશાસ્ત્ર વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૧૯. શ્રી રમણલાલ સોની પારિતોષિક :

બાળ-કિશોર સાહિત્ય વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૨૦. શ્રી સુરેશા મજૂમદાર પારિતોષિક :

સ્ત્રી-અનુવાદકનાં અનુવાદગ્રંથને અથવા કવયિત્રીનાં કવિતાનાં સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૨૧. ડૉ. રમણલાલ જોશી પારિતોષિક :

વિવેચન વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૨૨. ડૉ. ઉપેન્દ્ર પંડ્યા મહાનિબંધ પારિતોષિકઃ

યુનિવર્સિટી દ્વારા પદવી માટે માન્ય રખાયેલ પ્રકાશિત-અપ્રકાશિત એમ.ફિલ., પીએચ.ડી. મહાનિબંધને આપવામાં આવે છે.

૨૩. ડૉ. ઉપેન્દ્ર પંડ્યા લલિતનિબંધ પારિતોષિકઃ

સર્વશ્રેષ્ઠ લલિતનિબંધને આપવામાં આવે છે.

૨૪. શ્રી દોલત ભટ્ટ પારિતોષિક :

ગ્રામજીવન વિષયક નવલકથાના અથવા લોકસાહિત્ય વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૨૫. શ્રી પ્રિયકાન્ત પરીખ નવલકથા પારિતોષિકઃ

નવલકથા વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૨૬. શ્રી પંડિત બેચરદાસ જી. દોશી પારિતોષિક :

સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ગુજરાતી વ્યાકરણ વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૨૭. શ્રી ભાનુપ્રસાદ પંડ્યા પારિતોષિક :

સર્વશ્રેષ્ઠ ગીતસંગ્રહને આપવામાં આવે છે.

૨૮. શ્રી વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી પારિતોષિક :

ચિંતન વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૨૯. શ્રી રામુ પંડિત પારિતોષિક :

અર્થશાસ્ત્ર-વાણિજ્ય-પ્રબંધ-ઉદ્યોગમાં માનવીય સંબંધ વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૩૦. શ્રી પ્રભાશંકર તેરૈયા પારિતોષિક :

ભાષાવિજ્ઞાન-વ્યાકરણ વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૩૧. ભગવાન મહાવીર પારિતોષિક :

લોકસાહિત્ય વિષયક સર્વશ્રેષ્ઠ પુસ્તકને આપવામાં આવે છે.

૩૨. ગુજરાત દર્પણ પારિતોષિક :

દરિયાપારના સાહિત્યકારોના સર્વશ્રેષ્ઠ નવલકથાસંગ્રહને આપવામાં આવે છે.

* સામાજિક ન્યાય અને અધિકારિતા વિભાગ, ગુજરાત સરકાર દ્વારા અપાતાં પારિતોષિક :

દલિત સાહિત્યની આગવી ઓળખને ધ્યાને લઈ ગુજરાત સરકારે સામાજિક ન્યાય અને અધિકારિતા વિભાગ દ્વારા નીચે મુજબના પારિતોષિકો પ્રતિ વર્ષ આપવાનું નક્કી કર્યું છે.

૧. સંતશ્રી કબીર દલિત સાહિત્ય ઍવોર્ડ :

દલિત સાહિત્યકારોને તેમનાં યોગદાનને ધ્યાને લઈ આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને પ્રમાણપત્ર આપવામાં આવે છે.

૨. સાવત્રીબાઈ ફૂલે દલિત મહિલા ઍવોર્ડ :

દલિત મહિલા-કલા-સાહિત્ય- હસ્તકલાકારને આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને પ્રમાણપત્ર આપવામાં આવે છે.

૩. દાસી જીવણ શ્રેષ્ઠ દલિત સાહિત્યકૃતિ ઍવોર્ડ :

સર્વશ્રેષ્ઠ દલિત સાહિત્યની કૃતિ માટે આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૫૦,૦૦૦ રૂપિયા અને પ્રમાણપત્ર આપવામાં આવે છે.

* સંસ્થાગત પારિતોષિક :

રાષ્ટ્રીય અને રાજ્ય અકાદમી, પરિષદ સિવાય અનેક સાહિત્ય સંસ્થાઓ નોંધપાત્ર પારિતોષિકો આપે છે. આવાં પારિતોષિકોને અહીં વર્ગીકૃત કર્યા છે.

૧. ગુજરાત વિદ્યાસભા :

ગુજરાતી સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને 'મહિપતરામ રૂપરામ રૌપ્યચંદ્રક' આપે છે.

૨. નર્મદ સાહિત્ય સભા :

નર્મદ સાહિત્ય સભાનું કાર્યાલય સુરતમાં આવેલું છે. આ સંસ્થા દ્વારા ગુજરાતી સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને 'નર્મદચંદ્રક' એનાયત કરે છે. ટૂંકી વાર્તાના પ્રદાન બદલ કેતન મુનશી પારિતોષિક એનાયત કરે છે.

૩. પ્રેમાનંદ સાહિત્ય સભા :

પ્રેમાનંદ સાહિત્ય સભાનું કાર્યાલય વડોદરામાં આવેલું છે. આ સંસ્થા દ્વારા ગુજરાતી સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને 'પ્રેમાનંદ ચંદ્રક' એનાયત કરે છે.

૪. ગુજરાતી સાહિત્ય સભા :

ગુજરાતી સાહિત્યમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને 'રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક' એનાયત કરે છે. ૧૯૨૮થી રણજિતરામની સ્મૃિતમાં આ ચંદ્રક આપવામાં આવે છે.

૫. ફાર્બસ ગુજરાતી સભા, મુંબઈ :

ગુજરાતી સાહિત્યમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને 'કરસનદાસ પારિતોષિક' એનાયત કરે છે.

૬. નરસિંહ મહેતા સાહિત્યનિધિ ટ્રસ્ટ :

ગુજરાતી સાહિત્યમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને નરસિંહ મહેતા સાહિત્યનિધિ ટ્રસ્ટ, જૂનાગઢ ૧૯૯૯થી 'નરસિંહ મહેતા ઍવોર્ડ' એનાયત કરે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૫૧,૦૦૦ રૂપિયા અને એક નરસિંહ મહેતાની પ્રતિમા એનાયત કરવામાં આવે છે.

૭. ઝવેરચંદ મેઘાણી કેન્દ્ર, સૌરાષ્ટ્ર :

લોકસાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને ઝવેરચંદ મેઘાણી કેન્દ્ર, સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી 'ઝવેરચંદ મેઘાણી લોકસાહિત્ય ઍવોર્ડ' એનાયત કરે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

૮. મનુભાઈ પંચોળી 'દર્શક' ફાઉન્ડેશન :

ગુજરાતી સાહિત્યમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને દર્શક ફાઉન્ડેશન સાહિત્ય ઍવોર્ડ અંતર્ગત 'દર્શક ઍવોર્ડ' એનાયત કરે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

૯. હરીન્દ્ર દવે સ્મૃિત પારિતોષિક :

ગુજરાતી સાહિત્યમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને હરીન્દ્ર દવે મેમોરિયલ ટ્રસ્ટ ૨૦૦૫થી 'હરીન્દ્ર દવે ઍવોર્ડ' એનાયત કરે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૫૧,૦૦૦ રૂપિયા અને સન્માનપત્ર તેમ જ શાલ અર્પણ કરવામાં આવે છે.

૧૦. કાગ ઍવોર્ડ :

લોકસાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને 'કાગ ઍવોર્ડ' એનાયત કરવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૨૫,૦૦૦ રૂપિયા અને એક સ્મૃિતચિહ્ન આપવામાં આવે છે.

૧૧. જયભિખ્ખુ સાહિત્ય ટ્રસ્ટ :

ગુજરાતી સાહિત્ય ક્ષેત્રે ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને 'સ્વ.ધીરજલાલ ધ. શાહ સુવર્ણચંદ્રક' એનાયત કરે છે.

૧૨. શ્રી ચંદુલાલ સેલારકા સા. નિધિ, મુંબઈ :

ગુજરાતી સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ પ્રદાન કરનારને 'કલાગૌરવ પુરસ્કાર' એનાયત કરે છે.

૧૩. આઇ.એન.ટી., મુંબઈ :

ઇન્ડિયન નેશનલ થીએટર, મુંબઈ દ્વારા ગઝલકારોને બે વિશિષ્ટ પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે.

૧. નવોદિત ગઝલકારને તેના સર્જનને ધ્યાને લઈ 'શયદા પુરસ્કાર' આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧૧,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૨. મૂર્ધન્ય ગઝલકારને તેના સર્જનને ધ્યાને લઈ 'કલાપી પુરસ્કાર' આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૨૧,૦૦૦ રૂપિયા અને એક શિલ્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૪. વિદ્યાગુરુ ફાઉન્ડેશન, સાવરકુંડલા :

વિદ્યાગુરુ ફાઉન્ડેશન, સાવરકુંડલા દ્વારા ચાર વિશિષ્ટ પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે.

૧. નવોદિત આશાસ્પદ સાહિત્યકારને તેના સર્જનને ધ્યાને લઈ 'નાનાભાઈ હ. જેબલિયા સ્મૃિત સાહિત્ય પુરસ્કાર' આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૨૫,૦૦૦ રૂપિયા અને સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

૨. યુવા સાહિત્યકારને તેના સર્જનને ધ્યાને લઈ 'રાવજી પટેલ યુવા સાહિત્ય પ્રતિભા ઍવોર્ડ' આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૫૧,૦૦૦ રૂપિયા અને સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

૩. મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારને તેના સર્જનને ધ્યાને લઈ 'દર્શક સાહિત્ય સમ્માન' આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૫૧,૦૦૦ રૂપિયા અને સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

૪. વિદેશમાં રહી ઉત્તમ ગુજરાતી સાહિત્ય સર્જતા સાહિત્યકારને તેના સર્જનને ધ્યાને લઈ 'ઉમાશંકર જોશી વિશ્વગુર્જરી સમ્માન' અંતર્ગત સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૫. દલપતરામ ઍવોર્ડ :

મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારને તેના સર્જનને ધ્યાને લઈ 'દલપતરામ ઍવોર્ડ' આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૨૫,૦૦૦ રૂપિયા અને સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૬. આચાર્ય તુલસી સમ્માન :

આચાર્ય તુલસી મહાપ્રજ્ઞ સંસ્થા દ્વારા સાહિત્ય અને પત્રકારત્વ ક્ષેત્રે ઉત્તમ પ્રદાનને ધ્યાને લઈ 'આચાર્ય તુલસી સમ્માન' આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત ૧,૦૦,૦૦૦ રૂપિયા અને માનપત્ર એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૭. રમેશ પારેખ ઍવોર્ડ :

કવિશ્રી હરિશ્ચંદ્ર જોશી પ્રેરિત 'રમેશ પારેખ ઍવોર્ડ'કવિને તેના સર્જનને ધ્યાને લઈ આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત સર્જકને સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

૧૮. દલિત સાહિત્ય અકાદમી, અમદાવાદ :

૧૯૯૬માં સ્થપાયેલી દલિત સાહિત્ય અકાદમી દલિત સાહિત્ય ક્ષેત્રે સર્જકનાં યોગદાનને ધ્યાને લઈ કવિતા માટે 'શ્રી ચીમનલાલ સોમાભાઈ પટેલ ઍવોર્ડ', નવલકથા માટે 'શ્રી ચીમનલાલ મહેતા ઍવોર્ડ', ટૂંકી વાર્તા માટે 'શ્રીમતી લીલાવતી મહેતા ઍવોર્ડ', સમગ્ર સર્જન માટે 'શ્રી ઇબ્રાહિમ મોહમ્મદ સરવૈયા શ્રેષ્ઠ દલિત સાહિત્યકાર ઍવોર્ડ' તેમ જ દલિત સાહિત્યના સમર્થકને 'સવાયા દલિત સાહિત્યકાર ઍવોર્ડ' આપવામાં આવે છે.

૧૯. ધૂમકેતુ પુરસ્કાર :

ગુર્જર પરિવાર અને ધૂમકેતુ પરિવારના સંયુક્ત ઉપક્રમે ૧૯૯૦થી શ્રેષ્ઠ નવલિકાસંગ્રહ માટે દર ત્રણ વર્ષે આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કાર અંતર્ગત સર્જકને ૫,૦૦૦ રૂપિયા સ્મૃિતચિહ્ન એનાયત કરવામાં આવે છે.

* સામયિક પારિતોષિક :

સામયિકો પ્રતિ વર્ષ તેનાં અંકોમાં પ્રકાશિત સર્જનને ધ્યાને લઈ પ્રકાશિત કૃતિ કે વાર્ષિક પ્રદાન બદલ પુરસ્કાર આપે છે.

* કુમાર માસિક, અમદાવાદઃ

૧૯૨૪માં શરૂ થયેલું 'કુમાર' માસિક તેમાં પ્રકાશિત સર્જનને આવા પુરસ્કારો આપે છે.

૧. કુમાર સુવર્ણચંદ્રક :

૧૯૪૪થી શરૂ થયેલો 'કુમાર ચંદ્રક' વર્ષ દરમિયાન 'કુમાર'માં પ્રકાશિત કૃતિને ધ્યાને લઈને આપવામાં આવે છે.

૨. શ્રીમતી કમલા પરીખ પારિતોષિક :

'કુમાર'માં પ્રકાશિત મહિલા સર્જકનાં સર્જનને ધ્યાને લઈ આપવામાં આવે છે.

૩. અરવિંદલાલ ચીમનલાલ આધ્યાત્મિક પારિતોષિક :

'કુમાર'માં પ્રકાશિત અધ્યાત્મ વિષયક સર્જનને ધ્યાને લઈ આપવામાં આવે છે.

* પરબ, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદ :

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ મુખપત્ર 'પરબ'માં પ્રકાશિત કૃતિ માટે આ મુજબનાં પારિતોષિકો આપે છે.

૧. શ્રી ચંદ્રકાન્ત ન. પંડ્યા પારિતોષિક :

શ્રેષ્ઠ લેખને આપવામાં આવે છે.

૨. શ્રી ન્હાનાલાલ અને રા.વિ.પાઠક પારિતોષિકઃ

શ્રેષ્ઠ કાવ્યને આપવામાં આવે છે.

૩. શ્રી નાનુભાઈ ફાઉન્ડેશન પારિતોષિક :

શ્રેષ્ઠ નિબંધને આપવામાં આવે છે.

૪. શ્રી નાનુભાઈ સુરતી ફા. પારિતોષિક :

શ્રેષ્ઠ નવલિકાને આપવામાં આવે છે.

* કવિતા દ્વિમાસિક, મુંબઈ :

શ્રેષ્ઠ કૃતિને આપવામાં આવે છે.

* અન્ય પારિતોષિકો :

સાહિત્ય ક્ષેત્રે ગામ-શહેર, રાજ્ય-રાષ્ટ્રીય સ્તરે અનેક નામી-અનામી પુરસ્કારો જાહેર થતા હોવાથી દરેક વિશે વિગતે વાત કરવી અહીં શક્ય નથી. કેટલાકની માત્ર ઝાંખી મેળવીએ.

૧. પ્રા. અનંતરાય રાવળ વિવેચન પારિતોષિક :

પ્રા. અનંતરાય રાવળ સમિતિ, અમદાવાદ દ્વારા વિવેચન માટે આપવામાં આવે છે.

૨. ભારતીય ભાષા સંસ્થાન, મૈસૂર :

અનુવાદનું પારિતોષિક આપવામાં આવે છે.

૩. ઇંદુબહેન સંઘવી બાળસાહિત્ય પારિતોષિકઃ

સ્વામી વિવેકાનંદ વિદ્યાભારતી ટ્રસ્ટ દ્વારા બાળસાહિત્ય માટે બે વર્ષે આપવામાં આવે છે.

૪. ઉમાશંકર જોશી ઍવોર્ડ :

હ્યુમન સોસાયટી ઑફ ઇન્ડિયા, નડિયાદ દ્વારા સર્વશ્રેષ્ઠ કાવ્યસંગ્રહને આપવામાં આવે છે.

૫. ઉમાશંકર જોશી પારિતોષિક :

ચારુતર વિદ્યામંડળ, વિદ્યાનગર દ્વારા સર્વશ્રેષ્ઠ કાવ્યસંગ્રહને આપવામાં આવે છે.

૬. કથા ઍવોર્ડ :

કથા ફાઉન્ડેશન, દિલ્હી દ્વારા સર્વશ્રેષ્ઠ સર્જનાત્મક કથા-સાહિત્યને આપવામાં આવે છે.

૭. ક.ભા. દવે રૌપ્યચંદ્રક :

ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદ, અમદાવાદ દ્વારા આપવામાં આવે છે.

૮. કવિશ્રી ડાહ્યાભાઈ પટેલ સુવર્ણચંદ્રક :

કવિશ્રી ડાહ્યાભાઈ પટેલ સાહિત્યરત્ન સુવર્ણચંદ્રક ટ્રસ્ટ, વડોદરા દ્વારા કવિને આપવામાં આવે છે.

૯. કંચનરશ્મિન શ્રેષ્ઠ બાળસાહિત્ય પારિતોષિકઃ

બાળસાહિત્ય અકાદમી, અમદાવાદ દ્વારા બાળસાહિત્ય સર્જન માટે આપવામાં આવે છે.

૧૦. ગિજુભાઈ બધેકા બાળસાહિત્ય ઍવોર્ડ :

બાળસાહિત્ય અકાદમી, અમદાવાદ દ્વારા બાળસાહિત્ય સર્જન માટે આપવામાં આવે છે.

૧૧. જ્યોતીન્દ્ર દવે હાસ્ય ઍવોર્ડ :

હ્યુમન સોસાયટી ઑફ ઇન્ડિયા, નડિયાદ દ્વારા હાસ્યકારને આપવામાં આવે છે.

૧૨. કાકાસાહેબ કાલેલકર ઍવોર્ડ :

હ્યુમન સોસાયટી ઑફ ઇન્ડિયા, નડિયાદ દ્વારા પ્રવાસ-નિબંધકારને આપવામાં આવે છે.

૧૩. જયશંકર સુંદરી ઍવોર્ડ :

હ્યુમન સોસાયટી ઑફ ઇન્ડિયા, નડિયાદ દ્વારા નાટ્યકારને આપવામાં આવે છે.

૧૪. જયંત પાઠક કવિતા પુરસ્કાર :

ડૉ. જયંત પાઠક પુરસ્કાર સમિતિ, સુરત દ્વારા કવિને આપવામાં આવે છે.

૧૫. ગુર્જર ગૌરવ ઍવોર્ડ :

કલાગુર્જરી, મુંબઈ દ્વારા ડાયસ્પોરા સર્જકને આપવામાં આવે છે.

૧૬. ચંદરયા સાહિત્ય પુરસ્કાર :

ચંદરયા ફાઉન્ડેશન, મુંબઈ દ્વારા સર્જકને આપવામાં આવે છે.

૧૭. યુવા પુરસ્કાર :

ભારતીય ભાષા પરિષદ, કલકત્તા દ્વારા ચાર ભારતીય ભાષાઓમાં આપવામાં આવે છે.

૧૮. સદ્દભાવના ઍવોર્ડ :

સદ્દભાવના ફોરમ દ્વારા સંવેદનશીલ સાહિત્યકારને આપવામાં આવે છે.

૧૯. કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય સુવર્ણચંદ્રક :

વિશ્વકલાગુર્જરી ફેડરેશન, મુંબઈ દ્વારા આપવામાં આવે છે.

૨૦. આંબેડકર ઍવોર્ડ :

દલિત સાહિત્ય અકાદમી, દિલ્હી દ્વારા દલિત સાહિત્યકારને આપવામાં આવે છે.

ઉપસંહાર :

અહીં માત્ર હાથવગા અને હૈયાવગા પુરસ્કારોની જ એક ઝાંખી હોવાથી આ એક માર્ગદર્શક લેખ છે, પરંતુ સંપૂર્ણ યાદી નથી જ નથી. આ યાદી સર્જન ક્ષેત્રે મળતાં માન-અકરામ વિષયક હોવાથી સાથે સાથે એ પણ કહેવાનું મન થાય છે કે કોઈ પણ સર્જકે માત્ર પારિતોષિકને ધ્યાને લઈને કદાપિ સર્જન ન કરવું જોઈએ. કારણ કે અંતે તો કોઈ પણ પારિતોષિક એ માત્ર રકમ કે પ્રમાણપત્ર કે સામાયિક પ્રશંસાથી વિશેષ કશું હોતું નથી. સાચો સર્જક પારિતોષિક મળવાથી ખુશ નથી થતો કે ન મળવાથી દુઃખી નથી થતો. સર્જનસુખની સામે પુરસ્કાર-તિરસ્કાર દુઃખ બહુ વામણું લાગે છે.

આમ, સર્જક માટે કોઈ પણ પારિતોષિક એ મળ્યા-ન મળ્યાનું માત્ર બાહ્ય સુખ-દુઃખ છે, પણ એનું આંતરિક સુખ-દુઃખ કેવળ એનાં સર્જન સાથે સંકળાયેલું રહે છે. વાસ્તવમાં સાચો પુરસ્કાર તો સૈકાઓ સુધી ભાષા-સાહિત્યમાં સર્જકનું નામ-કામ ગૂંજતું રહે તે જ છે અને તે મેળવવા માટે કોઈની લીટી ટૂંકી કરવી પડતી નથી કે કોઈને પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ કુરનિશ બજાવવી પડતી નથી. આ કામ માત્ર સમય જ સુપેરે કરી જાણે છે, માટે સમય સામે સમયસર ટકી રહે તેવાં સર્જન માટે કટિબદ્ધ હોવું રહ્યું.

ખૈર, 'નવ્ય' સર્જકોને રાહ અને 'ભવ્ય' સર્જકોને ચાહ મળી રહે તેવા શુભ આશયથી જ આ માહિતીનો પ્રસાર કર્યો છે. રોજ કેટલા ય પુરસ્કારો જાહેર થતા રહે છે, તો રોજ કેટલા ય પુરસ્કારો કાળની ગર્તામાં ખોવાઈ જતાં હોય છે એથી શક્ય છે કે દરેક પુરસ્કારની માહિતી અહીં ન પણ સમાવાઈ હોય. હાલ, અહીં તો વર્તમાનમાં પુરસ્કારો અપાય છે તેમાંના કેટલાકની જ વિગતે વાત કરી છે.

અસ્તુ. 


(પુસ્તક : પ્રકાશનથી પુરસ્કાર સુધીની સફર – ડૉ. અશોક ચાવડા , ઓળખ, ડિસેમ્બર-2017)

e.mail : a.chavda@yahoo.co.in

પ્રાસ્તાવિકઃ

સાહિત્ય અને પત્રકારત્વ અલગ હોવા છતાં લગોલગ છે એટલે જ સુધારકયુગથી અનુઆધુનિક યુગ સુધી પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે પત્રકારત્વ સાહિત્યને ઉપકારક રહ્યું જ છે. સામાન્ય રીતે પત્રકારત્વ સમાજજીવનને મુખ્યત્વે સપાટી પરથી પ્રતિબિંબિત કરે છે તો સામયિક પત્રકારત્વ સમાજજીવનને સપાટીથી લઈને તળિયા સુધી તાગે છે. સુધારક યુગ, પંડિત યુગ બાદ ગાંધીયુગ દરમિયાન સમાજજીવનને તાગવાની દૃષ્ટિ ગાંધીપ્રભાવને લીધે વધારે તીવ્ર બની અને એટલે જ ગાંધીયુગ સાહિત્ય સાથે સાથે સાહિત્યિક સામયિક પ્રકાશન માટે પણ વિશેષ જાણીતો છે. ગાંધીયુગમાં 'વીસમી સદી' (1916), 'નવજીવન' (1919), 'ચેતન' (1920), 'ગુજરાત' (1922), 'નવચેતન' (1922), 'કૌમુદી' (1924), 'માનસી' (1935), 'કુમાર' (1924), 'પ્રસ્થાન' (1926), 'રશ્મિ' (1934), 'ફાર્બસ ગુજરાત સભા' (1936), 'રેખા' (1939), 'સંસ્કૃિત' (1947), 'દક્ષિણા' (1947), 'અખંડ આનંદ' (1947), 'રમકડું' (1949), 'મિલાપ' (1950) જેવાં સામયિકો પ્રકટ થતાં હતાં. આ પૈકી આજે પણ પ્રકાશિત થતાં હોય તેવાં ત્રણ જ સામયિકો છે – 'નવચેતન', 'કુમાર', અને 'અખંડ આનંદ'. 1924 થી અવિરત (1987થી 1990ના ત્રણેક વર્ષના અપવાદને બાદ કરતાં) સળંગ પ્રકાશિત થતું હોય તેવાં 'કુમાર' માસિક વિશે આજે આપણે અથથી ઇતિ વાત કરીશું.

'કુમાર'નો ઇતિહાસ અને વર્તમાનઃ

એપ્રિલ, 1916માં હાજી મહંમદ અલ્લારખિયાએ 'વીસમી સદી' સચિત્ર સામયિકનું પ્રકાશન શરૂ કર્યું, જેમાં રવિશંકળ રાવળ પણ સંકળાયેલા હતા. રવિશંકર રાવળ 'વીસમી સદી' માટે કૃતિ અનુરૂપ સ્કેચ તૈયાર કરતા. પ્રારંભે 'માત્ર વિદ્વાનો માટે નહીં, માત્ર સાક્ષરોને માટે નહીં, પણ સમગ્ર પ્રજાને માટે આ નવું સાહસ છે' એવું કહેતા હાજી મહંમદના નિધન બાદ 1922ની આસપાસ આ સામયિક બંધ થયું અને રવિશંકર રાવળને પોતીકું સામયિક શરૂ કરવાનો વિચાર આવ્યો.

ગુજરાતના કલાગુરુ તરીકેનું બહુમાન ધરાવતા રવિશંકરભાઈ રાવળ (જન્મઃ 01-08-1892, અવસાનઃ 09-12-1977) 'ગુજરાતમાં કલાના પગરણ' અંતર્ગત નોંધે છે તેમ માનતા કે 'આપણે પ્રજાજીવનને ખીલવવું હોય તો શાળા અને ઘરની વચ્ચે સંબંધ સાધતું વ્યવહાર, સાહસ અને ચારિત્ર્યમાં સજગતા તથા તાલીમ આપે એવું પત્ર ઘડવું જોઈએ.' આ વિચારને મૂર્તિમંત કરવા જાન્યુઆરી, 1924માં રવિશંકર રાવળે કુમાર માસિકનો પ્રારંભ કર્યો અને તેમની સાથે જોડાયા 'નવજીવન'માં ઘડાયેલા બચુભાઈ રાવત. 'કુમાર' વાસ્તવમાં દક્ષિણામૂર્તિ ભાવનગર ખાતે અનંત અને ઉપેન્દ્ર નામના મિત્રોના હસ્તલિખિત સામયિકનું નામ હતું. આ નામ આ મિત્રો પાસેથી રવિશંકરભાઈએ લઈ લીધું અને 'કુમાર'ના પ્રથમ અંકમાં તેમનો આભાર પણ માન્યો.

જાન્યુઆરી, 1924થી ડિસેમ્બર, 1942 સુધી રવિશંકરભાઈની અંગત માલિકી હેઠળ 'કુમાર' માસિકનું પ્રકાશન ચાલ્યું. 'કુમાર પ્રોસેસ સ્ટુડિયો' અંતર્ગત બ્લોક બનાવવા તેમ જ પ્રકાશન કરવું ઇત્યાદિ કામગીરી ચાલતી. ડિસેમ્બર, 1942ના અંકમાં પહેલા પાને 'કુમાર બંધ થાય છે' તેવી જાહેરાત કરીને રવિશંકરભાઈએ નિવૃત્તિ લીધી. અત્રે એ પણ નોંધવું રહ્યું કે રવિશંકર રાવળે 'ગુજરાત કલાસંઘ'ની પણ સ્થાપના કરી હતી. આમ, કલા અને સાહિત્ય વિશ્વ પર રવિશંકરભાઈનું આ અદકેરું ઋણ છે.

અલબત્ત, તે સમયે આવું માસિક બંધ ન થવું જોઈએ એવી નેમ સાથે ગુજરાતના કેટલાક સાહિત્યરસિક સંસ્કારી શ્રેષ્ઠીઓ આગળ આવ્યા અને 'કુમાર કાર્યાલય લિમિટેડ', નામની કંપનીની સ્થાપના કરીને આ માસિકને ચાલુ રાખવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી. પરિણામે જાન્યુઆરી, 1943થી બચુભાઈ રાવતે [જન્મ : 27 ફેબ્રુઆરી 1898] 'કુમાર કાર્યાલય લિમિટેડ' અંતર્ગત આ માસિકને ચાલુ રાખવાની બીડું ઉઠાવ્યું. તેમની સાથે ચિત્રકાર બિહારીલાલ ટાંક પણ જોડાયા. રૂપિયા 20નો એક એવા 1 લાખના શેર જાહેર કર્યા, જેમાંથી તે સમયે માત્ર 50 હજારના શેરનું ભરણું મળ્યું. આમ, એ આવકમાંથી 'કુમાર' બચુભાઈના તંત્રીપદે પ્રકાશિત થવા લાગ્યું. એ સમયે અંદાજે 24 વ્યક્તિઓના સ્ટાફ સાથે 'કુમાર કાર્યાલય લિમિટેડ' ચાલતું, જે અંતર્ગત કોમ્પોઝ, બ્લોક મેકિંગ, પ્રિન્ટિંગ, બાઇન્ડિંગ ઇત્યાદિ તમામ કામગીરી કુમારમાં જ થતી. ગુણવત્તા સાથે સમાધાન ન કરતાં દર વર્ષે કુમારની ખોટ વધવા લાગી. એક બાજુ માતબર રકમનું દેવું 'કુમાર કાર્યાલય' પર થઈ ગયું અને બીજી બાજુ 1980માં બચુભાઈ રાવતનું અવસાન થયું. બચુભાઈના નિધન બાદ તેમના પુત્ર અશોક રાવત અને બિહારીલાલ ટાંકે 'કુમાર' ટકી રહે તે માટેના પ્રયત્નો હાથ ધર્યા. બિહારીલાલ ટાંકના તંત્રીપદે 'કુમાર' ચાલુ રહ્યું, પરંતુ 1982થી 1987 દરમિયાન ગ્રાહકો તૂટવા લાગ્યા. લિમિટેડ કંપની હોવાથી ખોટ વધતી જતી હોવાથી 1986ના વર્ષમાં 'કુમાર'નું પ્રકાશન ન થયું. એ સમયગાળા દરમિયાન ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ભાષાભવનના ગુજરાતી વિભાગના પ્રોફેસર અને વિભાગાધ્યક્ષ ડૉ. ધીરુ પરીખે બિહારીલાલને સંપાદકીય સહાય કરી. જુલાઈ 1987થી 'કુમાર' બંધ થયું. મોટા ભાગનું દેવું હીરાલાલ ભગવતીએ અંગત રસ લઈને માફ કરાવ્યું. સ્ટાફ છૂટો કરી દેવામાં આવ્યો. માત્ર બિહારીલાલભાઈ અને અશોક રાવત જ કુમાર સાથે જોડાયેલા રહ્યા. ત્રણ વર્ષ દરમિયાન બહોળી સંખ્યામાં 'કુમાર'ને પુનઃ ચાલુ કરવા બાબતના પત્રો આવ્યા અને ડિરેકટર્સની મીટિંગમાં 'કુમાર'ને પુનઃ ચાલુ કરવા બાબતે ચર્ચા ચાલી. જુલાઈ 1987થી જુલાઈ 1990 સુધી 'કુમાર' સદંતર બંધ રહ્યું.

12 જુલાઈ, 1980 ના રોજ બચુભાઈના અવસાન વખતે ડૉ. ધીરુ પરીખે તેમને આપેલ વચનની પૂર્તિ રૂપે 'કુમાર'ને બેઠું કરવાનો સંકલ્પ હાથ ધર્યો અને અનેક પ્રયત્નો બાદ જુલાઈ 1990 બાદ ડૉ. ધીરુ પરીખના તંત્રીપદે 'કુમાર' પુનઃ પ્રકાશિત થયું. એ ગાળામાં રોજના સોએક પોસ્ટકાર્ડ્સ લખીને ગ્રાહકોને 'કુમાર' માટે ફરી આકર્ષવાની કોશિશ કરી. 1996માં 'કુમાર ટ્રસ્ટ'ની સ્થાપના થઈ અને આ ટ્રસ્ટમાં એક ઠરાવ કરીને 'કુમાર' માસિકના પ્રકાશનની જવાબદારી સ્વીકારવામાં આવી ત્યારથી તે આજ દિન સુધી ડૉ. ધીરુ પરીખના તંત્રીપદે 'કુમાર' પ્રકાશિત થતું રહ્યું છે. 'કુમાર ટ્રસ્ટ'ના વર્તમાન ટ્રસ્ટીઓમાં ભાલચંદ્ર શાહ, કુમારપાળ દેસાઈ, અંજનાબહેન ભગવતી, રઘુવીર ચૌધરી, ધીરુ પરીખ અને પ્રફુલ્લ રાવલ છે. આમ, 'કુમાર'ના આરંભનો શ્રેય રવિશંકર રાવળને જાય છે અને 'કુમાર'ને ઘડવાનો શ્રેય બચુભાઈને જાય છે, તો 'કુમાર'ને સંવર્ધિત કરીને 'કુમારસંસ્કૃિત' ટકાવી રાખવાનો શ્રેય ડૉ. ધીરુ પરીખ ને જાય છે.

ધીરુભાઈની કુમારનિષ્ઠાના બળે ગુજરાત સરકાર તરફથી અપાતો 'ગુજરાતી અખબારોમાં શ્રેષ્ઠ આલેખન પુરસ્કાર' 'કુમાર' માસિકને વર્ષ 1994-95 માટે મળ્યો છે. જાન્યુઆરી 2004થી જૂન 2006 સુધી અશોક ચાવડાએ સહસંપાદક તરીકે ડૉ. ધીરુભાઈ પરીખ સાથે કામ કર્યું અને 'કુમાર'ને ડિજિટલ સ્વરૂપ આપ્યું. જાન્યુઆરી 2011થી જાણીતા નિબંધકાર ડૉ. પ્રફુલ્લ રાવલ ઉપતંત્રી તરીકે 'કુમાર' સાથે સંકળાયલા છે. પ્રફુલ્લભાઈ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના વર્તમાન મહામંત્રી છે તેમ જ વર્ષ 1982ના કુમારચંદ્રકધારક પણ છે.

'કુમાર'નું સાહિત્યિક, સામાજિક ધ્યેયઃ

કોઈ પણ સામયિક તેનાં ધ્યેય વિના અપૂર્ણ રહે છે. કુમાર માસિકનો ધ્યેય તેના મુદ્રાલેખથી મળી રહે છે. 'ગુજરાતની ઊગતી પ્રજાનું માસિક' એવા મુદ્રાલેખ સાથે પ્રથમ અંકનો પ્રારંભ જે ચિત્ર સાથે થયો તે ચિત્ર આગળ જતાં 'કુમાર'નું પ્રતીકચિહ્ન બની રહ્યો. વરસ એકના 6 રૂપિયાનું લવાજમ ધરાવતું તે સમયે 'કુમાર' દર માસની પૂનમે પ્રકાશિત થશે એમ નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. વર્તમાનમાં 'કુમાર' દર માસની 17મી તારીખે પ્રકાશિત થાય છે. પ્રથમ અંકમાં જ લેખકોને અંતર્ગત આહ્વવાન હતું કે 'ઊગતી પ્રજાને માટે જેની પાસે કંઈક પણ સંદેશો, પ્રેરણા, ઉપયોગી થવાની ઇચ્છા કે માર્ગદર્શક હકીકતો હોય તે આ માસિક માટે ખસુસ લખે. જેઓને માટે આ માસિક ચલાવવામાં આવે છે – તેઓ કુમારો અને કુમારીઓમાંથી જેઓ ઉછરતા લેખકો હશે તેમને અમે યોગ્યતા પ્રમાણે જરૂર સ્થાન આપીશું, કારણ કે અમારી ઇચ્છા છે કે આ માસિક વાંચનારાઓનાં હૃદયનું પ્રતિબિમ્બ બની રહે.'

'કુમાર'નું સાહિત્યિક, સામાજિક, સાંસ્કૃિતક પ્રદાનઃ

ક્રમશઃ 'ગુજરાતની ઊગતી પ્રજાનું માસિક', 'આવતી કાલના નાગરિકો માટેનું આજનું માસિક' અને 'પૂરા પરિવારનું સર્વલક્ષી સુરુચિપૂર્ણ સામયિક' એવા મુદ્રાલેખને 1924થી આજ દિન સુધી 'કુમાર' માસિક ચરિતાર્થ કરતું આવ્યું છે.

ગુગલ ડુગલથી આજે આપણે સુપેરે પરિચિત છીએ. વાસ્તવમાં આવી શરૂઆત 'કુમારે' શરૂ કરી હતી. 1924થી 1980 સુધીના તમામ અંકોમાં 'કુમાર'નું ટાઇટલ વિભિન્ન રીતે લખાયેલું જોવા મળે છે. આમાં પુનરાવર્તન થયું હોય તેવા એકાદ-બે અપવાદ હોઈ શકે તેની ના નહીં, પરંતુ દર વખતે 'કુમાર' એ નામનું રેખાંકન અંક તેમ જ જે તે માસના વિશિષ્ટ પ્રસંગો, તહેવારોને ધ્યાને લઈને નવીન રીતે કરવામાં આવતું તે બાબત તે સમયને ધ્યાને લેતા અદકેરી અને વિશિષ્ટ અવશ્ય ગણી શકાય.

'કુમાર'માં અનુક્રમણિકા પણ વિશિષ્ટ અને વિભાગ મુજબ પ્રકાશિત થાય છે. અનુક્રમણિકા 'સાંકળિયું' તરીકે લેખાય છે અને વર્ષાંતે 'બાર માસનું સાંકળિયું' પ્રકાશિત થાય છે, જેમાં બાર અંકો પૈકી જે કંઈ પ્રકાશિત થયું હોય તેવી વિગતોનું વિહંગાવલોકન સમાવિષ્ટ હોય છે. 'કુમાર' વાચકોના મતને ન્યાય આપીને વાચકોના રસરુચિને પોષવામાં પણ અગ્રસર રહ્યું છે. અનુક્રમણિકા પછી તરત 'વાચકો લખે છે' વિભાગ અંતર્ગત વાચકોના સારા-નરસા પત્રોને પ્રકાશિત કરીને વાચકોના ભાવને વાચા આપવામાં આવે છે.

બચુભાઈના સંપાદનકાળમાં અને 'બુધસભા'ને લીધે આગળ જતાં 'કુમાર'માં કવિતા માટે પહેલું પાનું ફાળવવામાં આવ્યું. 'કુમાર'માં કવિતાનાં તમામ સ્વરૂપોને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવતું, મુખ્યત્વે છાંદસ કવિતા. એ વાત નોંધવી રહી કે 'કુમાર'માં કદાપિ ગદ્યકવિતા પ્રકાશિત કરવામાં નથી આવી. ઉમાશંકર જોશી, રાજેન્દ્ર શાહ, સુંદરમ્‌થી લઈને મોટા ભાગના ઉત્તમ કવિઓ 'કુમાર'ની 'કવિતાની કાર્યશાળા'માંથી મળ્યા છે. આમ, છંદોબદ્ધ કવિતા બાબતે 'કુમાર'નું પ્રદાન અનન્ય છે. શરૂઆતમાં 'કુમાર'માં કવિતાનું કોઈ ચોક્કસ પાનું નહોતું આવતું, પણ જ્યાં જ્યાં જેમ જગા પડે તેમ તેમ તે જગાની આપૂર્તિ માટે કવિતાનું પ્રકાશન કરવામાં આવતું. 'કુમાર'માં કવિતા પ્રકાશિત થાય તે સાહિત્યજગતમાં આવકારદાયી ઘટના લેખાતી. 'કુમારમાં પ્રકાશિત થાય તે જ સાચો કવિ' એવી માન્યતા તત્કાલીન સાહિત્યવિશ્વમાં પ્રવર્તતી.

'લઘુકથા', 'ધ્યાનકથા' જેવા ગદ્ય સાહિત્યસ્વરૂપો ગુજરાતી સાહિત્યમાં 'કુમાર'ના માધ્યમથી જ પ્રવેશ્યા. 'કુમાર' તેની વિશિષ્ટ 'લેખમાળાઓ' માટે પણ જાણીતું છે. 'કિશોરકથાઓ', 'ચરિત્ર' એ પણ કુમારપ્રસાદી જ છે.

'કંકાવટી' નામનો મહિલાવિભાગ અને 'શબ્દચિત્ર' તેમ જ 'અડકોદડકો' જેવો બાળવિભાગ 'કુમાર પૂરા પરિવારનું સામયિક' છે એ વાતનું પ્રમાણ છે. 'માધુકરી' નામનો વિભાગ પણ વાચકોમાં એટલો જ પ્રિય છે. કુમાર તેના છેલ્લા પાનાથી પણ વિશેષ છે. આ 'છેલ્લું પાનું' ટુચકાથી લઈને જ્ઞાનવિજ્ઞાનની અવનવી માહિતી તેમ જ પાકકલાની કોઈ વિશિષ્ટ રીતભાત અને 'શબ્દચિત્ર'થી ગાગરમાં સાગર હોય તે રીતે સંપાદિત કરવામાં આવે છે.

ફિલ્મ વિશે પ્રારંભમાં 'કુમાર'માં કશું ન આવતું. 'કંકુ' ગુજરાતી ફિલ્મથી 'કુમાર'માં પ્રથમ વાર ફિલ્મ વિશેના લખાણ આવતા થયા તે આગળ જતા 'ફિલ્માકાશ' જેવી લેખમાળા સુધી વિસ્તર્યાં. અલબત્ત, આવા લેખો ફિલ્મોની સપાટી પરની માહિતી કરતાં ફિલ્મમાં કલાત્મકતા, અભિનયકળા તેમ જ ગીતકવિતા જેવા શાસ્ત્રોક્ત અભિગમથી જ લખવામાં આવતા.

વિજ્ઞાનને તમામ સ્વરૂપોમાં 'કુમારે' પૃષ્ઠોમાં ઉજાગર કર્યું છે, તો જાતીય વિજ્ઞાન કેમ બાકાત રહે? 'કાયાની કરામત' જેવી લેખમાળા થકી યુવાનોને જાતીયશિક્ષણ આપવામાં પણ 'કુમારે' પીછેહઠ નથી કરી. પી.સી. વૈદ્યની 'ગણિત ગમ્મત' લેખમાળા પણ એટલી જ વિદ્યાર્થીઉપયોગી. પદાર્થવિજ્ઞાન, રસાયણવિજ્ઞાન, જીવવિજ્ઞાનની સાથેસાથે ખગોળશાસ્ત્ર વિશે પણ 'કુમાર'માં લેખમાળા હોય જ હોય. કુમાર તેની આવી લેખમાળાઓ થકી વિદ્યાર્થીઓમાં પણ એટલું જ લોકપ્રિય રહ્યું છે. 'આવો શીખીએ અંગ્રેજી', 'શતરંજ', 'કમ્પ્યૂટર' એવી લેખમાળા આજે ય વિદ્યાર્થીમાનસમાં જીવંત છે. 'પ્રાચીન સિક્કા' જેવી માહિતીસભાર લેખમાળા કે 'વિનોદની નજરે' વ્યંગલેખમાળા કે 'વ્યક્તિઘડતર' શ્રેણી હોય કે 'અંગ્રેજી સાહિત્યનું આચમન' જેવી પશ્ચિમી સાહિત્ય ધરાવતી લેખમાળા હોય કે પછી 'રત્ન અને તેનાં પ્રકારો', 'વનવગડાંના વાસી', 'ઉર્મિની ઓળખ', 'અગસ્ત્યને પગલે', 'ટિકિટસંગ્રહ' જેવી લેખમાળાઓ હોય 'કુમાર' તેના મુદ્રાલેખને હંમેશાં વફાદાર રહ્યું છે.

એકાંકી કે દ્વિઅંકીની તુલનમાં 'કુમાર'માં નાટિકાનું વિશેષ પ્રકાશન થયું છે. 'કુમાર' તેના એક એક પૃષ્ઠનો પ્રકાશન માટે કાળજીપૂર્વક ઉપયોગ કરતું હોવાથી બહુ લાંબા હોય તેવા નાટકો તેમ જ ગદ્ય કવિતાનું પ્રકાશન ન કરી શકે તેમ વિચારીએ તો તે લગીરે ખોટું નથી.

'કુમાર' માત્ર સાહિત્ય અને સમાજ પૂરતું સીમિત નથી રહ્યું. કલાગુરુ આદ્ય સ્થાપક હોઈ 'કુમાર'માં કલાને પણ બરાબરનું સ્થાન મળતું. દ્વિતીય મુખપૃષ્ઠ પર જે કલાકારનું રંગીન ચિત્ર પ્રકાશિત થયું હોય તેની વિગતો 'કલાવાર્તા' અંતર્ગત પ્રકાશિત થતી. કોઈ વાર 'કલાવાર્તા'માં કલાકારના જીવન વિશે, તેનાં ચિત્રો વિશે, ચિત્રશૈલી ઇત્યાદિની પણ છણાવટ કરવામાં આવતી.

'કુમાર' તેના 'દિવાળી અંક' અને અન્ય 'વિશેષાંકો' માટે પણ એટલું જ જાણીતું છે. 'રવિશંકર રાવળ વિશેષાંક' હોય કે 'બચુભાઈ રાવત વિશેષાંક' હોય કે 'ટૂંકી વાર્તા વિશેષાંક' હોય 'કુમાર'નો પ્રકાશનવૈભવ પાને પાને ઉજાગર થતો જોવા મળે છે. 'કુમાર' તેના આકર્ષક પ્રિન્ટિંગ માટે પણ વખણાય છે. જોડણી બાબતે પણ 'કુમાર'ના એક સમયે સિક્કા પડતાં. 'કુમાર'ની પ્રકાશનસામગ્રીમાં અનુસ્વારનો ઉપયોગ મહત્તમ કરવામાં આવતો. 'કુમાર' તેના મરોડદાર ટાઇપબ્લોકથી અન્ય સામયિકોથી અલગ તરી આવતું. અલબત્ત શક્ય હોય ત્યાં સુધી શુદ્ધ ગુજરાતી શબ્દોને જ પ્રથમ પ્રાધાન્ય આપવામાં આવતું, તેમ છતાં અનિવાર્ય હોય તેવા અંગ્રેજી શબ્દો તેના પ્રમાણભૂત ઉચ્ચાર સાથે જ કુમારમાં પ્રકાશિત થતા.

આમ, 'કુમાર'માં પ્રકાશિત 'કાવ્ય', 'ચિત્ર', 'ચરિત્ર', 'આરોગ્ય', 'કલા', 'વાર્તા', 'સાહિત્ય', 'આત્મકથા', 'સંસ્મરણ', 'વિજ્ઞાન' ઇત્યાદિ પ્રત્યેક સામગ્રી વિશે વાત કરવા બેસીએ તો વરસોના વરસ લાગે. એમ કહી શકાય કે પ્રારંભમાં 'કુમાર'માં આધુનિકતા ઓછી હતી અને રોમેન્ટિસિઝમનો પણ અભાવ હતો, પરંતુ સમયાંતરે 'કુમારે' તેના આ પાસાંઓને પણ સરભર કરી દીધા. જેમ જેમ સાહિત્ય અને ચિત્રકળામાં નવીન હવા પ્રવેશી તેમ તેમ 'કુમારે' પણ તે નાવીન્યને સ્વીકારવાનું વલણ અપનાવ્યું. અલબત્ત, આ અભિગમ શાસ્ત્રોક્ત વિશેષ રહ્યો.

'કુમાર'ની બુધસભાઃ

1930ની આસપાસ સત્યાગ્રહની ચળવળ દરમિયાન 'કુમારની મેડી'એ ઉમાશંકર જોશી અને અન્ય કવિઓ રાતવાસો કરતાં. આ રોકાણ દરમિયાન આ કવિમિત્રો કાવ્ય વિષયક નોંધોની વિશદ્ ચર્ચા કરતાં અને એ રીતે એ ત્રિઉરની જોડીએ અનૌપચારિક 'બુધસભા'નો પ્રારંભ કર્યો. આ ત્રિઉર એટલે કવિત્રિપુટીશ્રી ઉમાશંકર જોશી, ત્રિભુવનદાસ લુહાર 'સુંદરમ્' અને રતિલાલ શુક્લ (રામપ્રસાદ શુક્લ). આ અનૌપચારિક 'બુધસભા'નો નિયમિત પ્રારંભ ૧૯૩૨માં મુ. બચુભાઈ રાવતની રાહબરી હેઠળ 'કુમાર કાર્યાલય'માં થયો. 'કુમાર'માં એ સમયે 'કાર્યાલય' નામનું હસ્તલિખિત સામયિક પણ પ્રકાશિત થતું, જેમાં 27 જુલાઈ, 1932ના રોજ 'બુધસભા' મળી હોય તેવો ઉલ્લેખ મળી આવે છે. આ પહેલી બેઠક હશે કે પછી બીજી એ વાત સ્પષ્ટ ન હોવાથી એમ માની શકાય કે 1932થી વિધિવત્ 'બુધસભા'નો પ્રારંભ થયો. તે સમયકાળમાં રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના 'શાંતિનિકેતન'માં બુધવારે રજા રહેતી હોવાથી સર્જકમિત્રોએ બુધવારે મળવું એવો સંકલ્પ સંભવત્ કર્યો હશે તેમ માનીએ તો લગીરે ખોટું નથી. સ્વાસ્થ્ય કથળતા બચુભાઈ રાવતે 2 જાન્યુઆરી, 1980ના રોજ 'બુધસભા'ની સોંપણી 'ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ'ને સોંપી દીધી અને એનું સુકાન ડૉ. ધીરુ પરીખને સોંપવામાં આવ્યું. તે દિવસથી આજ દિન સુધી ડૉ. ધીરુ પરીખના માર્ગદર્શન હેઠળ બુધસભા નિયમિત મળે છે. અલબત્ત, તે વખતે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું મકાન ન હોવાથી 'શ્રી એચ. કે. આર્ટ્સ કૉલેજ'માં મળતી. ત્યાર બાદ પરિષદનું મકાન તૈયાર થતાં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ ખાતે 'બચુભાઈ રાવત સ્મૃિતખંડ'માં દર બુધવારે સાંજે 7 થી 8 કલાકે મળે છે જે અંતર્ગત કવિઓ કાવ્યચર્ચા કરે છે. ઉમાશંકર જોશી, રાજેન્દ્ર શાહ, પિનાકિન ઠાકર, બાલમુકુંદ દવે, સ્નેહરશ્મિ, નિરંજન ભગત, પ્રિયકાંત મણિયાર, લાભશંકર ઠાકર, રઘુવીર ચૌધરી, ચંદ્રકાન્ત શેઠ, ચિનુ મોદી, મનહર મોદી, રાવજી પટેલ, હરિકૃષ્ણ પાઠક જેવા કવિઓ બુધસભાની જ નીપજ છે એવું કહેવામાં જરા ય અતિશ્યોક્તિ નથી. મુરબ્બી લાભશંકર ઠાકરને તો અનેક વાર નવ્યકવિને કહેતા સાંભળ્યા છે કે 'સારા કવિ થવું હોય તો બુધસભામાં જાવ.'

કુમારના અમૃતપર્વ નિમિત્તે આયોજિત 'બૃહદ બુધ કવિસંમેલન' અંતર્ગત જૂની અને નવી પેઢીના 21 કવિઓને એક સાથે મંચ પર મૂકીને કુમારે પ્રથમ વાર બુધસભાને ઇતિહાસને લોકો સમક્ષ ઉજાગર કર્યો. રાજેન્દ્ર શાહ, ધીરુ પરીખ, નિરંજન ભગત, નલિન રાવળ, લાભશંકર ઠાકર, ચંદ્રકાન્ત શેઠ, ગીતા પરીખ, રઘુવીર ચૌધરી, પ્રવીણ પંડ્યા, મનહર મોદી, ચિનુ મોદી, હેમંત દેસાઈ, યોસેફ મેકવાન, રાજેન્દ્ર શુકલ, હરિકૃષ્ણ પાઠક, માધવ રામાનુજ, હર્ષદ ત્રિવેદી, નલિન પંડ્યા, રાજેન્દ્ર પટેલ, હરદ્વાર ગોસ્વામી, અશોક ચાવડા – આ 21 કવિઓના કાવ્યપાઠ સાથે સંચાલન દરમિયાન ધીરુ પરીખે બુધસભાની ભૂમિકા વિશે વાત કરી છે.

'બુધસભા અને હું' એવા મારા લેખમાં મેં નોધ્યું છે તેમ "‘બુધસભા’નું નામ કાને પડતા જ આજે પણ કાન સરવા થઈ જાય છે. બુધસભાનું સંચાલન કરતા ધીરુભાઈએ ક્યારે ય કવિ સામે નથી જોયું, માત્ર અને માત્ર કૃતિ સામે જોયું છે. મેં અનેક મોટા માથાઓની કવિતા ‘બુધસભા‘માં નાની થતી જોઈ છે. કવિનું નામ ગુપ્ત રાખીને ધીરુભાઈ કવિતા વાંચે. ત્યાર બાદ નાના-મોટાનો ભેદરાખ્યા વિના દરેકને (ભાવકને પણ, ક્યારેક તો ખુદ કવિને પણ) તે વંચાયેલી કવિતા વિશે પ્રતિભાવ પૂછે. વળી, આ પ્રતિભાવ ‘સરસ છે’, ‘ઠીક છે’, ‘મજા ના આવી’ એવા સુષ્ઠુસુષ્ઠુ ગોઠવેલા ટૂંકા શબ્દોમાં નહીં, પણ સચોટ કારણો સાથે જ આપવો તેવો આગ્રહ પણ રાખે. અંતે તેઓ પોતાની વિશેષ ટિપ્પણી સાથે જે તે કવિતાનું પદ્ધતિસરનું પોસ્ટમોર્ટમ કરી આપે. ઘણી વાર એવું બને કે બધાના અભિપ્રાય કરતાં કંઈ નવી જ વાત ધીરુભાઈ પાસેથી જાણવા મળે."

'કુમારચંદ્રક અને અન્ય પારિતોષિકઃ

'કુમારચંદ્રક' એ ગુજરાતી સાહિત્યનો પ્રતિષ્ઠિત ચંદ્રક છે. આ ચંદ્રકની શરૂઆત યશવંત પંડ્યાએ કરી હતી. 'કુમારચંદ્રક' વર્ષ દરમિયાન કુમારમાં પ્રકાશિત થયેલ સર્વશ્રેષ્ઠ સાહિત્ય, અભ્યાસસામગ્રી ઇત્યાદિને ધ્યાને લઈને કોઈ એક વ્યક્તિને આપવામાં આવે છે. ટૂંકમાં, 'કુમારચંદ્રક' મેળવવા માટે 'કુમાર'માં પ્રકાશિત થવું તે અનિવાર્ય શરત છે. 1944થી શરૂ થયેલો આ રૌપ્યચંદ્રક 1983 સુધી અવિરત અપાતો રહ્યો. 'કુમારચંદ્રક' મળવો એ સાહિત્યવિશ્વમાં ગૌરવપ્રદ બાબત છે. 1950માં ચં. ચી. મહેતાને 'બાંધ ગઠરિયા' માટે તે એનાયત થયો હતો, પરંતુ તેનો તેમણે અસ્વીકાર કર્યો હતો. 1984થી 2002 સુધી આ રૌપ્યચંદ્રક બંધ રહ્યો.

વર્ષ 2003થી આ ચંદ્રક હીરાબહેન ચેરિટી ફાઉન્ડેશન, મુંબઈના સહયોગથી 'કુમાર સુવર્ણચંદ્રક' તરીકે પુનઃ શરૂ થયો તે આજ દિન સુધી આપવામાં આવે છે. 1944થી આજ દિન સુધીના 'કુમારચંદ્રકધારકો'ની યાદી નીચે મુજબ છે. કયા સાહિત્યિક પ્રદાન માટે કોને આ ચંદ્રક આપવામાં આવ્યો તેની વિગતોમાંથી પણ 'કુમાર'ના વિષય વૈવિધ્યની ઝાંખી મળી રહેશે. આ લેખકયાદી પણ કુમારમાં પ્રકટ થતાં સાહિત્યિક સ્તર માટે પૂરતી છે. વળી, લેખમાળાનું વિષયવૈવિધ્ય પણ વાચકોની રસરુચિને પોષક રહ્યું છે.

વર્ષ     લેખક                      પ્રદાન

1944  ડૉ. હરિપ્રસાદ દેસાઈ   રસદર્શન લેખમાળા 

1945  પુષ્કર ચંદરવારકર     પિયરનો પડોશી નાટિકા

1946  યશોધર મહેતા           રણછોડલાલ નાટિકા

1947  રાજેન્દ્ર શાહ             કાવ્યો    

1948  બાલમુકુંદ દવે            કાવ્યો

1949  નિરંજન ભગત          કાવ્યો

1950  વાસુદેવ ભટ્ટ             આપણી રમતો લેખમાળા

1951  બકુલ ત્રિપાઠી            હળવા નિબંધો – નિબંધિકાઓ

1952  શિવકુમાર જોશી         નાટિકાઓ

1953  અશોક હર્ષ                ચરિત્રલેખો

1954  ડૉ. શિવપ્રસાદ જોશી    કાયાની કરામત લેખમાળા 

1955  ઉમાકાંત પ્રે. શાહ         સ્થાપત્ય વિષયક લેખો

1956  સુકાની–ચંદ્રશંકર બુચ   દેવો ધાંધલ નવલકથા

1957  જયંત પાઠક               કાવ્યો

 1958  હેમંત દેસાઈ               કાવ્યો 

1959   ઉશનસ્ – ન.કુ. પંડ્યા  કાવ્યો

1960  નવનીત પારેખ             અગસ્ત્યને પગલે પગલે લેખમાળા

1961  સુનીલ કોઠારી              કલાપરિચયો તથા વિવેચનો

1962  લાભશંકર ઠાકર           કાવ્યો 

1963  પ્રિયકાંત મણિયાર         કાવ્યો

1964  ચંદ્રકાંત શેઠ                કાવ્યો

1965  રઘુવીર ચૌધરી              કાવ્યો

1966  ફાધર વાલેસ                વ્યક્તિઘડતર લેખમાળા

1967  હરિકૃષ્ણ પાઠક            કાવ્યો

1968  ગુલાબદાસ બ્રોકર          નવા ગગનની નીચે લેખમાળા

1969  ભાનુપ્રસાદ પંડ્યા          કાવ્યો

1970  રમેશ પારેખ                 કાવ્યો

1971  ધીરુ પરીખ                 કાવ્યો તેમ જ વિવેચન

1972  મધુસૂદન પારેખ            અંગ્રેજી સાહિત્યનું આચમન

1973  કનુભાઈ જાની              કસુંબલ રંગ લેખમાળા

1974  મધુસૂદન ઢાંકી              લેખો

1975  ડૉ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી      પ્રાચીન સિક્કા લેખમાળા

1976  વિનોદ ભટ્ટ                   વિનોદની નજરે લેખમાળા

1977  ભગવતીકુમાર શર્મા         કાવ્યો તેમ જ ટૂંકી વાર્તાઓ

1978  અિશ્વન દેસાઈ                ટૂંકી વાર્તાઓ

1979  શંકરદેવ વિદ્યાલંકાર          પુષ્પમાળા લેખમાળા

1980  બહાદુરશાહ પંડિત            વિચારવિશ્વ લેખમાળા

1981  હસમુખ બારાડી                અંગારાની ફાંટ રેડિયો નાટિકા

1982  પ્રફુલ્લ રાવલ                     અષ્ટ દિક્પાલ લેખમાળા

1983  ચંદ્રશંકર ભટ્ટ શશિશિવમ્    કાવ્યો

2003  રજનીકુમાર પંડ્યા             ફિલ્માકાશ લેખમાળા

2004  રામચંદ્ર ન. પટેલ               કાવ્યો

2005  બહાદુરભાઈ વાંક               ધ્યાનકથાઓ

2006  પ્રીતિ સેનગુપ્તા                   પ્રવાસલેખો

2007  સુશ્રુત પટેલ                     આકાશની ઓળખ માટે

2008  ભગીરથ બ્રહ્મભટ્ટ               આથમતાં અજવાળાં લેખમાળા

2009  પરંતપ પાઠક                    ગ્લોબલ વોર્મિંગ લેખમાળા

2010  રાજેશ વ્યાસ મિસ્કીન          કાવ્યો

2011  પ્રવીણ દરજી                     નિબંધ

2012  રાધેશ્યામ શર્મા                    બોધકથા

2013  યોસેફ મેકવાન                    કાવ્યો

2014  કિશોર વ્યાસ                      સુધારક યુગના મૈત્રીસંબંધો લેખમાળા માટે

2015  હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ                      કાવ્યો

2016  હર્ષદ ત્રિવેદી                      કંકુચોખા લેખમેળા માટે

વર્ષ 2012થી 'શ્રીમતી કમલા પરીખ લેખિકા પારિતોષિક' પણ શરૂ કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં વર્ષ દરમિયાન કુમારમાં પ્રકાશિત સાહિત્યસામગ્રી અંતર્ગત મહિલા સર્જકના પ્રદાનને ધ્યાનમાં રાખીને આ પારિતોષિક આપવામાં આવે છે.

વર્ષ       લેખિકા                  પ્રદાન

2012    પન્ના ત્રિવેદી            વાર્તા

2013    ભારતી રાણે            નિબંધ

2014    નિમિષા દલાલ          વાર્તા

2015    રક્ષા શુક્લ                કવિતા

વર્ષ 2013થી 'અરવિંદભાઈ ચીમનલાલ અધ્યાત્મ પારિતોષિક' પણ શરૂ કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં વર્ષ દરમિયાન કુમારમાં પ્રકાશિત સાહિત્યસામગ્રી અંતર્ગત જે તે સર્જકના અધ્યાત્મને લગતા સાહિત્યને ધ્યાનને રાખીને આ પારિતોષિક આપવામાં આવે છે.

વર્ષ      લેખક                પ્રદાન

2013   કપિલ ઓઝા       લેખ

2014   ભૂપતરાય ઠાકર  લેખ

2015   હરીશ મીનાશ્રુ     કવિતા

'કુમાર'નાં પ્રકાશનોઃ

સામયિક પ્રકાશન સાથે 'કુમારે' સમયાંતરે પુસ્તકો પણ પ્રકાશિત કર્યા છે. 'શેક્સપીઅરની નાટ્યકથાઓ', 'ઊર્મિની ઓળખ', 'આવો શીખીએ અંગ્રેજી', 'યોગાસનો', 'પ્રસંગપરાગ', 'આરોગ્યસૂત્ર', 'શતરંજ', 'બૃહદ્‌ બુધ કવિસંમેલન કાવ્યો' ઉપરાંત 'કુમાર'માં પ્રકાશિત થયેલી વાર્તાઓ પૈકી 'વાર્તાસંપુટ', 'વાર્તામેળો', 'કુમારની ડીવીડી', 'આચાર્યના આલોકમાં' ઇત્યાદિ 'કુમાર ટ્રસ્ટ'નાં જાણીતાં પ્રકાશનો છે.

'કુમાર'નું આધુનિક સ્વરૂપ અને ડિજિટલાઈઝેશનઃ

માસ કૉમ્યુિનકેશન સાથે સંકળાયેલા યુવા કવિ અશોક ચાવડા 'કુમાર'માં સહસંપાદક તરીકે જોડાયા અને ડૉ. ધીરુ પરીખની રાહબરી હેઠળ 'કુમાર'ને નવીન માધ્યમ સ્વરૂપે લોકો સુધી પહોંચાડવામાં વિશિષ્ટ યોગદાન આપ્યું. સહસંપાદનની સાથેસાથે પ્રોગ્રામ એક્ઝયુકેટિવની જવાબદારી નિભાવીને 'કુમાર ઇન 17 સીડીસ્' પ્રકલ્પરૂપે 'કુમાર'ના 1924થી 2004 સુધીના અંકોનું ડિજિટલાઈઝેશન કર્યું. 'સાંકળિયું' અંતર્ગત આ તમામ અંકોની માહિતી ગુજરાતીમાં સર્ચ કરી શકાય તે રીતે મૂકી આપી. ડિજિટલાઈઝેશન સ્વરૂપે ઉપલબ્ધ હોય તેવાં સામયિકોમાં પણ 'કુમાર' માસિક જ પ્રથમ છે. 'કુમાર'નાં પગલે પગલે ત્યાર બાદ અન્ય સામયિકો પણ ડિજિટલ રૂપે ઉપલબ્ધ થયા, જેમાં 'વીસમી સદી' અને 'ફાર્બસ ગુજરાત સભા' છે. 'કુમાર'ના અમૃતપર્વ નિમિત્તે પ્રોડકશન આસિસ્ટન્ટ તરીકે 'બૃહદ્‌ બુધ કવિસંમેલન'ની ડીવીડી પણ તૈયાર કરીને જૂની અને નવી પેઢીના 21 કવિઓને એક સાથે મંચ પર મૂકી આપ્યા, સાથેસાથે 'બુધસભા'ના વિશિષ્ટ વારસાને લોકો સમક્ષ ઉજાગર કર્યો. સહસંપાદક તરીકે અશોક ચાવડાએ તે સમય દરમિયાન જે કોઈ કૃતિ પરત કરવામાં આવે તે કૃતિ સાથે તે પરત કરવાના કારણો પણ જવાબી પત્રમાં જણાવવાનું શરૂ કર્યું હતું, જેને સાહિત્યજગતમાં સારો એવો પ્રતિસાદ મળ્યો હતો.

ઉપસંહારઃ

કુમારનું સામાજિક, સાહિત્યિક અને સાંસ્કૃિતક પ્રદાન હકીકતમાં તો એક શોધનિબંધનો વિષય છે. કોઈ વ્યક્તિ બહુમુખી હોઈ શકે, પણ કોઈ સામયિક બહુમુખી લગભગ ન હોઈ શકે. કુમાર આ બાબતમાં અપવાદ છે. કુમાર તેની વિશિષ્ટ વાચનસામગ્રીને લીધે પૂરા પરિવારનું માસિક બની શક્યું છે. સાહિત્ય, કળા, જાહેરજીવન, જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન હંમેશાં કોઈ ને કોઈ સ્વરૂપે કુમારમાં પ્રતિબિંબાતા રહ્યા છે. ગ્રામ્યથી ગ્લોબલ સુધીની હરળફાળ કુમાર એક જ અંકમાં ભરી શકે છે. કુમારનું પ્રકાશન ગાંધીયુગમાં શરૂ થયું હોવાથી તેની પરિકલ્પના મહદ્અંશે ગાંધીવાદી હોય તેવી પ્રતીતિ થાય છે અને એટલે જ તેનો મુખ્ય આશય વ્યક્તિ અને સમાજને સુશિક્ષિત કરવાનો છે.

કુમારે 1924થી આજ દિન સુધી પોતાના આશયને 93માં વર્ષે એપ્રિલ, 2017ના 1072મા સળંગ અંક રૂપે સુપેરે નિભાવ્યો છે તે પ્રસ્તુત વિગતોમાંથી પણ સ્પષ્ટપણે વર્તાઈ આવે છે. 1924થી અવિરતપણે સાહિત્ય અને સમાજની સેવા થકી વ્યક્તિત્વઘડતર માટે જાણીતું આ સામયિક આજે પણ કુમાર ટ્રસ્ટ, 1454, રાયપુર ચકલા, બઉવાની પોળ પાસે, અમદાવાદ-380 001 ખાતેથી પ્રકાશિત થાય છે. કુમારનો એ ડેલો કે જ્યાં આપણા મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારો હોંશેહોંશે બેસતા અને કાવ્યતપ કરતાં તે પણ એક વાર જોવા જેવો છે. આજે કુમારનું લવાજમ વાર્ષિક 300 રૂપિયા, ત્રિવાર્ષિક 850 રૂપિયા અને પંચવાર્ષિક 1400 રૂપિયા છે. કુમારસંસ્કૃિતયજ્ઞમાં વાચક તરીકેની લવાજમઆહૂતિ આપી સાહિત્ય અને સમાજ ધર્મ આપ પણ અદા કરશો જ એવી આશા અસ્થાને નથી.

***

(ડિપાર્ટમેન્ટ ઑફ કૉમ્યુિનકેશન, જર્નાલિઝમ એન્ડ પબ્લિક રિલેશન્સ, ગુજરાત યુનિવર્સિટી ખાતે આપેલું વ્યાખ્યાન, 3 એપ્રિલ, 2017)

e.mail : a.chavda@yahoo.co.in

ગીત-ગઝલ-અછાંદસ-સૉનેટ-આખ્યાન જેવાં પદ્ય સ્વરૂપોની સાથેસાથે વાર્તા-નવલકથા-નાટક-સ્ક્રીપ્ટલેખન જેવા ગદ્ય સ્વરૂપોમાં રમમાણ રહેતા ડૉ. ચિનુ મોદી 'ઇર્શાદ'ને એક સર્વાંગી સાહિત્યકાર રૂપે સહુ કોઈ સુપેરે જાણે છે. આ બહુમુખી પ્રતિભાએ પોતાની કલમને માત્ર સાહિત્યની શતરંજના ચોકઠામાં જ કેદ નથી કરી રાખી, પરંતુ સમયાંતરે કૉપિ, કૉલમ જેવા સ્વરૂપોમાં પણ ઝબોળી રાખીને સમૂહ માધ્યમોની અનેક સૃષ્ટિમાં તેના થકી રંગોભર્યા છે. સાહિત્યકાર તરીકે આગવું નામ-કામ-દમામ ધરાવતા ડૉ. ચિનુ મોદી કૉપિરાઇટર તરીકે પણ સફળ રહ્યા છે. તેમના અનેક જિંગલ, સ્પોટ આજે પણ લોકજીભે છે. તો આવો, ડૉ. ચિનુ મોદીની સાહિત્ય સિવાયની એક અનોખી માધ્યમ સૃષ્ટિમાં લટાર વિશે એક આછેરો ખયાલ મેળવવા તેમની સાથે કરેલો એક વિશિષ્ટ વાર્તાલાપ માણીએ.

– ડૉ. અશોક ચાવડા

* * *

અશોક ચાવડા :     તમે સાહિત્ય ક્ષેત્ર સાથેસાથે સમૂહ માધ્યમોનાં વિશ્વમાં કેવી રીતે પ્રવેશ્યા?

ચિનુ મોદી    :      સાહિત્યના સર્જકે સમૂહ માધ્યમો સાથે સંબંધ રાખવો અનિવાર્ય નથી. જો હું માત્ર કવિ હોત તો સમૂહ માધ્યમ સાથે મારે કોઈ લેવાદેવા ના હોત, પણ કવિતામાં એક ગઝલ મારે મન વાચિક સાથે સંબંધિત છે અને નાટકમાં વાચિક, આંગિક, આહાર્ય અને સાત્ત્વિકને અભિનયના પ્રકાર ગણ્યા છે. ગઝલને સંગીત સાથે પણ લેવાદેવા છે અને આજદિન સુધી કોઈએ પોતાના માટે ગાયું હોય તેવું બન્યું નથી. મારા સદ્દભાગ્યે કે દુર્ભાગ્યે ડૉ. મીનુ કાપડિયાને મળવાનું થયું. એમણે ‘રેમઠ’ના બધા સર્જકો પાસે નાટકની દીક્ષા લેવડાવી, પણ મારું યજ્ઞોપવિત તો કૈલાસ પંડિત દ્વારા જ થયું. નવલશા હીરજી લખવા માટે મને એમણે નિમંત્રણ આપ્યું અને સતત દેખરેખ હેઠળ મારી પાસે નાટક લખાવ્યું અને એ એમણે એવું તો ભજવ્યું કે આઇ.એન.ટી. સામે હરીફાઈમાં પહેલું આવ્યું. ઇડરમાં સેમી ફાઇનલ હતી ત્યારે આખેઆખું નાટક ફરી ભજવવા માટે પ્રેક્ષકોએ હો … હા કરી મૂકી. નવલશા જોવા માટે રસિક પ્રેક્ષકો તૈયાર હતા અને કવિ ચિનુ મોદી કવિમાંથી નાટકકાર થવા માટે હરણફાળ ભરી રહ્યા હતા. આટલું પૂરતું નહોતું કે એક વાર ઇસરોના વી. એન. રૈના અને હસમુખ બારાડી હું અધ્યાપક તરીકે ભણાવતો હતો તે સ્વામીનારાયણ કૉલેજ પર આવ્યા અને તે બંનેના આગ્રહથી ઇસરોના પીજના ટીવી માટે સ્ક્રીપ્ટ-રાઇટર તરીકે ગયો. અધ્યાપક મટી ગયો. ગુજરાતમાં પહેલી સો ભાગની શ્રેણી 'નારાયણ નારાયણ' મેં જ લખેલી. ઇસરો દરમિયાન જ પ્રાણસુખ નાયક, કૈલાસ પંડ્યા અને દામિની મહેતા સાથે રહીને વી.એન. રૈનાએ મારી પાસે ૨૩ ભવાઈના વેશો લખાવેલા. પ્રાણસુખ નાયક જ્યારે ગુજરી ગયાત્યારે દૂરદર્શને 'મિથ્યાભિમાન' નહીં મારો 'બાપુનો વેશ' રંગલીલામાંથી રજૂ કરેલો. ધાર્મિકલાલ પંડ્યા સાથે નવાં આખ્યાન મારી પાસે હસમુખ બારાડીએ લખાવ્યાં.એ શ્રેણી પણ મને આખ્યાન સ્વરૂપ સાથે જોડવા માટે પણ પર્યાપ્ત રહી. હું ગુજરાત વિદ્યાપીઠ સામે મૈસૂર કાફેમાં 'ઇર્શાદ' થયા પછી બેસતો થયો ત્યારે હરીશ કકવાણી, રમેશ ભટ્ટ અને ચંદ્રસેન નાવાણી રેડિયો નાટક લખાવવા મારી  પાસે આવ્યા અને અમદાવાદ રેડિયો પરથી કોઈ એક નાટ્યકારનાં ત્રણ નાટકો નેશનલ ડ્રામા થયાં હોય તે ચિનુ મોદીનાં થયાં. એક કલાકના નાટકની આકાશવાણી નાટકની હરીફાઈમાં બે વખત પ્રથમ પારિતોષિક મને મળ્યાં. એટલે રેડિયો સાથે પણ ઘરવટના સંબંધો થયા. ૧૯૬૫માં શ્રી જયંતકુમાર પાઠક માંદા પડતા “ગુજરાત સમાચાર”ની 'શ્રીરંગ'ડાઇજેસ્ટના સંપાદક તરીકે જોડાવાનું થયું. એ કામ પાર્ટ ટાઇમ હતું, પણ “ગુજરાત સમાચાર”માં મારી કેબિન જુદી હતી. ત્યાં હતો તે દરમિયાન બપોરના દૈનિકમાં હાસ્યની કૉલમ અને સ્ત્રીઓનાં  સાપ્તાહિક “સ્ત્રી”માં પત્રોની કૉલમ મારી ચાલતી હતી.

“ગુજરાતસમાચાર”માં'હિંચકે બેઠા' કૉલમ માત્ર ચાર હપ્તા ચાલી, પણ હું ભણતો હતો ત્યારથી પહેલાં “સંદેશ”માં, પછી “જનસત્તા”માં હું કૉલમ તો લખતો હતો, પછી તો અમદાવાદથી સુરત, મુંબઈ જાતભાતના દૈનિકોમાં લખવાનું થયું. 'આકંઠ સાબરમતી'ના કારણે નાટકના દિગ્દર્શન કરવાનું પણ લમણે લખાયું. અને આદિલનું 'જડબેસલાક રામજાંબુ' એ નાટક મેં મારી રીતે ભજવ્યું અને એ નાટકને અનેક પારિતોષિકો મળ્યાં અને મને 'ઇર્શાદ' નામ પણ મળ્યું. કારણ કે તે નાટકની હિરોઈનને લીધે જ ચિનુ મોદીએ ઇર્શાદ અહેમદ ઇર્શાદ થયા. એ પછી સાહિત્ય પરિષદ અને હઠીસિંગ વિઝ્યિુઅલ આર્ટ સેન્ટર માટે ઘણા બધા  એકાંકી કર્યા. ત્રિઅંકી કર્યાં. 'પુવર થીએટર'ની પ્રસ્તુિત દસ દસ હજાર પ્રેક્ષકોના ગળે ઊતરી. આ બધું  ઓછું હતું તે એમ. એસ. યુનિવર્સિટીએ ફેક્લટી ઑફ જર્નાલિઝમ શરૂ કરાવવા માટે મને અમદાવાદથી બરોડા નિમંત્રિત કર્યો. પણ ૧૯૭૭થી નોકરી છોડી દીધા પછી વિજ્ઞાપન ક્ષેત્રે મેં ફ્રીલાન્સર તરીકે કૉપિ રાઇટિંગ શરૂ કરેલું અને એટલે વડોદરાની પૂર્ણ સમયની નોકરી મેં ના સ્વીકારી. આથી મને ઓફિસિએટિંગ ડીન બનાવવામાં આવ્યો. ફરી પગારનો સ્વાદ દાંતે વળગ્યો અને ઇ.સ. ૧૯૯૪માં બહુ બહુ વર્ષે હું પુનઃ ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ભાષાભવનમાં રીડર થયો અને ૨૦૦૧માં હું નિવૃત્ત થયો. દોડવીર જેમ સીમારેખા પાર કર્યા પછી પણ થોડું દોડે એમ નિવૃત્તિ પછી થોડો વખત મેં “સમભાવ”માં નોકરી કરી અને 'સેતુ' નામની એક પૂર્તિ પહેલી વાર ડિઝાઈન કરી જેમાં અશોક, તેં પણ કામ કરેલું. આમ, આ જગતનાં તમામ સમૂહમાધ્યમ સાથે મારે ગઠબંધન થયું. પણ આજે મને કોઈ પૂછે કે પહેલો પ્રેમ શું? તો મારો જવાબ એક જ – કવિતા.

અશોક ચાવડા :     સમૂહ માધ્યમોમાં રત રહ્યા બાદ તમે અનેક કૉલમો પણ લખી છે તો આવા લેખન વખતે ક્યારેક સાહિત્યકાર હોવું આશીર્વાદરૂપ બને કે અભિશાપ? એ વારેવારે વચ્ચે આવે ખરો …?

ચિનુ મોદી    :      અશોક, કેટલીક કૉલમો જો બંધ થઈ હોય તો આપણા સારા અધ્યાપકોની સાહિત્યિક સંજ્ઞાઓવાળી ભાષાઓને કારણે બંધ થઈ છે. હું કેવળ કૉલમ-લેખક નથી; હું તેને ભણાવું પણ છું. સાહિત્ય અને પત્રકારત્વ વચ્ચેનો ભેદ મેં માત્ર વિદ્યાર્થીઓને નથી કરાવ્યો, એ શિસ્ત મેં પણ સ્વીકારી છે. એટલે એક પણ કૉલમનું મેં પુસ્તક કર્યું નથી અને એ જ રીતે એક પણ ટીવી શ્રેણીનું મેં પુસ્તક કર્યું નથી. હું માનું છું કે છાપામાં લખાતી કૉલમ સાંજ પડે વાસી થઈ જવી જોઈએ. બીજી શરત એ છે કે ઓછું ભણેલા લોકોને વાંચવી, ભાષાગત રીતે, અઘરી ના લાગે તે રીતે લખવી જોઈએ. હું ગાંધીજીને કવિતા માટે આદર્શ નથી ગણતો પણ કૉલમ માટે તો અચૂક કહું કે કોશિયો સમજે એ ભાષા કૉલમની હોવી જોઈએ. “સંદેશ”માં 'રચનાનો રસ્તો', “ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા”ની ગુજરાતી આવૃત્તિમાં 'રચનાનો રસ્તો' અને આજે “ગુજરાત ગાર્ડિયન”માં પણ 'રચનાનો રસ્તો' કવિતાના ભાવન માટે સમૂહને સમજાય એવી કૉલમો લખું છું. મેં માત્ર દૈનિકોમાં નથી લખ્યું, સાપ્તિહિકોમાં પણ હાસ્યની કૉલમ લખી છે. એક સમયે ઇંગ્લેન્ડના “ગુજરાત સમાચાર”માં અને આજે અમેરિકાના “ગુજરાત ટાઇમ્સ”માં “સંદેશ” પછી 'નટવરધ નિર્દોષ' છપાય જ છે.

અશોક ચાવડા :     તમે એક સફળ કવિ જ નહીં, સફળ કૉપિ-રાઇટર પણ રહ્યા છો તો આ કળા વિશે થોડું જણાવશો?

ચિનુ મોદી    :      રાઇટર શબ્દ એ લિટરેચર અને કૉપિ બંનેમાં કોમન છે, પરંતુ કળા અને કારીગરી વચ્ચે ભેદ છે. કવિતા હું કોઈના કહેવાથી લખતો નથી અને જાહેરાત કોઈના કહ્યા વિના લખતો નથી. લેખનકળાની તમામે તમામ આવડતો વગર કૉપિરાઇટર ના થઈ શકાય.જે ટુલ્સ લઈને સર્જક સાહિત્યનું સર્જન કરે છે એ જ ટુલ્સ કૉપિ રાઇટરને પણ ખપ લાગે છે, પણ મૂળગત એક જ ભેદ છે. કવિતા નિરુદ્દેશે છે જ્યારે વિજ્ઞાપનનું લખાણ સઉદ્દેશ છે.

જિંગલ લખવા માટે કૉપરાઇટરનું કવિ હોવું બહુ આવશ્યક છે કારણ કે તેમાં લય, પ્રાસ અને લાઘવ તેમ જ શબ્દમાંનાં સંગીતનું કાનને ખબર પડવું કામ આવે છે. કવિતા જેમ કાનની કળા છે તેમ જિંગલ પણ કાનની કળા છે.

સ્પોટ લખવા માટે તમે નાટ્યકાર હોવ એ અનિવાર્ય ભલે ના હોય પણ સ્માર્ટ સંવાદ લેખક તરીકેનું તમારું ગજું હોવું જોઈએ. એટલે હું વર્ગમાં કહેતો હોઉં છું કે વિજ્ઞાપન એ સહુ કળાનો કસબપૂર્વક ઉપયોગ કર છે. એ લલિતેતર કળા છે, લલિત કળા નહીં.

અશોક ચાવડા : સમૂહ માધ્યમોમાં સાહિત્યિક સૂઝનો કેવી રીતે ઉપયોગ કર્યો?

ચિનુ મોદી    : કવિ હોવાને કારણે મારી વાણી શુદ્ધ લયાત્મક રહે. ચપોચપ પ્રાસ બેસે અને એ કારણે મારાં જિંગલ પોપ્લ્યુર થાય. મારી નાટકની કળા મને સ્પોટ લખતા કામ આવી. 'મહારાજ ઇન્દ્રનો જય હો' એ નાટક નથી તો શું છે? પણ એક વાત નક્કી કે મેં મારામાં વોટર ટાઇટ ક્મ્પાર્ટમેન્ટ રાખ્યા છે. મારામાંનો ગઝલકાર સૉનેટમાં ન નડે; ગીતોમાં ગોત્યો ન જડે; અછાંદસમાં આડો ના આવે એમ મારા કોઈ પણ વિજ્ઞાપનમાં કવિ વચ્ચે ના આવે. જે કંઈ પાપી પેટને કારણે લખવાનું થયું હોય તેને મેં ગ્રથસ્થ કર્યું નથી. સાહિત્ય એ કાયમી આનંદ આપનાર છે, સ્થાયી આનંદ આપનાર છે. જ્યારે વિજ્ઞાપનની કારીગરી એ નિરુદેશે નથી હોતી અને અધિકારી ભાવકો માટે નથી હોતી. એ દીવાન-એ-આમ માટે છે, સાહિત્ય એ દીવાન-એ-ખાસ માટે છે, પણ નાટક નહીં.

અશોક ચાવડા : તમે કવિતાની સાથેસાથે અનેક કૉપિમેટર જાહેરાતો માટે લખ્યા છે તેમાં કવિ હોવું કેટલે અંશે ઉપકારક રહ્યું?

ચિનુ મોદી    : મારા પૂર્વજોમાં સી. સી. મહેતા 'વાતવાતમાં જામે રંગ, કોકોકોલા હોય જો સંગ' લખીને જ ગયેલા. દીપકલા સાડી સેન્ટરની પ્રિયકાંત મણિયારે પણ જાહેરાત લખેલી. આદિલ મન્સૂરી અને મધુ રાય મારા સમકાલીન હતા અને રાજેશ વ્યાસ મારા અનુજ. વળી, અશોક તેં પણ થોડો સમય કૉપિ લખવાનો સ્વાદ ચાખ્યો જ છે.

અશોક, સાડીઓવાળાને કવિતાના રવાડે મેં જ ચડાવેલા અને મનુ ખોખાણીને મેં આખા ફિલ્ડમાંથી દૂર કર્યા. મારો ભવ્ય વિજય તો દીપકલા સિલ્ક પેલેસ આશ્રમ રોડ પર આવ્યું ત્યારે આખા પેજની જાહેરખબર આવી અને વી. રામાનુજે મહેલુનું ડ્રોઈંગ કરેલું. ત્યારે મેં લખેલું :

'થોભો, સાડીઓમાં થોભો, આશ્રમરોડનો મોભો – દીપકલા સિલ્ક પેલેસ'.

જૈન સિલ્વર પેલેસને 'દાગીનાનો દેશ' કહેલો તો આસોપાલવ માટે હોર્ડિંગ કર્યું નહેરુબ્રિજ પર જેમાં લખાયું :

                             'સુંદરતાના શબ્દકોશમાં પહેલા પહેલા આવે,  
                             अ
                             आ
                             आસોપાलવ …'

તો વિશાલામાં શરદપૂર્ણિમા ઉજવવા આવો તે માટેની જાહેરાતમાં કૉપિમેટર આવું હતું :

                        'ચાંદની
                        પગમાં ઝાંઝર બાંધે છે
                        લાગી શરત?
                        તો આવો તરત :
                        વિશાલા'.

એ જ રીતે રજવાડુંને માત્ર નામ ન આપ્યું પણ 'કર્ણાવતની કસબો' કહ્યો. હર્ષદ પટેલની હોટલનું નામ પણ 'અતિથિ' મેં જ આપ્યું. તો પરમાનંદે 'પાનસિકુરા' નામ મારી પાસે પડાવ્યું. અને દિલીપની 'ગોપીની' પ્રારંભિક જાહેરાત પણ મેં જ લખી.

માત્ર છાપાંની જાહેરાત નહીં, રેડિયાના જિંગલ બેશુમાર લખ્યાં અને રેકોર્ડ કર્યાં. કેટલાક સ્પોટ હજી પણ બદલી શકાયા નથી એવું જ જિંગલોનું છે.

કાલુપુર બેંક માટે મેં લખેલું :

                             'પટારામાં પડેલું નાણું સચવાય પણ વધે નહીં.
                        નાણાં સાચવવા અને વધારવા કાલુપુર બેંકમાં આવો.'

આ કૉપિ મેટર ઉપરથી કાલુપુર બેંકની મુખ્ય શાખાના કાઉન્ટર પટારાની ડિઝાઇનના બનાવવામાં આવ્યાં. એ વખતે ઘેર ઘેર બોલાતું મારું સ્પોટ હતું : 'પૃથ્વીલોકના શા સમાચાર છે, ઉર્વશી?' અને એ દ્વારા મેં કામધેનુ બચત યોજનાને પ્રજા સુધી પહોંચાડી.

ગાય છાપ બેસનની રેડિયો જાહેરાતે મને  RAPA ઍવોર્ડ અપાવ્યો. મેં કંઈ કર્યું નહોતું માત્ર એક લોકગીતનો ઉપયોગ કર્યો હતો :

           'ઝીણું દળું તો ઊડી ઊડી જાય; જાડું દળું તો કોઈ નહીં ખાય; માટે ગાય છાપ બેસન'

અને એ જ રીતે મારુતિ કપાસિયા તેલનું હિંદી જિંગલ :

            'આજ કા ખાના બઢિયા ખાના. બઢિયા ખાના કૈસે બનાયા? મારુતિ … મારુતિ તેલ.'

અંતકડીની રમતમાં છોકરાઓને આ ગાતા મેં સાંભળેલા અને મેં કૉલર ટાઇટ કરેલા. એમાં અમીન શયાનીનો અવાજ લીધેલો. ત્રણ ત્રણ વાર RAPA ઍવોર્ડ કરતાં પણ વધારે આનંદ ગુજરાત યુનિવર્સિટીના, હીરામણિ, સાહિત્ય પરિષદ, એમ. એસ. યુનિવર્સિટી, અને ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના જર્નાલિઝમ ડિપાર્ટમેન્ટમાં ભણાવાનું મળ્યું અને હજી પણ હું ભણાવવાનો છું એ મારે માટે રોમાંચ છે. મારી દાદીમા કહેતા આપણે જે જાણીએ છીએ એ બીજાને ના જણાવીએ તો મગરનો અવતાર થાય.હું જાણું છું કે મારે આવતા જન્મે મગર તો નથી જ થવાનું.

અશોક ચાવડા :     તમે અંગૂર, રે, શ્રીરંગ જેવાં સામયિકોનું સંપાદન પણ કરેલું તો એક સંપાદક તરીકેનો તમારો અનુભવ કેવો રહ્યો?

ચિનુ મોદી    :      ઇ.સ.૧૯૫૮માં મારા ઉપર એક પત્ર આવ્યો. તંત્રીશ્રી, સંસ્કૃિત, અમાદવાદ-૭. તે વખતે હું ઉમાશંકર જોશી પાસે ભણતો. એ વખતે તંત્રી તો તે જ હતા. મેં એમને કાગળ આપ્યો. કાગળ જોઈ તેમણે કહ્યું કે તમારી પાસે આ પત્ર ક્યાંથી આવ્યો? અને મેં ખરજના અવાજે કહ્યું કે હું પણ એક સામયિક ચલાવું છું. મને ખબર હતી કે આ વિચક્ષણ કવિ પ્રમાણ માંગશે એટલે મેં 'અંગૂર' અનિયતકાલીન મનહર દિલદાર  સાથે કાઢેલું તે બતાવ્યું. તેમાં મકરંદ દવેની ગઝલ મુખપૃષ્ઠ પર જોઈ તે રાજી થયેલા અને સંપાદકના નામ વાંચી મારી સામે ઝીણી નજરે જોયું. તે મનહર દિલદારને તો ઓળખતા હતા પણ બીજું નામ હતું – ગરલ વિજાપુરી. અને મેં સસંકોચ કહ્યું કે ગરલ વિજાપુરી મારું તખલ્લુસ છે.

રેમઠ શરૂ થયું અને 'રે' નો પહેલો અંક આદિલે ડિઝાઇન કર્યો. રાવજીનું કાવ્ય પહેલી વાર સારા સામયિકમાં પહેલું છપાયું. દોઢ ડાહ્યા આનું આ દોઢ માસિક. રેનો તંત્રી-પ્રકાશક હું. ૧૬, જિતેન્દ્ર પાર્કથી એ પ્રગટ થાય. હું ૧૯૬૩-૬૪ માં કપડવણજ હતો અને જે સામયિક ૧૬, જિતેન્દ્ર પાર્કથી પ્રગટ થતું એ રેના પહેલા પાના પર એવી લાઇન પ્રકટ થઈ કે 'રેમાં પ્રકટ થતી કૃતિઓ અમે સમજીએ છીએ તે માની લેવું નહીં.' અને મારામાંના અધ્યાપકે તેનો વિરોધ કર્યો. તો 'રે' સારંગપુર ચકલાથી શરૂ થયું. 'રે' દોઢ વર્ષ ચાલ્યું. આજે પણ જોશો તો સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર, દિલીપ ઝવેરી, રાજેન્દ્ર શુક્લ એ સહુ. લાભશંકર ઠાકર, ચિનુ મોદી, આદિલ મન્સૂરી, મનહર મોદી સાથે ઉપસ્થિત છે. હજી રમેશ પારેખનો પરિચય કોઈને નહોતો. હું 'શ્રીરંગ'નો સંપાદક હતો ત્યારે રમેશ પારેખ 'યાયાવર'ની એક ગઝલ 'ચશ્માના કાચ પર' મને પોસ્ટમાં મળી અને મેં રમેશને લખ્યું તારી ગઝલ 'કૃતિ'માં છાપીએ ત્યારે કૃતિ સામયિક શરૂ થઈ ગયેલું. અને રમેશનો તરત જવાબ આવેલો 'છાપો છાપો, બાપલા'. 'રે'ના અંકમાં મુખપૃષ્ઠ ભૂપેન ખખ્ખર, જેરામ પટેલ, પિરાજી સાગરા જોવા મળશે. આદિલ મન્સૂરીનાં તમામ તોફાનો 'રે'ના મૃખપૃષ્ઠને અને 'રે'ના અંકોને ચકડોળે ચડાવતા. દિવાળી અંક આખેઆખો કોરો કાઢવામાં આવ્યો. એક અંકમાં રે-વીટીઓ તૈયાર થઈ ગઈ છે તેવી જાહેરાત કરવામાં આવી. ઘોડાની નાળ ચંદ્રક તરીકે આપવાની જાહેરાત, પુત્તમત્તાય પુત્તાલ ઘોસાલ (એટલે વાંઝણી રાંડનો) તથા સુરેશ જોશીએ સંયુક્ત રીતે નિર્ણય કરીને મુનિશ્રી બામ એકસો એકને આપેલો. આ બધી 'કુમાર ચંદ્રક' અને 'રણજિતરામ  ચંદ્રક'ની મશ્કરી હતી. એક અંક પર 'ફિર વહી દિલ લાયા હૂં' એવી પંક્તિ છાપવામાં આવી. 'રે'નો છેલ્લો અંક હિટલર અંક તરીકે બહાર પડ્યો, જે પ્રબોધ પરીખે સંપાદિત કર્યો હતો. આ અંકમાં લાભશંકરે લખ્યુંં 'ગાંધીને હું ચાહી શકતો નથી અને હિટલરને ધિક્કારી શકતો નથી.'

જતે દહાડે 'કૃતિ'નું સંપાદન પણ મારો લમણે લખાયું. તેનાં વિશેષાંકો – ખાસ કરીને ગઝલ, નાટય અને વાર્તા વિશેષાંક – પુનઃ અભ્યાસ કરવા યોગ્ય છે. આ બે સામયિકોથી ના ધરાયા તો ત્રીજું એક સામયિક શરૂ કર્યું વિવેચનનું. જેની બાઇલાઇન હતી – 'સાહિત્યના પોતડી દાસોને પકડકારતું દોઢ ડાહ્યાઓનું દોઢ માસિક – ઉન્મૂલન'. આ પંક્તિના કૉપિ રાઇટર આદિલ મન્સૂરી હતા. સુરેશ જોશીના ઓવર રીડિંગવાળા કાવ્યાસ્વાદોની ઠેકડી ઉડાડવા ફિલ્મોગીતોનો આસ્વાદ કર્યો જેમાં મધુ રાયે પણ એક ગીતનો આસ્વાદ કરાવેલો. રે મઠ સમેટાયો અને હોટેલ પોએટ્સ ગ્રુપ નવા કવિઓ સાથે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠની કેન્ટિનામાં શરૂ થયું. ઓમીસ નામની અજંટા કોમર્સિયલ સેન્ટરમાં હોટલ હતી તેને લીધે હોટલે પોએટ્સ ગ્રુપનું નામ 'ઓમીસયમ' રાખવામાં આવ્યું. સરુપ ધ્રુવ, દીવા પાંડે, ઇન્દુ પુવાર, ઇન્દુ ગોસ્વામી, દ્વારકાપ્રસાદ સાંચીહર, દલપત પઢિયાર અને ચિનુ મોદી – આ સહુના એક એક વિશેષાંક બહાર પડ્યા. એમાં હેમાંગિની શાહ પણ ખરાં.

કંઈક રે મઠનું અનુકરણને લીધે 'સંભવામિ' નામનું'ઉન્મૂલન' ટાઇપનું સામયિક અમે કાઢ્યું. ઇન્દુ પુવાર એના તંત્રી અને ઇન્દુએ ગાંધીજીમાંથી પ્રેરણા લઈને કવિતાની પ્રભાતફેરી શરૂ કરેલી. દર રવિવારે સવારે કોઈ પણ એક શેરીમાં હોટલ પોએટસ કવિઓ જાય. દલપત પઢિયારના ગળે હાર્મોનિયમ હોય અને શેરી નાટકની જેમ શેરી કવિતાઓ ભજવાય. એ વખતે “ચિત્રલેખા”માં એનો રીપાર્ટ આવેલો. જેમ રે મઠવાળાઓએ વિદ્યમાન દિવંગતોને અબોટિયાભેર ગળતેશ્વરમાં ૨૪ જુલાઈએ અંજલિ આપેલી. જેમાં જ્યોતિષ જાની અને રાજેન્દ્ર શુકલએ શાસ્ત્રીય રીતે શ્લોકગાન કરી વિદ્યમાન દિવંગતોને અંજલિ આપેલી એ રીતે હોટલ પોએટસ ગ્રુપે ઉમાશંકરથી માંડી નલિન રાવળની વિધવિધ કવિતાઓને હાસ્યાપદ રીતે વિદ્યાનગર હાઇસ્કૂલમાં રજૂ કરેલી. એમાં ઉમાશંકરનું 'હું ગુલામ' કાવ્યલેઝિમ સાથે પ્રસ્તુત થયેલું, છતાં ઉમાશંકર દુઃખી થયા નહોતા, પણ ચંદ્રકાન્ત શેઠ અમારાથી રિસાઈ ગયેલા કારણ કે ઇન્દુ પુવારે 'બેસ બેસ દેડકી' એક ફિલ્મી તરજ બનાવીને પ્રસ્તુત કરેલી. આ વાતોને વરસો થયાં. હોટલ પોએટ્સ ગ્રુપ ગયું. “સમભાવ”માં સંપાદન કરવાનું આવ્યું 'સેતુ' પૂર્તિનું જેમાં તારે પણ જોડાવાનું થયું. છેલ્લે ૨૦૧૨માં એક વર્ષ માટે ઇન્ટરનેટ પર ગઝલનું સામયિક ચલાવ્યું. સંપાદન માટે જે બચુભાઈ રાવતની ચીવટ અને ઉમાશંકર જોશીની નજર એવી આપણામાં નહીં, પણ તો ય વિત્તવાળા નવા કવિઓને પહેલાં પહેલાં પોંખવાનું કામ જાણે ગુજરાતે મને સોંપ્યું હોય તેવું મને લાગ્યું, એટલે રાવજી પટેલથી દલપત પઢિયાર. સરુપ ધ્રુવથી અશોક, હરદ્વાર, અંકિત, અનિલ  (ચંદ્રેશ, તને ભૂલ્યો નથી) સહુને પહેલાં પહેલાં મેં જ પોંખ્યા છે. સામયિક એ રાજ્ય ચલાવવા જેટલી વાત છે એની મને ખબર છે.

અશોક ચાવડા : તમે સામયિક, વર્તમાનપત્ર જેવા પ્રિન્ટ માધ્યમો માટે તો લખ્યું જ છે સાથેસાથે રેડિયો અને ટેલિવિઝન માટે પણ પ્રસંગોપાત લખ્યું છે. ખાસ તો રંગભૂમિ, રેડિયો અને ટેલિવિઝન – આ ત્રિમાધ્યમો સાથે તમે કેવી રીતે કામ કરો છો તે વિશે જણાવો.

ચિનુ મોદી    :      અશોક, સવાલ તો સરસ પૂછ્યો છે તે. રંગભૂમિ એ રેડિયો અને ટીવી કરતાં અલગ આવશ્યકતાઓ ઇચ્છતું સમૂહ માધ્યમ છે. રંગભૂમિમાં લોન્ગ શોટ અને મીડ શોટ જ હોય છે જે ટીવીમાં મીડ શોટ અને કલોઝ અપ હોય છે. આ બંને દૃશ્ય-શ્રાવ્યકલા છે, જ્યારે રેડિયો એ શ્રાવ્યકલા છે. નાટ્યકાર તરીકે સહુથી વધારે મુક્તિ મને રેડિયો નાટકમાં મળે છે જેમાં સ્થળ-કાળ મારા મનના વેગ સાથે અદલીબદલી શકાય છે. રંગભૂમિ એ તમને બદ્ધ કરે છે સ્થળની રીતે. તમે રોટેટિંગ સ્ટેજ લાવો તો પણ ત્રણથી વધારે સ્થળ નહીં બતાવી શકાય જ્યારે રેડિયો પર હું રેલવે પ્લેટફોર્મથી માંડી બેડરૂમ સુધી ક્યાં ય પણ અવરજવર કરી શકું છું. રેડિયો નાટકમાં કેવળ બે અભિનય ખપ લાગે છે એક વાચિક અને બીજો સાત્ત્વિક. આંગિક અને આહાર્ય કોઈ સ્થાન નથી. શકંતુલા ૪૫ વરસની હોય તો પણ રેડિયોને વાંધો નથી, જ્યારે રંગભૂમિ કે ટીવી પર ૪૫ વરસની સ્ત્રીને શકંતુલા તરીકે પ્રસ્તુત ના કરી શકું. અહીં કાળ વિભાજન તમે ધાર્યું કરી શકો. પૌરાણિક, ઐતિહાસિક, આધુનિક જે કોઈ કાળમાં તમારે વિચરવું હોય એ એક જ નાટકમાં એક સાથે કરી શકાય. એટલે યુધિષ્ઠિર, અકબર અને જવાહર – ત્રણેયને હું ભેગા કરી શકું રેડિયો નાટકમાં. માત્ર સંવાદ દ્વારા ચરિત્રચિત્રણ અને સંઘર્ષ નિપજાવવાના હોય. પટુ સંવાદલેખન એ રેડિયોલેખક માટે અનિવાર્ય છે. અહીં અંગની ચેષ્ટાઓ કે સ્ટેજનો સેટ મદદરૂપ થવાનો નથી. એકધ્યાનપણું શ્રોતાનું અહીં અપેક્ષિત છે. જોડણીકોશમાં જોવા પડે એવા કોઈ પણ શબ્દ રેડિયો નાટકમાં ન ચાલે. આમ તો નાટક માત્રમાં નહીં ચાલે. પણ મને સહુથી વધારે મજા રેડિયોનાટક લખવામાં આવી છે. 'કાળપરિવર્તન', 'ભસ્માસુર' અને 'હત્યા એક વિચારની' એ મારા પ્રિય રેડિયો નાટકો છે.

અશોક, આ નિમિત્તે મજા પડી જૂનાં સ્મરણો વાગોળવાની. હાશ, મારે આવતા જન્મે મગર તો નથી જ થવાનું એ હવે પાક્કું છે.

* * *

(ડૉ.ચિનુ મોદીનો રાઇટર તરીકેનો નહીં, પણ કોપિ રાઇટર તરીકેનો એક્સ્કલુઝિવ ઇન્ટર્વ્યૂ … 30.08.2013)

2 September 2013

https://www.facebook.com/notes/ashok-chavda-bedil/સાહિત્યની-સાથેસાથે-સમૂહ-માધ્યમોની-સૃષ્ટિને-શોભાવતા-સર્જક-ડૉ-ચિનુ-મોદી-ડૉ-અશોક-ચા/641627415861420