રમેશ સવાણી

સત્તાને લોકોની કંઈ પડી નથી. લોકો અંદરોઅંદર ધર્મના નામે ઝઘડે અને આંતરડાં બહાર કાઢી નાખે તો પણ સત્તાને કંઈ અસર થતી નથી ! એમની સત્તા મજબૂત બનતી હોય છે. દેશનું વાતાવરણ ઝેરીલા ભાષણો / ડિબેટ દ્વારા ડહોળતા સ્વઘોષિત રાષ્ટ્રવાદીઓ / પત્રકારોએ મુસ્લિમોને દેશદ્રોહી / રાક્ષસ / અમાનુષ ચીતરી દીધા છે; તેનો ફાયદો એ થયો છે કે બહુમતી હિન્દુઓ મોંઘવારી / બેરોજગારીને ભૂલીને સત્તાપક્ષને મતો આપી રહ્યા છે. 

ઝેરીલું વાતાવરણ ઊભું કરવામાં સુદર્શન ટી.વી.ના સંપાદક સુરેશ ચવ્હાણકે / હિન્દુ યુવા વાહિની મુખ્ય છે. 19 ડિસેમ્બર 2021ના રોજ, દિલ્હીમાં એક જાહેર કાર્યક્રમમાં સુરેશ ચવ્હાણકેએ ઝેર ઓક્યું હતું. હિન્દુ રાષ્ટ્ર બનાવવા મુસ્લિમોને મારવા-મરવા શપથ લેવડાવ્યા હતા ! એક્ટિવિસ્ટ તુષાર ગાંધીની પીટિશનની સુનાવણી દરમિયાન 13 જાન્યુઆરી 2023ના રોજ, સુપ્રિમ કોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ ડી.વાય. ચંદ્રચૂડ અને જસ્ટિસ એસ. નરસિમ્હાની ડિવિઝન બેન્ચે દિલ્હી પોલીસને પૂછ્યું છે : “તપાસમાં ઠાગાઠૈયા કેમ કરો છો? ઘટના 19 ડિસેમ્બર 2021ની છે. 5 મહિના પછી FIR નોંધી. FIR નોંધવામાં 5 મહિનાનો સમય કેમ લીધો? મે-2021 પછી શું તપાસ કરી? કેટલાં લોકોને એરેસ્ટ કર્યા? કેટલાં લોકોની પૂછપરછ કરી? શું તપાસ કરી? 2 સપ્તાહની અંદર પ્રગતિ રિપોર્ટ રજૂ કરો.”

થોડાં મુદ્દાઓ : 

[1] FIR નોંધવામાં પોલીસને 5 મહિના લાગ્યા, તે પોલીસનું સત્તાપક્ષ સામેનું મેળાપીપણું છે. એટલે જ પોલીસ, તપાસને બદલે ઠાગાઠૈયા કરે છે. વિપક્ષી નેતા / એક્ટિવિસ્ટ સામે તરત જ FIR નોંધાય છે અને એરેસ્ટ પણ તરત જ કરી લે છે. પોલીસ નાગરિકો માટે નથી, સત્તાપક્ષની એજન્ટ છે. સત્તાના હુકમ મુજબ પોલીસ કામ કરે છે; પોલીસ પણ સારા પોસ્ટિંગ / પ્રમોશન માટે ‘ચા કરતાં કીટલી ગરમ’ એ સિદ્ધાંત મુજબ કામ કરે છે ! સુપ્રિમકોર્ટ ગમે તેટલાં માથા પછાડે પોલીસ સુધરવાની નથી ! સત્તાપક્ષ બેફામ છે અને નાગરિકો લાચાર છે ! 

[2] કેટલાં ય પત્રકારોને સત્ય લખવા સબબ જેલમાં પૂરવામાં આવ્યા છે. જ્યારે નફરતી ઝેર ઓકતા પત્રકારો / રાષ્ટ્રવાદીઓને લીલાલહેર છે. 

[3] ભારતને હિન્દુરાષ્ટ્ર બનાવવા શપથ લેનાર / લેવડાવનાર બંધારણ દ્રોહી છે. આઝાદીની લડત ચાલતી હતી ત્યારે સ્વઘોષિત રાષ્ટ્રવાદીઓ અંગ્રેજોની તરફેણમાં કામ કરતા હતા અને આઝાદીની લડતનો વિરોધ કરતા હતા ! 

[4] NCRB-National Crime Records Bureauના આંકડા મુજબ 2014 પછી 7 વરસમાં હેટસ્પીચના કેસો 500% વધી ગયા છે ! સત્તાપક્ષના  27 MLA / MP ઉપર હેટસ્પીચના કેસ થયા છે. હેટસ્પીચના સૌથી વધુ કેસો સત્તાપક્ષના નેતાઓ ઉપર થયા છે. 2014માં હેટસ્પીચના 323 કેસ હતા; 2020માં 1804 કેસો નોંધાયા હતાં. હેટસ્પીચ રાસાયણિક ખાતર જેવું કામ કરે છે; મતોની પુષ્કળ ઉપજ આપે છે !

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

જ્યાં સુધી વ્યક્તિએ સેક્યુલર વલણ આત્મસાત્ કર્યું ન હોય, સમાજની પ્રથાઓ સેક્યુલર ન હોય; તો રાજ્ય ક્યાં સુધી, કેટલાં અંશે અને કેવી રીતે સેક્યુલર રહી શકે? હકીકતમાં જ્યાં સુધી સમાજમાં તથા એકંદર માનવીના વૈયક્તિક જીવનમાં ધર્મ ગૌણ ન બન્યો હોય, તેના પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતા પાતળી પડી ન હોય, ધર્મ સમાજજીવનમાં માર્જિનલાઈઝ્ડ બન્યો ન હોય અથવા સમાજના મુખ્ય પ્રવાહ પરથી તેનો પ્રભાવ દૂર થયો ન હોય ત્યાં સુધી સેક્યુલર રાજ્ય પણ સંભવિત નથી. યુરોપીય દેશોમાં બધી વ્યક્તિઓએ ધર્મ ત્યજ્યો છે તેવું નથી, પણ ધર્મ તથા ધાર્મિક માન્યતાઓ, મુખ્ય પ્રવાહના અંગરૂપ નથી, ધાર્મિક રિવાજો પણ ઔપચારિક ઉજવણી – તે પણ વર્ષમાં માંડ બે–એક પ્રસંગે જોવા મળે. ધર્મ તથા ધર્મની વાતોને ગંભીરતાથી લેનારી વ્યક્તિઓ ત્યાં પણ છે, પરન્તુ તેમની સંખ્યા જૂજ છે અને તેઓ ભાગ્યે જ ધાર્મિક આદેશો અનુસાર કાયદા ઘડવા જોઈએ તેવો આગ્રહ કરી શકે છે. ટૂંકમાં, ત્યાં ધાર્મિક વ્યક્તિઓ અને ધર્મ માર્જિનલાઈઝ્ડ થઈ ગયાં છે.

અહીં, પ્રથમ એ સવાલ થાય કે ધર્મને આવી રીતે દેશનિકાલ કરવાની શી જરૂર પડી? ધર્મની વાતોમાં એવું શું છે કે સ્વસ્થ અને પ્રગતિશીલ સમાજ રચવા માટે તેને બાજુએ રાખવાનું મુનાસીબ ગણવામાં આવ્યું? ધર્મના કારણે એવી તો કેવી પરિસ્થિતિ પેદા થઈ કે તેને કોરાણે મૂકવાનું આવશ્યક બન્યું? અને સેક્યુલર વ્યવસ્થાની હિમાયત કરવાની જરૂર કેમ પડી? માનવજાતના ઇતિહાસ પર નજર કરતાં આ પ્રશ્નોના ઉત્તર સરળતાથી મળી રહે છે; ઉપરાંત, ધર્મના કારણે વૈચારિક ક્ષેત્રે તેમ જ, જ્ઞાનપ્રાપ્તિના ક્ષેત્રો જે બંધિયાર તથા અવરોધક સ્થિતિ સર્જાઈ હતી, તેમાં આ ધાર્મિક વર્ચસ્વ સામેના વિદ્રોહનો પાયો જોઈ શકાય છે. ધાર્મિક વાડાઓને કારણે માનવસમૂહોમાં ફાલેલી જૂથબંધી, વેર–ઝેર, દમન અને અન્યાય (વર્ણવ્યવસ્થા, સ્ત્રી–પુરુષ સમાનતા) તથા માનવએકતા, અરે, એક રાષ્ટ્રનિર્માણના કાર્યમાં પણ જે મુસીબતો પડતી હતી તેને કારણે ધર્મને જાકારો આપવો જરૂરી બન્યું હતું. અલબત્ત, ધર્મે બધું ખોટું જ કર્યું છે એમ ના કહી શકાય. એક સમયે તેણે માનવસમાજને આવશ્યક સ્થિરતા, નિયમપાલન વગેરેમાં ફાળો આપ્યો હતો, પરન્તુ ધીરે ધીરે તેણે જે સ્વરૂપ અખત્યાર કર્યું તથા તેની કામગીરી વધુ કાર્યક્ષમ રીતે ઉપાડી લે તેવાં તંત્ર રચાતાં તેની ઉપયોગિતા ઘટી અને હાનિકારક પાસું જ તેમની પાસે રહ્યું.

પ્રથમ તો આપણે કેવો સમાજ નિર્માણ કરવા માગીએ છીએ તેની સ્પષ્ટ કલ્પના હોવી જોઈએ. આ સમાજનાં લક્ષ્યો, આદર્શો અને સંબંધો તથા વ્યવહારો વિશેનું સ્પષ્ટ ચિત્ર હોવું જોઈએ. ત્યાર બાદ તે કેટલે અંશે સેક્યુલર વ્યવસ્થા અને સંસ્કારો સાથે સુસંગત છે તે જોવું જોઈએ. તદુપરાંત, આવા સમાજ માટે માનવીમાં કેવાં સંસ્કારો અને વલણ દૃઢ કરવાં જોઈએ તે સમજી લેવું જોઈએ; કારણ કે, છેવટે વ્યક્તિનાં વલણો અને સંસ્કારો તેના વર્તન અને વ્યવહારને ઘડે છે. વ્યક્તિના વર્તન દ્વારા સમાજનાં વ્યવહારો, તંત્ર અને પ્રથાઓ સંચાલિત થાય છે. એટલે કે, વ્યક્તિમાં આપણે એવાં સંસ્કાર અને વલણ સિંચવાં જોઈએ, પ્રેરવાં જોઈએ, જે આપણી કલ્પના અનુસારના સમાજને સમર્થક હોય. જો આપણે એવા સમાજની કલ્પના કરતાં હોઈએ કે જેમાં વ્યક્તિ માત્રની શક્તિઓને મુખરીત થવાની મોકળાશ હોય; વ્યક્તિમાત્રનું ગૌરવ થતું હોય; સૌ સમાન હોય; દરેક વૈચારિક મુક્તિ ધરાવતો હોય; કોઈનું શોષણ કે દમન ન થતું હોય; દરેક વ્યક્તિને પોતાની આવશ્યકતાઓ સંતોષવા માટે માર્ગો સુલભ હોય; ધર્મ, જ્ઞાતિ, જાતિ, લિંગ, પ્રદેશ, રાષ્ટ્ર જેવાં જન્મજાત બંધનોથી ઊભા થતા સંકીર્ણ વાડાઓમાં માનવીનું વિભાગીકરણ થયું ન હોય; વ્યક્તિનું મૂલ્યાંકન જન્મજાત લક્ષણોથી નહીં, પરન્તુ તેણે પ્રાપ્ત કરેલા ગુણો દ્વારા થતું હોય. જૂથવાદના પૂર્વગ્રહો કે વેરઝેર ન હોય. માનવી પરસ્પર સહયોગ અને ભાઈચારાથી જીવતો હોય. મતભેદ હોય પણ મનભેદ ન હોય. માનવી માનવી વચ્ચે, તેના હાથ બહારનાં કે જન્મગત લક્ષણોને કારણે વેરો–આંતરો ન હોય. આ એક વિશ્વસમાજનું કલ્પન છે, વિશ્વમાનવનું કલ્પન છે. આ કલ્પનમાં સેક્યુલર સમાજ વ્યવસ્થાના, સેક્યુલર વલણ ધરાવતાં માનવીનાં, લક્ષણો સૂચિત છે. સેક્યુલર રચનાનું આપણું કલ્પન આ ચિત્ર સાથે સુસંગત હોય તો આપણે એવી તંત્રરચનાઓ (સ્ટ્રક્ટર્સ), પ્રથાઓ (ઈન્સ્ટિટ્યુશન્સ) અને વલણ તથા સંસ્કારોને (કલ્ચર) દ્રઢ કરવાં જોઈએ, પ્રેરવા જોઈએ, જે આ ચિત્રને યથાર્થ બનાવે. સમાજની તંત્રત્રરચના અને પ્રથાઓ તથા વ્યક્તિનાં વલણ અને સંસ્કારો એકબીજાને પ્રભાવિત કરતાં હોય છે. આ ત્રણેની ગુંથણીમાંથી સમાજનું પોત રચાય છે, સામાજિક સ્થિરતા સર્જાય છે; પરન્તુ આ ગુંથણીથી રચાતી વ્યવસ્થા માનવપ્રગતિ માટે આવશ્યક પાયાનાં મૂલ્યો સાથે સુસંગત ન હોય ત્યારે વ્યક્તિ વિદ્રોહ કરી નવાં મૂલ્યો અને તેને અનુરૂપ તંત્ર અને પ્રથાઓ સ્થાપવા સંઘર્ષ કરે છે. તેમ જ બાહ્ય પરિબળો કે નવી અપેક્ષાઓ તથા ઉપરથી આવતા તંત્રગત પરિવર્તનને કારણે પણ પરિવર્તનનાં ચક્રો ગતિશીલ બને છે. ક્યારેક આ બન્ને એક સાથે પણ આવે છે, પરન્તુ છેવટે સમાજની રચના કે પ્રથાઓ પાછળનાં મૂલ્યો અને વ્યક્તિનાં વલણ તથા સંસ્કારો માનવ પ્રગતિને પ્રેરક હોય; સ્વતંત્રત્રતા, સમાનતા અને બંધુત્વને સમર્થક હોય તો જ સ્થિર અને ન્યાયી સમાજ રચી શકાય.

સેક્યુલર સમાજ કે માનવીને આકાર આપવા માગતી વ્યક્તિઓએ એવાં તંત્ર કે પ્રથાઓનું સમર્થન કે નિર્માણ કરવું જોઈએ, જે સેક્યુલર મૂલ્યોની નિકટ હોય; વ્યક્તિમાં એવાં વલણો કે સંસ્કારોનું સમર્થન નિર્માણ કરવું જોઈએ, જે સેક્યુલર હોય, તેમ જ સેક્યુલર લક્ષ્યથી વિરોધી કે તેને અવરોધક પરિબળોને નાબૂદ કરવા મથવું જોઈએ. તંત્રની રચના અને તેનું સંચાલન કરતી પ્રથાઓ માનવ નિર્મિત છે. વ્યક્તિનાં વલણો અને સંસ્કારો પણ માનવી દ્વારા ઘડાય છે, આમ બન્નેમાં કેન્દ્રસ્થાને માનવી છે. આથી, વ્યક્તિનાં વલણો અને સંસ્કારોમાં પરિવર્તન લાવવામાં આવે તો ક્રાંતિકારી પરિવર્તન માટેનાં દ્વાર ખૂલી જાય છે. તંત્ર અને પ્રથાઓ મહત્ત્વનાં છે, તેમની શક્તી ઓછી આંકવી જોઈએ નહીં…

ઉપરના વિચારો પ્રોફેસર જયંતી પટેલના છે. રાજ્યશાસ્ત્ર અને દર્શનશાસ્ત્રના વિશારદ. વૈજ્ઞાનિક અભિગમને અપનાવી ભણતર અને ગણતર બન્નેનું કાર્ય રાજ્યશાસ્ત્ર અને રેશનાલીઝમ વિષયક પંદરેક પુસ્તકોના લેખન દ્વારા તેમણે કર્યું છે. તેમની આત્મકથા ‘ઝૂમવું ને ઝઝૂમવું તે જીવવું’ યુવાનોએ વાંચવા જેવી છે. તેમનું એક પુસ્તક ‘સામુદાયિક રાજકીય હિંસા : પ્રક્રિયા-વિશ્લેષણ’ 1986માં પ્રસિદ્ધ થયેલ જે 2022માં વધુ પ્રસંગિક બન્યું છે. માત્ર લેખનકાર્ય જ નહીં; પણ જ્યાં મનુષ્યનું શોષણ હોય, અન્યાય હોય, અસમાનતા હોય, અંધશ્રદ્ધા હોય ત્યાં લડતોમાં એ અગ્રણી રહ્યા છે / પડખે ઊભા રહ્યા છે. તેમના વિચારોનો નિચોડ એ છે કે તમે માણસને ચાહો; એની જ્ઞાતિ કે હોદ્દાને નહીં ! સાદા / સરળ / સહેજ પણ દંભ-દેખાડો નહીં; માનવવાદી / રેશનાલિસ્ટ / વિદ્વાન એવા જયંતિભાઈ 29 ડિસેમ્બરે 90 વર્ષ પૂરાં કરી 91માં પ્રવેશ કરે છે. અઢળક શુભેચ્છાઓ આપીએ. વિશેષ આનંદ એ છે કે આવા વિરલ વ્યક્તિત્વની સાથે યોગાનુયોગ મારો પણ જન્મદિવસ છે !

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

[પાર્ટ-1]

આશારામ / ગુરમીત રામ રહીમ કે વિશ્વની સૌથી મોટી યોગ સંસ્થા ‘શિવાનંદ’ આશ્રમમાં એક સરખી જ મોડસ ઓપરેન્ડી જોવા મળે છે. કોઈ પણ આધ્યાત્મિક / ધાર્મિક ગુરુની યાત્રા આખરે યુવતીઓના શોષણ સુધી પહોંચે છે. ગુરુ યુવતીને કહે છે કે તારામાં પાર્વતી તત્ત્વ છે અને મારામાં શિવ તત્ત્વ હોય છે; બન્ને એક બને તો મોક્ષ પ્રાપ્તિ / સમાધિ થાય ! મોક્ષ / સમાધિ એક અંધશ્રદ્ધા છે; મોક્ષ જેવી કોઈ જગ્યા કે અવસ્થા નથી. રજનીશ – ઓશોએ પોતાના પુસ્તકનું નામ ‘સંભોગ સે સમાધિ’ રાખ્યું હતું ! સેક્સ દ્વારા મોક્ષ / સમાધિ મેળવવાની વાતો તરકટ છે; તેમાં મળતા પરમ આનંદને મોક્ષ /સમાધિનું નામ આપીને ગુરુઓ યુવતીઓનું શોષણ કરે છે ! 25 ઑક્ટોબર 2022ના રોજ BBC સંવાદદાતા Ishleen Kaur – ઇશલીન કૌરનો રીપોર્ટ ચોંકાવનારો છે. મૂળ ન્યૂઝીલૅન્ડમાં રહેતી Julie Salter – જૂલી સાલ્ટર નામની મહિલાએ પોતાની ફેસબૂક પોસ્ટમાં 10 ડિસેમ્બર 2019ના રોજ લખ્યું હતું કે “કેનેડામાં શિવાનંદ આશ્રમના મુખ્યાલયમાં ત્રણ વર્ષ સુધી તેમની સાથે વિષ્ણુ-દેવાનંદ સ્વામી દ્વારા જાતીય સતામણી કરવામાં આવી હતી ! દાયકાઓ પછી હવે મારામાં હિંમત પ્રગટી અને મેં આ વાત શિવાનંદ વ્યવસ્થાપક બોર્ડ સમક્ષ મૂકી. બોર્ડ તરફથી પ્રતિક્રિયામાં મૌન અને મૌન કરી દેવા સુધીના પ્રયાસો જ જોવા મળ્યા !”

સ્વામી વિષ્ણુ-દેવાનંદ કોણ છે? 31 ડિસેમ્બર 1927માં કેરળમાં તેમનો જન્મ થયો હતો. 65 વરસની વયે ઉત્તરાખંડમાં 9 નવેમ્બર 1993ના રોજ તેમનું અવસાન થયું હતું. તેઓ યોગ ગુરુ અને પીસ એક્ટિવિસ્ટ હતા ! 1959માં કૅનેડાના મૉન્ટ્રિયલમાં આશ્રમની સ્થાપના કરી હતી અને સંસ્થાનું નામ પોતાના ગુરુ શિવાનંદ સ્વામીના નામ પરથી રાખ્યું હતું. વિશ્વના 35 દેશોમાં લગભગ 60 શિવાનંદ આશ્રમ અને કેન્દ્રો આવેલાં છે, અહીં તાલીમ લેનારા શિવાનંદ યોગ શિક્ષકોની સંખ્યા લગભગ 50,000 છે. તેમણે 1960માં The Complete Illustrated Book of Yoga’ અને 1978માં ‘Meditation and Mantras’ નામનાં પુસ્તકો લખ્યાં. તેઓ હઠયોગ અને રાજયોગમાં ઓથોરિટી હતા. ‘શિવાનંદ યોગ’માં શારીરિક અને આધ્યાત્મિક બંને સ્વાસ્થ્ય પર ભાર મૂકવામાં આવે છે. વિષ્ણુદેવાનંદ સ્વામીની વાણી એટલી પ્રભાવશાળી હતી કે કેટલાં ય લોકોએ સંસારનો ત્યાગ કરીને પોતાનું જીવન શિવાનંદ આશ્રમ માટે સમર્પિત કરી દીધું હતું. વિષ્ણુદેવાનંદ સ્વામીએ 30 ઑગસ્ટ 1971ના રોજ, તેમના પીસ પ્લેનને બોસ્ટનથી ઉત્તર આયર્લેન્ડ સુધી પાયલોટ કર્યું હતું. તેમણે શાંતિ માટે પાકિસ્તાન અને બંગલાદેશમાં પુષ્પ અને શાંતિ પત્રિકાઓ ફેંકી હતી. 15 સપ્ટેમ્બર 1983ના રોજ, તેમણે બર્લિનની દિવાલ ઉપરથી પશ્ચિમથી પૂર્વ બર્લિન સુધી શાંતિને પ્રાત્સાહન આપવા ઉડાન ભરી હતી. 1984માં તેમણે યોગની જાગૃતિ માટે ડબલ-ડેકર બસમાં ભારતનો પ્રવાસ કર્યો હતો. ફેબ્રુઆરી 1984માં તેમણે સુવર્ણમંદિરમાં જરનૈલ સિંહ ભીંદરાનવાલે સાથે મુલાકાત કરી હતી. વિષ્ણુદેવાનંદના અવસાન બાદ, તેમની આબરું કાંકરા જેવી થઈ ગઈ ! જૂલી 1978માં આશ્રમમાં જોડાઈ હતી, ત્યારે તેની ઉંમર 20 વરસની હતી. વિષ્ણુ-દેવાનંદે જૂલીને અંગત સહાયિકા તરીકે સેવા આપવા કહ્યું ત્યારે  જૂલીને લાગ્યું કે તેને આ વિશેષાધિકાર અપાયો છે ! જૂલી 11 વરસ સુધી વિષ્ણુદેવાનંદની અંગત સહાયિકા રહી હતી. તે વહેલી સવારે પાંચ વાગ્યે ઊઠી જતી અને મધરાત સુધી કામ કરતી રહેતી. કોઈ વેતન નહીં અને અઠવાડિયાના સાતેસાત દિવસ કામ કરતાં રહેવાનું. સ્વામી વિષ્ણુદેવાનંદનો સ્વભાવ વિચિત્ર થઈ ગયો હતો. તેઓ ઘણી વાર પોતાના પર બરાડા પાડતા હતા.

એક દિવસ જૂલી વિષ્ણુદેવાનંદના નિવાસસ્થાને કામ કરી રહી હતી ત્યારે જોયું તો વિષ્ણુદેવાનંદ સૂતા સૂતા ભક્તિ સંગીત સાંભળી રહ્યા હતા. વિષ્ણુદેવાનંદે જૂલીને કહ્યું કે ‘મારી બાજુમાં આવીને સૂઈ જા.’ જૂલીએ કહ્યું કે ‘આવું શા માટે કરવાનું છે?’ ત્યારે વિષ્ણુદેવાનંદે કહ્યું કે “આ એક ‘તંત્ર યોગ’ છે. આ યોગ આધ્યાત્મિક સેક્સ સાથે જોડાયેલો છે. ગાઢ આરામ સાથે આધ્યાત્મિક જ્ઞાન સુધી પહોંચવા માટે !” જૂલી લખે છે : “મારું શરીર અને મન માનતું નહોતું છતાં હું ત્યાં સૂઈ ગઈ. તે પછી યૌન સંબંધ સ્થાપિત થયો. તે પછી હું ફરી નીચે કામ કરવા જતી રહી. મને બહુ શરમ, સંકોચ, પીડા, આત્મગ્લાનિ અને અપરાધબોધનો અનુભવ થઈ રહ્યો હતો. ત્રણ વર્ષથી વધુ સુધી તેમની સાથે આ રીતે કેટલા ય પ્રકારે જાતીય સંસર્ગની વિધિઓ થતી રહી. તેમાં સેક્સનો પણ સમાવેશ થતો હતો. વિષ્ણુ-દેવાનંદ સ્વામી, જાહેરમાં બ્રહ્મચારી સાધુ તરીકે જાણીતા હતા. હું શરમ અને વેદનાની ઊંડી અને ઊંડી અવસ્થામાં ધકેલાઈ ગઈ હતી. હું સાવ એકલી હતી. મારા પરિવારથી દૂર દુનિયાના બીજા છેડે હતી. આર્થિક રીતે હું સંગઠન પર નિર્ભર હતી.” વિષ્ણુ-દેવાનંદ સ્વામીની સત્તા અને આભા સામે જૂલીની સહમતી કે અસહમતીનો કોઈ અર્થ જ નહોતો. વિષ્ણુદેવાનંદે પોતાની સાથે જે કર્યું તેને જૂલી હવે ‘બળાત્કાર’ માને છે ! યોગમાં ગુરુ-શિષ્ય પરંપરા એવી છે; જેમાં શિષ્યે ગુરુની ઇચ્છા પ્રત્યે સમર્પિત થઈને રહેવાનું હોય છે !

[પાર્ટ-2]

1993માં, વિષ્ણુદેવાનંદનું મૃત્યુ થયું. તેના છ વર્ષ પછી, Julie Salter – જૂલી સાલ્ટર આશ્રમ છોડવાની હિંમત કરી શકી હતી. જુલીની ફેસબૂકની પોસ્ટને કારણે મધપૂડો છંછેડાયો છે. જુલી કહે છે : “મારી આપવીતી જાહેર કરીને, બીજા લોકોને આવા અત્યાચારમાંથી બચાવવાનો મારો આશય છે. ભલે વિષ્ણુદેવાનંદનું મોત થઈ ગયું હોય, પરંતુ શિવાનંદ આશ્રમમાં યોગ શિક્ષકો દ્વારા શિષ્યાઓનું શોષણ થઈ રહ્યું છે, તે હજી ય બંધ થયું નથી !” જૂલીની પોસ્ટ વાંચીને 14 મહિલાઓએ કોમેન્ટમાં જણાવ્યું કે વિષ્ણુ-દેવાનંદ સ્વામીએ અમારી સાથે પણ આવી હરકત કરી હતી ! પામેલા કહે છે : “1978માં, વિષ્ણુદેવાનંદ લંડનમાં વિન્ડસર કેસલમાં હતા ત્યારે મારા પર બળાત્કાર કર્યો હતો. તે વખતે હું શવાસન આસનમાં ખૂબ ઊંડી ઊતરી ગઈ હતી.” લ્યૂસીલ કહે છે : “70ના દાયકાના મધ્યમાં કેનેડાના આશ્રમમાં વિષ્ણુદેવાનંદે મારી પર ત્રણ વાર બળાત્કાર કર્યો હતો. પ્રથમ બે વાર તંત્ર યોગના નામે હું સહમત થઈ હતી; પરંતુ ત્રીજી વાર તેમણે મને પૈસા આપ્યા ત્યારે મને ‘સેક્સ વર્કર જેવો’ અહેસાસ થયો હતો !“

મૅરી (નામ બદલ્યું છે) કહે છે : “શિવાનંદ આશ્રમના એક શિક્ષકે વર્ષો સુધી મને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું, અમારી વચ્ચે યૌનના સંબંધો થઈ ગયા હતા તેના કારણે હું મૂંઝાવા લાગી હતી, પણ મારી પાસે બીજો કોઈ વિકલ્પ નહોતો.” બીજી એક મહિલા કહે છે : “આ જ શિક્ષકે મારું પણ યૌન શોષણ કર્યું હતું. આ શિક્ષકની એક મોડસ ઓપરેન્ડી હતી; પ્રથમ સ્ત્રીને પ્રોત્સાહન આપતો, ગ્રૂમ કરતો અને પછી યૌન શોષણ કરતો હતો.“ આ સિવાય અન્ય ચાર મહિલાઓ જે એક બીજાને ઓળખતી ન હતી; પરંતુ બધાની વાત લગભગ એક સમાન હતી. કૅથરીન, (નામ બદલ્યું છે) 80ના દાયકામાં શિવાનંદ આશ્રમમાં બાળકોની શિબિરમાં ભાગ લેવા માટે ગઈ હતી; તે વખતે તેની ઉંમર 12 વર્ષની હતી. એક શિક્ષક તેમને અડપલાં કરતો હતો. માલિશ કરતો હતો અને તેમનાં હિપ્સને સ્પર્શ કરતો હતો. તે 15 વર્ષની થઈ ત્યારે તે શિક્ષક વધારે છૂટ લેવા લાગ્યો. તે વધારે અડપલાં કરતો હતો. કૅથરીન કહે છે : “છેલ્લે હું 17 વર્ષની થઈ ત્યારે તેણે યૌન શોષણ કર્યું હતું. હું નીંદરમાં હતી. જાગીને જોયું તો તે મારી ઉપર હતો. તેથી મેં આશ્રમ છોડી દીધો !” આ શિક્ષક ભારતમાં શિવાનંદ આશ્રમમાં સક્રિય છે. બીજા એક શિક્ષકનું નામ છે મહાદેવાનંદ સ્વામી ઉર્ફે મોરિજિયો ફિનોછી. તેની સામે આઠ મહિલાઓએ યૌન શોષણના આક્ષેપ કર્યા છે.

2006માં વૅન્ડી નામની કિશોરી કૅનેડાના આશ્રમમાં મહાદેવાનંદના અંગત સહાયિકા હતી. ઇમેલ આવે તેની પ્રિન્ટ કાઢીને તેમની કૅબિનમાં લઈ જવાનું કામ તેણે કરવાનું રહેતું. એક દિવસ મહાદેવાનંદ સ્વામીએ ઇમેલ અને નાસ્તો લાવવા કહ્યું અને વૅન્ડીને પોતાના બેડરૂમમાં બોલાવી. તેઓ પથારીમાં સૂતા હતા. વૅન્ડી કહે છે : “મેં ટ્રે નીચે રાખી કે તરત મહાદેવાનંદ સ્વામીએ મારો હાથ પકડી લીધો. તેણે ઓઢેલી ચાદર હટાવી તો તેની અંદર તે હસ્તમૈથુન કરી રહ્યો હતો. મહાદેવાનંદે મારા હાથ પર વીર્યનું સ્ખલન કર્યું. તેમનું વર્તન એવું હતું કે જાણે હું કોઈ માણસ ન હતી ! આ ઘટના પછી શિવાનંદ આશ્રમ સાથેના મારો સંબંધ પૂરો થયો. સ્ત્રીઓ જો આવી કોઈ ફરિયાદ સિનિયર સ્ટાફને કરે તો તેમને કહેવાતું કે આ તો આધ્યાત્મિક તાલીમ છે અને તેને ‘ગુરુની કૃપા’ કહેવાય ! તમને અમૂલ્ય જ્ઞાન આપવામાં આવી રહ્યું છે !”

સવાલ એ છે કે યૌન શોષણ અંગે શિવાનંદ આશ્રમના સંચાલકોને જાણકારી હતી કે કેમ? જૂલી કહે છે : “2007માં મારામાં હિંમત આવી હતી અને મેં યૌન શોષણની ફરિયાદ કરી હતી. મેં આશ્રમની EBM-Executive Board Members કારોબારી સમિતિના એક સભ્યની મુલાકાત લઈને રજૂઆત કરી હતી. EBMની રચના વિષ્ણુદેવાનંદે કરી હતી, જેથી પોતાના મૃત્યુ બાદ શિવાનંદ આશ્રમનું કામકાજ સંભાળી શકે. મેં કારોબારી સભ્ય સ્વામી મહાદેવાનંદનો સંપર્ક કર્યો હતો. એ પછી 2006માં મેં કારોબારીના બીજા ચાર સભ્યોને મળીને ફરિયાદ કરી હતી. EBMના વકીલે મને પૂછેલ કે ‘કથિત શોષણનો મામલો આટલાં વર્ષો પછી કેમ ઉઠાવી રહ્યાં છો?’ 30 જેટલી મહિલાઓએ યૌન શોષણની ફરિયાદ કરી હતી. આ મહિલાઓ વિદેશી હતી. ભારતીય મહિલાઓનું પણ શોષણ થતું હતું; પરંતુ તેઓ ફરિયાદ કરવામાં ડરતી હતી ! સ્વામી વિષ્ણુ-દેવાનંદ 1987 સુધી, દેખીતી રીતે, બહુવિધ યુવાન મહિલા ભક્તો સાથે અપ્રગટ રીતે સેક્સ્યુઅલી સક્રિય હતા. સ્વામી વિષ્ણુ-દેવાનંદ બ્રહ્મચારી નહોતા, તેમ છતાં આજે પણ ભક્તો તેમને બ્રહ્મચારી તરીકે આદરણીય માને છે !”

ભલે આ સ્વામીઓ વિશ્વશાંતિની વાત કરે / ઉદ્ધારની-મોક્ષની વાતો કરે / હઠયોગ-રાજયોગની વાતો કરે, પુસ્તકો લખે / ફાઈલસ્ટાર આશ્રમો ઊભા કરે પરંતુ પોતે યુવતીઓને મજબૂત કરી તેમનું શોષણ કરતા અચકાતા નથી ! સાધનશુદ્ધિ અને ચિત્તશુદ્ધિ વિનાનું કહેવાતું કોઈપણ સદ્કાર્ય અંતે તો શોષણ અને અહંકારનું જ સાધન બને છે. આટલી બધી કથાઓ, આટલાં બધાં ધાર્મિક ક્રિયાકાન્ડ, આટલી બધી ધાર્મિક યાત્રાઓ; આટલાં બધાં આશ્રમો અને યોગ કેન્દ્રો; તેમ છતાં લોકોનું નૈતિક /ધાર્મિક / સામાજિક સ્તર ઉપર જવાને બદલે નીચે કેમ જાય છે? ચિત્તશુદ્ધિ અને સાધનશુદ્ધિ વિનાનું આચરણ અંતે તો વાસનાના પોષણનું સાધન બને છે. આ વાત જ્યાં સુધી શ્રદ્ધાળુ લોકો નહીં સમજે, ત્યાં સુધી ધર્મજગતના ઠગો લોકોની ભાવનાનું શોષણ કરતા જ રહેશે ! 

[પૂર્ણ]

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર