રમેશ ઓઝા

ઓક્ટોબર નવેમ્બર મહિનામાં ભારતે રશિયાથી કરવામાં આવતી ક્રુડની આયાતમાં ૩૮ ટકાનો ઘટાડો કર્યો અને ૨૮ નવેમ્બરે ભારત સરકારના વિદેશ મંત્રાલયે જાહેરાત કરી કે રશિયન પ્રમુખ વ્લાદિમીર પુતિન ચોથી અને પાંચમી ડિસેમ્બરે બે દિવસ માટે ભારતની મુલાકાત લેવાના છે. નિવેદનમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે સૂચિત મુલાકાત વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના નિમંત્રણના પ્રતિસાદરૂપે ગોઠવાઈ છે અને એ રીતે ભારત અને રશિયા વચ્ચેની ૨૩મી વાર્ષિક શિખર પરિષદ યોજાશે. 

વાત એમ છે કે ભારત અમેરિકાના દબાણ હેઠળ અમેરિકાને ખુશ કરવા રશિયન ક્રુડની આયાત ઘટાડી રહ્યું છે અને રશિયાને એ પરવડે એમ નથી. એ તો યાદ હશે કે અમેરિકન પ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે ભારતથી કરવામાં આવતી આયાત પર ૫૦ ટકા ઈમ્પોર્ટ ડ્યુટી (ટેરીફ) લાદી છે જેમાંથી ૨૫ ટકા દંડ રૂપે છે. ભારત જ્યાં સુધી રશિયા પાસેથી ક્રુડ ખરીદવાનું બંધ નહીં કરે ત્યાં સુધી ૨૫ ટકા ટેરીફ પેનલ્ટી રૂપે વસૂલ કરવામાં આવશે. આ નાગાઈ છે. ઉઘાડી નાગાઈ. દાદાગીરી. અમેરિકા દાદાગીરી માટે ખ્યાતિ ધરાવે છે, પણ ટ્રમ્પની દાદાગીરીમાં નાગાઈ છે. ચાર મહિના થવા આવ્યા પણ ટ્રમ્પ ટસના મસ નથી થતા. બે દેશો વચ્ચે વ્યાપાર સમજૂતી કરવા માટે પ્રયાસો ચાલી રહ્યા છે, પણ છ રાઉન્ડની ચર્ચા પછી તેમાં હજુ સફળતા મળી નથી. રશિયા પાસેથી ચીન પણ ક્રુડ ખરીદે છે, પણ અમેરિકાએ રશિયા પર પેનલ્ટી લાદી નથી. ચીન પર અંધાધૂંધ ટેરીફ લાદ્યા પછી ચીને એવો સણસણતો જવાબ આપ્યો કે ટ્રમ્પ કુણા પડી ગયા અને ખુદ ત્રીજા દેશમાં (દક્ષિણ કોરિયા) ચીન સાથે સમજૂતી કરવા ગયા. 

એક વાત કબૂલ કરવી રહી કે ચીન જે તાકાત ધરાવે છે એ ભારત ધરાવતું નથી અને એટલે ટ્રમ્પ નાટક અને નાગાઈ કરે છે, વાણિજ્ય સમજૂતી થતી નથી અને ભારતે નાછૂટકે રશિયન તેલની આયાત ઘટાડવી પડી અને એ પણ મામૂલી માત્રામાં નહીં, ૩૮ ટકા. એક મહિનામાં ૩૮ ટકા આયાત ઘટાડી દીધી. એક રીતે એ ભારતની અમેરિકા સામે શરણાગતિ હતી. ભારત હજુ વધુ તેલની આયાત ઘટાડે એ પહેલાં પુતિન ભારત આવી ગયા. રશિયાની પણ મજબૂરી છે. યુક્રેન પર રશિયાએ આક્રમણ કર્યું એ પછી પશ્ચિમના દેશોએ રશિયા પર પ્રતિબંધ મુક્યા છે અને પુતિનને પણ એ દેશો પોતાને ત્યાં બોલાવતા નથી અથવા પ્રવેશવા દેતા નથી. પ્રવાસ પ્રતિબંધ છે. પણ રશિયા પાસે ત્રણ ચીજ છે; એક યુરેનિયમ, બીજી ચીજ છે શસ્ત્રો અને ત્રીજી ચીજ ક્રુડ તેલ. અમેરિકા ખુદ રશિયા પાસેથી યુરેનિયમ ખરીદે છે. ચીન અને ભારત તેલ ખરીદે છે. આ સિવાય ભારત રશિયા પાસેથી શસ્ત્રો પણ ખરીદે છે. ભારત તેની જરૂરિયાતનું ૫૦ ટકા તેલ અને ૭૦ ટકા શસ્ત્રો રશિયા પાસેથી ખરીદે છે. ભારત રશિયાને છોડી શકે એમ નથી અને અમરિકાની ઉપેક્ષા કરી શકે એમ નથી. બાયડન જ્યારે અમેરિકાના પ્રમુખ હતા ત્યારે પણ ભારત આટલી જ માત્રામાં રશિયન તેલ ખરીદતું હતું, પણ તેમણે તેની સામે વાંધો નહોતો લીધો. ટ્રમ્પ કહે છે કે કાં રશિયા અને કાં અમેરિકા. કાં મિત્ર કાં દુ:શ્મન. નાદાનની આ ભાષા છે. પેલી કહેવત છે ને કે નાદાન કી દોસ્તી જાન કા ખતરા. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ નાદાન સાથે દોસ્તી કરી હતી. 

ભારત નથી અમેરિકાને નારાજ કરી શકતું કે નથી રશિયાને છોડી શકતું. તમે એક ચીજ નોંધી? રશિયન પ્રમુખ પુતિને ત્રીજા દેશના દબાણ હેઠળ નહીં આવવા બદલ ભારતની ખુમારીના મોંફાટ વખાણ કર્યા છે જ્યારે કે ભારતના વડા પ્રધાન તેલનો ત અને અમેરિકાનો અ નથી બોલ્યા. પુતિને રશિયા, ચીન અને ભારત વચ્ચે પરસ્પર સહયોગની પણ વાત કરી છે. રશિયા અને ચીને અમેરિકા વિરુદ્ધ ધરી રચી છે જેમાં તે ઇચ્છે છે કે ભારત જોડાય. પણ ભારત માટે એ વિકલ્પ પણ ખુલ્લો નથી, કારણ કે ચીન સાથે ભારતનો સરહદી પ્રદેશનો વિવાદ છે. ચીન છાશવારે લડાખ અને અરુણાચલ પ્રદેશનો પ્રશ્ન ઉઠાવીને ભારતને દબાવે છે. હમણાં પંદર દિવસ પહેલા બહુ આક્રમક ભાષામાં ચીને અરુણાચલ પ્રદેશ પર તેની માલિકીનો પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો છે. અત્યાર સુધી આવી ખરાબ ભાષામાં ચીન બોલ્યું નહોતું. હવે ધારો કે ચીન રશિયા પર દબાણ કરે અને રશિયા ભારતને શસ્ત્રો આપવાનું બંધ કરે તો ભારતની શી હાલત થાય? રશિયા ચીનના દબાણને ખાલી શકવા જેટલું શક્તિશાળી નથી. ભારતને સંરક્ષણ માટે પણ અમેરિકા અને બીજા દેશોની જરૂર છે.

ભારત માટે આગળ ખાઈ અને પાછળ કૂવા જેવી સ્થિતિ છે. જાગતિક રાજકારણમાં ભારત જે સંકડામણ અનુભવી રહ્યું છે એટલી સંકડામણ તેણે આજ સુધી અનુભવી નથી. મારી દૃષ્ટિએ આનો ઉપાય છે સ્પષ્ટ ભૂમિકા. સ્પષ્ટવક્તા સુખે ભવેત એમ કહેવાય છે. ખોંખારો ખાઈને ભારતે અમેરિકા, રશિયા અને ચીનને કહી દેવું જોઈએ કે ભારતનું હિત ભારતની પ્રાથમિકતા હશે અને દરેક દેશને પોતાના હિત અનુસાર નીતિ અપનાવવાનો અધિકાર છે. શીતયુદ્ધના દિવસોમાં જવાહરલાલ નેહરુએ ખોંખારો ખાઈને મૂડીવાદી અને સામ્યવાદી દેશોને જણાવી દીધું હતું કે ભારત કોઈ છાવણીમાં નહીં જોડાય. વખતોવખત કારણ વિનાની વિદેશ યાત્રાઓ કરીને, કે ખોટા વખાણ કરીને કે પછી મૂંગા રહીને કોઈને રાજી ન કરી શકાય કે ન વાસ્તવિકતા બદલી શકાય. બીજો ઉપાય છે સાચી તાકાતમાં વધારો કરવાનો. ચીન જે તાકાત ધરાવે છે એવી. સાચી ટકોરાબંધ. એવી તાકાત જેમાં તમે શરતો લાદી શકો અથવા જડબાતોડ જવાબ આપી શકો. ત્રીજો ઉપાય છે ચીન સાથેના સરહદી ઝઘડાનો અંત લાવવાનો. એનો અંત આવતાની સાથે જ જાગતિક સમીકરણો બદલાઈ જશે. ચોથો ઉપાય છે કૃતક રાષ્ટ્રવાદનો નશો છોડીને વાસ્તવિકતા સ્વીકારવાનો. 

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 07 ડિસેમ્બર 2025

રમેશ ઓઝા

આ લેખ હું ૨૬મી નવેમ્બરે લખી રહ્યો છું, જ્યારે ૧૯૪૯માં આ જ દિવસે ભારતનાં બંધારણને મંજૂર રાખવામાં આવ્યું હતું અને આજે તેને ૭૫ વરસ પૂરાં થઈ રહ્યાં છે. દેશનું દુર્ભાગ્ય છે કે આજે ૭૫ વરસે દેશ જ્યારે બંધારણની અર્થાત્ પ્રજાસત્તાક ભારતની અમૃતજયંતી ઉજવી રહ્યો છે, ત્યારે એ બંધારણનું અસ્તિત્વ જ ખતરામાં છે. કારણ બહુ સ્પષ્ટ છે. માત્ર ભારતમાં નહીં, જગત આખામાં તાનાશાહો ઇચ્છતા નથી કે પ્રજા સત્તા ધરાવે એટલે તેઓ સૌથી પહેલાં પ્રજાકીય સત્તાની રખેવાળી કરતી લોકશાહી સંસ્થાઓનું ગળું ઘોંટે છે. મોટાભાગના તાનાશાહોને બંધારણ બદલવાની જરૂર પડતી નથી, પ્રાણ હરી લીધા પછી શરીર ભલે પડ્યું રહ્યું, પણ જો તાનાશાહો ચોક્કસ વિચારધારા ધરાવતા હોય તો તેઓ બંધારણ પણ બદલે છે. આપણા વર્તમાન શાસકો હિન્દુત્વવાદી વિચારધારા ધરાવે છે, તેઓ ભારતીય રાષ્ટ્રને હિંદુ રાષ્ટ્રમાં પરિવર્તિત કરવા માગે છે એટલે તેઓ વખત આવ્યે બંધારણ પણ બદલશે. 

તાનાશાહી બે પ્રકારની હોય છે; એક વ્યક્તિગત કે કોઈ એક જૂથની (જેમ કે લશ્કર) અને બીજી વિચારધારાની આસપાસ સંગઠિત થયેલી કોઈ ખાસ જમાતની. આ બીજા પ્રકારની તાનાશાહીના વળી બે પ્રકાર છે. એક બહુમતી પ્રજાનાં ધર્મની, હિતોની અને સંસ્કૃતિની રક્ષા કરવાનો દાવો કરનાર ચોક્કસ જમાતની અને બીજી પ્રજાકીય ભેદભાવ કર્યા વિના ગરીબોનાં આર્થિક હિતોની રક્ષા કરવાનો દાવો કરનારી વિચારધારા આધારિત જમાતની. તેઓ પ્રજાકીય વિભાજન માત્ર આર્થિક ધોરણે (સહિતો અને રહીતો) કરે છે. વિચારધારા આધારિત પહેલા પ્રકારની તાનાશાહીને ફાસીવાદ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે જે વિશ્વને ૧૯૨૫થી ૧૯૪૫નાં વર્ષોમાં જર્મની અને ઇટલીમાં જોવા મળી હતી અને અત્યારે કેટલાક મુસ્લિમ દેશોમાં જોવા મળે છે અને વિચારધારા આધારિત બીજા પ્રકારની તાનાશાહી સામ્યવાદી તાનાશાહી તરીકે ઓળખાવામાં આવે છે જે રશિયા જેવા દેશોમાં જોવા મળી હતી અને આજે પણ ઉત્તર કોરિયા અને ચીનમાં જોવા મળે છે. ફાસીવાદ અને સામ્યવાદનાં બીજ ૧૯મી સદીમાં યુરોપમાં રોપાયાં હતાં અને ૨૦મી સદીમાં તે ફૂલાફાલ્યાં હતાં. ૨૦મી સદીમાં માનવીય ક્રૂરતાની ચરમસીમા આ બન્ને પ્રકારની તાનાશાહી ધરાવતા દેશોમાં જોવા મળી હતી. એમાં પણ સામ્યવાદી તાનાશાહી કરતાં ફાસીવાદી તાનાશાહી વધારે ખતરનાક સાબિત થઈ છે. સામ્યવાદમાં હજુ પણ છેવટે ન્યાય અને સમાનતાનું તત્ત્વ રહેલું છે. જે સમસ્યા છે એ ન્યાય અને સમાનતા અપાવનારા ઠેકેદારોની છે. તેઓ રાજ્ય પર કબજો કરીને વિરોધીઓનું કાસળ કાઢે છે. રશિયા, ચીન, ઉત્તર કોરિયા, ક્યુબા અને પૂર્વ યુરોપના દેશોમાં આ જોવા મળ્યું હતું અને જોવા મળે છે.

પણ આનાથી બચવું કેમ? ભારતમાં એક એવી પ્રજા છે જેને ફાસીવાદ સામે વાંધો નથી. મિથ્યાભિમાન અને મુસ્લિમ દ્વેષ એટલી હદે છે કે તેઓ દૂરનું વિચારવા જ તૈયાર નથી. તેમને ખબર નથી કે તેઓ પોતાનાં સંતાનની કબર ખોદી રહ્યા છે જે રીતે ૧૯મી સદીમાં જર્મનો અને ઇટાલિયનોએ આવી ભૂલ કરી હતી. કેટલાક લોકોને એમ લાગે છે કે બહુ ચિંતા કરવાની કે ડરવાની જરૂર નથી, આ ભારત દેશ છે જેમાં હિંદુ બહુમતીમાં છે. આવું જર્મની અને ઇટલીમાં જ્યારે અનુક્રમે હિટલર અને મુસ્સોલિનીનો ઉદય થયો ત્યારે જર્મનો અને ઇટાલિયનો પણ કહેતા હતા. ગૂગલ પર સર્ચ કરશો તો હિટલર અને મુસ્સોલિનીથી ભરમાયેલા અને છેતરાયેલાઓની દાસ્તાન વાંચવા મળશે. એક સમયના હિટલર સમર્થક માર્ટિન નિમોલ્લેરની ‘ફર્સ્ટ ધે કેમ’ કવિતા તો જાણીતી છે. 

કવિતાનો સાર આવો છે : 

પહેલાં એ લોકો સામ્યવાદીઓનો વારો કાઢવા આવ્યા અને હું ચૂપ રહ્યો કારણ કે હું સામ્યવાદી નહોતો. 

પછી એ લોકો સમાજવાદીઓનો વારો કાઢવા આવ્યા અને હું ચૂપ રહ્યો, કારણ કે હું સમાજવાદી નહોતો. 

પછી એ લોકોએ કામદાર ચળવળ ચલાવવાનારાઓનો વારો કાઢ્યો અને ત્યારે પણ હું ચૂપ રહ્યો, કારણ કે હું મજૂર ચળવળવાળો નહોતો. 

પછી એ લોકો યહૂદીઓનું કાસળ કાઢવા આવ્યા અને ત્યારે પણ હું ચૂપ રહ્યો, કારણ કે હું યહૂદી નહોતો. 

પછી એ લોકો મારું કાસળ કાઢવા આવ્યા અને ત્યારે મારા માટે બોલનાર કોઈ બચ્યું નહોતું. 

આ કવિતા તો બહુ જાણીતી છે, પણ આવી સેંકડો કવિતાઓ અને હજારો કબૂલાતો તમને ઈન્ટરનેટ પર વાંચવા મળશે. નાટકો અને ફિલ્મો બની છે. ધરતી પર થયેલાં ક્રૂરતમ અપરાધમાં સમર્થન આપીને કે મૂંગા રહીને ભાગીદાર થવાની ગ્લાનિ વલોવી નાખનારી હતી. તેમને પણ એમ જ લાગતું હતું કે આપણે મહાન પ્રજા છીએ અને આપણે અધમ કક્ષાની બર્બરતા આચરીએ એ શક્ય જ નથી. આપણે મહાન છીએ એની પ્રતીતિ જર્મનોને મહાકવિ ગોથેએ કે ઇટાલિયનોને તેના મહાકવિ દાંતેએ નહોતી કરાવી એટલી હિટલર અને મુસ્સોલિનીએ કરાવી હતી. જેને સંસ્કાર અને સંસ્કૃતિ સાથે સ્નાનસૂતકનો પણ સંબંધ નહોતો એ લોકો અસ્મિતાના પુરસ્કર્તા બની ગયા હતા અને લોકો તેમની વાતમાં આવી ગયા હતા. તેમને જ્યારે છેતરાયા હોવાનું ભાન થયું ત્યારે ઘણું મોડું થઈ ગયું હતું અને કેટલાક અભાગીઓનું એક સંતાન કબરમાં સૂતું હતું!

માટે આપણે મહાન છીએ એવા ભ્રમમાં ન રહેતા સાબદા રહેવું જોઈએ. જો પ્રજા લોહીથી, ધર્મથી, વિશેષ ભૌગોલિક પ્રદેશથી, ભાષાથી કે સંસ્કૃતિથી મહાન હોત અને હંમેશ માટે મહાન રહેવાની હોત તો બંધારણની જરૂર જ ન પડત. ધર્મઝનૂની મુસલમાનો સાથે આ જ સમસ્યા છે. તેઓ બંધારણ આધારિત આધુનિક રાજ્યનો સ્વીકાર જ કરવા તૈયાર નથી, કારણ કે ઇસ્લામ સંપૂર્ણ ધર્મ છે, કુરાન અને હદીસ મુસલમાનો માટે સર્વાંગસંપૂર્ણ છે અને તેના આદેશ અંતિમ આદેશ છે. તેની બહારના આદેશો બીદ્દ્ત છે, કુફ્ર છે. મુસ્લિમ દેશોમાં જે ખુવારી થઈ રહી છે એનું કારણ બંધારણ આધારીત ન્યાયલક્ષી આધુનિક રાજ્યનો અસ્વીકાર છે. કોઈ પ્રજા ક્યારે ય સંપૂર્ણપણે મહાન હોતી નથી અને કોઈ પણ પ્રજા ક્યારે ય સંપૂર્ણપણે અધમ હોતી નથી. માનવમાં અને માનવસમાજમાં દરેક પ્રકારના રંગો છે. એક જ લોહીથી બનેલા એક જ પરિવારના સભ્યોમાં પણ અનેક રંગ હોય છે. અનુભવ કરતા હશો. 

બંધારણ આ અર્થમાં ઉપયોગી છે. બંધારણ ઘડનારાઓ બેવકૂફ નહોતા. તેમને ખબર હતી કે ક્યારેક પ્રજા પોતાનો રંગ બતાવે અને ક્યારેક શાસક. શાસકમાં પસાયતાથી લઈને રાષ્ટ્રપતિ સુધી દરેકનો સમાવેશ થાય છે. એક કાયદાથી બચીને કોઈક લાભ લેવા માગે છે અને બીજો કાયદાનો દુરુપયોગ કરીને લાભ લેવા માગે છે. કાયદો (રુલ ઓફ લો) કેન્દ્રમાં છે. પણ આ બેમાં વધારે જોખમ શેમાં છે? કોઈ વ્યક્તિ કાયદો તોડે એમાં કે શાસક કાયદાનો દુરુપયોગ કરે એમાં? થોડુક ઊંડું વિચારશો તો ધ્યાનમાં આવશે કે કાયદાનો દુરુપયોગ કરનારા શાસકો લાભની ધરી રચે છે. રાજ્ય (રાષ્ટ્ર) જ્યારે વિશાળ સ્તરે મેનેજ થવા લાગે ત્યારે લોકશાહીનો અંત આવે છે. અત્યારે ન્યાયતંત્ર, ચૂંટણીપંચ, પ્રતિનિધિગૃહો, તેનાં સ્પીકર, અધિકારીઓ, મીડિયા, રિઝર્વેબેંક, શિક્ષણસંસ્થાઓ વગેરે મેનેજ કરવામાં આવી રહ્યાં છે. ધરી રચાઈ ગઈ છે.

હા, આ બધું ભારતમાં બની રહ્યું છે જ્યાં હિંદુઓ બહુમતીમાં છે અને વેદો અને ઉપનિષદોની ગ્રન્થસંપદા તેમની પાસે છે.

તો પછી કરવું શું? મહાન હિંદુ બનવાની જગ્યાએ જવાબદાર માણસ બનો અને જવાબદાર નાગરિક બનો. જો આ બન્ને બનશો તો મહાન હિંદુ આપોઆપ બનશો. જે મહાન હિંદુ આ જમીનમાં પેદા થયા છે એ બધા જવાબદારી સમજનારા મહાન માણસ હતા. રહી વાત બંધારણની તો એ બે કામ કરે છે. એક તમને નીચ કૃત્ય આચરતા રોકે છે (ભલે ડરથી) અને એ રીતે તમારી અંદરની માણસાઈ જાળવી રાખે છે અને બીજું નીચ કૃત્ય આચરનારાઓથી તમારા સંતાનની હિફાજત કરે છે. 

હવે જો બુદ્ધિ હોય તો આગળ વિચારવાની અને સાવધાન રહેવાની જવાબદારી તમારી છે. અન્યથા એ લોકો (First they came) તો આવવાના જ છે.

 પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 નવેમ્બર 2025

રમેશ ઓઝા

૧૯મી સદીની મધ્યમાં ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ભારતમાં રેલવે શરૂ કરવાનો નિર્ણય લીધો ત્યારે કંપનીના કેટલાક રોકાણકારોએ વિરોધ કર્યો હતો. તેમણે કહ્યું હતું કે જે પ્રજા સાથે જમતી નથી એ પ્રજા સાથે પ્રવાસ થોડી કરવાની છે. ભારતમાં સાર્વજનિક પ્રવાસન અશક્ય છે અને જુદીજુદી પ્રજા માટે કેટલા ડબ્બા અલગ કરશો? સામે કેટલાક રોકાણકારોએ એવી દલીલ કરી હતી કે સ્વાર્થ અને સુવિધા એવી ચીજ છે જેને કોઈ નકારતું નથી. થોડો સમય પ્રતિકારનું નાટક કરશે અને પછી અપનાવી લેશે. તમે ભારતમાં કોઈ સવર્ણ દુકાનદાર કે વેપારી જોયો છે જે હરિજન ગ્રાહકને પાછો મોકલતો હોય કે મુસ્લિમ સાથે ધંધો ન કરતો હોય? લાભ અને સુવિધા માટે લોકો રસ્તો શોધી લેતા હોય છે.

દલીલમાં દમ હતો અને સત્ય સામે હતું એટલે કંપનીએ રેલવે શરૂ કરી. ૧૮૫૩માં મુંબઈથી થાણે વચ્ચે. તેને આગળ ખંડાલા સુધી વિસ્તારવામાં આવી. પેલી બાજુ પૂનાથી લોનાવાલા વચ્ચે ટ્રેન શરૂ કરી. વચ્ચે ભોર ઘાટ બળદગાડીમાં ચડવો પડતો, કારણ કે બોગદાં હજુ બનવાનાં બાકી હતાં. તો પણ પૂનાથી સવારે નીકળેલો પ્રવાસી સાંજે મુંબઈ પહોંચી જતો હતો. પૂનાના સંસ્કૃતિરક્ષક બ્રાહ્મણોએ રેલવેનો બહિષ્કાર કર્યો. અનેક જન્મો પૂણ્ય કર્યા પછી પવિત્ર બ્રાહ્મણનું ખોળિયું પામનાર પતિતો અને મ્લેચ્છો સાથે એક પંક્તિએ પ્રવાસ કેવી રીતે કરી શકે! પાતક! પાતક! હવે બન્યું એવું કે જે લોકો સંસ્કૃતિની રક્ષાના ઠેકેદાર નહોતા એ લોકો સવારે નીકળીને સાંજે મુંબઈ પહોચી જતા હતા અને ભટજીઓને મુંબઈ પહોંચતા બેથી ત્રણ દિવસ લાગતા હતા. ઉપરથી શારીરિક કષ્ટ અને હેરાનગતી વધારામાં. થોડા દિવસમાં તેઓ પણ પાણીની છાંટ નાખીને ટ્રેનમાં બેસવા માંડ્યા. સંસ્કૃતિની રક્ષામાં સમાધાન કર્યાં.

આ પ્રસંગ ટાંકવા પાછળનું કારણ એ છે કે ૧૯મી સદી અને ૨૧મી સદીમાં એક સમાનતા છે. અત્યારની જેમ જ ૧૯મી સદીએ સાંસ્કૃતિક આઘાત પહોંચાડ્યા હતા. ધંધા માટે આવેલા યુરોપિયન હવે શાસક થઈ ગયા અને તેમણે તેમની શાશનવ્યવસ્થા, તેમની મૂલ્યવ્યવસ્થા, તેમની ન્યાયવ્યવસ્થા, તેમની શિક્ષણપદ્ધતિ, તેમની ચિકત્સાપદ્ધતિ, તેમની ભાષા, તેમનો વ્યક્તિ અને સમાજ પ્રત્યેનો દૃષ્ટિકોણ અને આધુનિક ટેકનોલોજી તેમ જ એકંદરે આધુનિકતા દાખલ કર્યા. ભારતમાં હિંદુ અને મુસલમાનો માટે અને તેમાં પણ સંસ્કૃતિના ઠેકેદારો માટે આ આઘાત પચાવવો મુશ્કેલ બન્યો. અત્યાર સુધી આર્યાવત પર આક્રમણ થતાં હતાં, પણ હવે તો આર્ય સંસ્કૃતિ પર આક્રમણ થયું. આક્રમણ કરનારાઓ ઇતિહાસમાં ક્યારે ય નહોતા જોયા એવા શક્તિશાળી હતા અને સમય તેમની સાથે હતો. આ બાજુ એવા કેટલાક હિંદુઓ અને મુસલમાનો પણ હતા જેમણે સમય વર્તીને વહેવારુ માર્ગ અપનાવ્યો. થોડું પકડી રાખ્યું અને થોડું જતું કર્યું. તેઓ સમયને ઓળખતા હતા અને સમયની સાથે ચાલવા માગતા હતા. એ સમયે દરેક સમાજમાં અને ઘરેઘરે સાંસ્કૃતિક આક્રમણ કરનારા લોકો સાથે અને સાંસ્કૃતિક આક્રમણ સાથે કેમ કામ પાડવું એ વિષે મતભેદ પેદા થયા હતા. લગભગ અત્યારના જેવી જ સ્થિતિ હતી. દરેક સમજમાં બે ભાગ થયા હતા. અત્યારે મીડિયાને કારણે વિભાજન વધારે પહોળું થયું છે.

આપસમાં લડતા બાખડતા, શિખા બાંધીને પ્રતિકાર કરતા કરતા ઓગણીસમી સદી પૂરી થઈ અને વીસમી સદીમાં જોવા મળે છે કે સંસ્કૃતિરક્ષકોનાં સંતાનો છાંટ નાખીને શાળાએ જવા માંડ્યા, દવાખાને જવા માંડ્યા, પરંતુ તેમાં તેઓ પ્રગતિશીલ હિંદુઓ અને મુસલમાનો કરતાં ત્રણથી ચાર પેઢી પાછળ હતા. રમણભાઈ નીલકંઠનું પ્રહસન ‘ભદ્રંભદ્ર’ ૧૯૦૦ની સાલમાં પ્રકાશિત થયું છે એનો અર્થ એ કે ત્યાં સુધી સંસ્કૃતિરક્ષકોનું ઝનૂન હજુ કાયમ હતું. પણ છેવટે પૂનાના બ્રાહ્મણો મનેકમને રેલવેમાં બેસી ગયા એ ઓગણીસમી સદીના પહેલાં સાંસ્કૃતિક આઘાતનું અંતિમ સત્ય હતું, અલબત્ત તેમાં તેઓ ત્રણથી ચાર પેઢીથી પાછળ રહી ગયા હતા. તેમણે તેમનાં સંતાનોનું નુકસાન કર્યું.

૨૧મી સદીમાં ફરી એકવાર આપણે સાંસ્કૃતિક આઘાતનો સામનો કરી રહ્યા છે અને એ પણ વૈશ્વિક સ્તરે અને વધારે પ્રચંડ માત્રામાં. ૧૯મી સદીની જેમ જ ૨૧મી સદીમાં સંસ્કૃતિરક્ષકો ફરી વાર મેદાનમાં ઉતર્યા છે અને એ પણ વૈશ્વિક સ્તરે. ટેકનોલોજીના કારણે વિશ્વ નાનું થઈ ગયું છે અને વૈશ્વિક વેપારવણજના કારણે જગત પરસ્પરાવલંબી અને પચરંગી બની ગયું છે. અજાણ્યા સાથે સતત સ્પર્ધા, સતત એડી પર જીવવાનું, કારમી અનિશ્ચિતતાએ માનસને કલુષિત કર્યું છે. સમય સાથે નહીં ચાલનારાઓએ જે ભય ૧૯મી સદીમાં અનુભવ્યો હતો એ ભય લોકો અત્યારે અનુભવી રહ્યા છે. એવા લોકો પોતાની અસ્મિતા, પોતાની સંસ્કૃતિ, પોતાની પરંપરા, પોતાનો ઇતિહાસ વગેરેમાં આશ્રય શોધે છે. ૧૯મી સદીના સંસ્કૃતિરક્ષકોએ પણ એ જ માર્ગ અપનાવ્યો હતો. જૂનાનો જાપ કરો અને આપણે શ્રેષ્ઠનો પોકાર કરો.

કમાલની સમાનતા છે ૧૯મી સદીમાં અને ૨૧મી સદીમાં. પણ ૧૯મી સદીમાં જોવા મળ્યું એમ આ વખતે પણ સંસ્કૃતિરક્ષકોનો પરાજય અવશ્યંભાવી છે, કારણ કે તેઓ સમયને નકારે છે. સમયને સમજવો અને સમયને નકારવો એ બે જુદી વસ્તુ છે. ગાંધીજી સમયને સમજ્યા હતા. તેમણે આધુનિકતાનું એક પાસું સ્વીકાર્યું હતું અને એક પડકાર્યું હતું. નકાર્યું નહોતું, પડકાર્યું હતું. નકારવામાં અને પડકારવામાં જમીન આસમાનનો ફરક છે. પડકારી એ શકે જે સમયને સમજે. પડકારી એ શકે જેની પાસે વૈકલ્પિક દર્શન હોય. પડકારી એ શકે જેનામાં આત્મવિશ્વાસ હોય. પોતાના પર ભરોસો હોય. પરંપરા અને ઇતિહાસની કાખઘોડી વાપરનારાઓ આ ન કરી શકે. તેઓ સમયને નકારશે અને નકારી રહ્યા છે. ૧૯મી સદીના સંસ્કૃતિરક્ષકોમાં જેમ આ ગુણ નહોતો તેમ ૨૧મી સદીના સંસ્કૃતિરક્ષકોમાં પણ આ ગુણ નથી. તેઓ સમયની વાસ્તવિકતાથી ભાગનારા ભાગેડુ છે. અને માટે આ વખતે પણ સંસ્કૃતિરક્ષકોનો પરાજય અવશ્યંભાવી છે. જેમ ૧૯મી સદીમાં તેઓ સમયનો લાભ ઉઠાવવામાં ત્રણ-ચાર પેઢીથી પાછળ રહી ગયા તેમ આ વખતે પણ તેઓ પાછળ રહી જવાના છે. જેમ ૧૯મી સદીમાં છાંટ નાખીને ડબ્બામાં બેસી જવું પડ્યું તેમ આ વખતે પણ બનવાનું છે. બે-ત્રણ પેઢી પછી પ્રત્યેક સંસ્કૃતિરક્ષક હિંદુનો જમાઈ કે પુત્રવધૂ ગૈરહિંદુ હશે અને મ્લેચ્છોની ભૂમિમાં ગુજરાન કરતો હશે. આ સમયનો ડંકો છે અને સાદ નહીં આપનાર પરાજિત થવાનો છે.

પૂરી તાકાત (અને તાકાત પણ કેવી પ્રચંડ) લગાવ્યા પછી પણ બહુમતી હિંદુઓ હાથમાં નથી આવતા, કારણ કે તેઓ સમયની વિરુદ્ધ નથી જવા માગતા. કારણ કે તેઓ મિથ્યાભિમાનમાં રાચીને તક ગુમાવવા નથી માગતા. કારણ કે તેઓ આત્મવિશ્વાસ વિનાના ભાગેડુ નથી. કારણ કે તેઓ જૂઠા આશ્વાસનમાં જીવવા નથી માગતા. આ જ કારણે પૂરી તાકાત લગાવ્યા પછી પણ જવાહરલાલ નેહરુ યુનિવર્સિટીનું છાત્ર સંગઠન હિન્દુત્વવાદીઓના હાથમાં નથી આવતું અને તેમાં સેક્યુલર છાત્રોની બોલબાલા છે. પૂરી તાકાત લગાવ્યા પછી પણ બહુમતી અમેરિકનો (અને એ પણ શ્વેત ખ્રિસ્તી) હાથમાં નથી આવતા અને ઝોહરાન મમદાનીને ન્યુ યોર્કના મેયર તરીકે ચૂંટણી કાઢે છે. લંડનનો મેયર સાદિક અમન ખાન મૂળ પાકિસ્તાની છે, કારણ કે બહુમતી બ્રિટિશ નાગરિકોને ડર નથી લાગતો. તેઓ સંસ્કૃતિરક્ષકોના કહ્યામાં નથી. આવું જગત આખામાં બની રહ્યું છે.

મને સો ટકા ખાતરી છે કે તમે રાજા રામમોહન રોય, ઈશ્વરચન્દ્ર વિદ્યાસાગર, કેશબચન્દ્ર સેન, પંડિતા રમાબાઈ, મહાત્મા ફૂલે, સાવિત્રીબાઈ ફૂલેનાં નામ સાંભળ્યાં હશે, પણ તેમનો એ સમયે વિરોધ કરનારા કોઈ સંસ્કૃતિરક્ષકનું નામ તમે સાંભળ્યું છે? એક નામ બતાવો જે ઇતિહાસમાં અમર થયું હોય. પૂછી જુઓ તમારા માર્ગદર્શકોને જો એક નામ બતાવી શકે તો! આવા લોકો પરાજિત થવા માટે અને ભૂંસાઈ જવા માટે જ જન્મ લેતા હોય છે.

માટે સમયને ઓળખો, ભાગો નહીં. ભાગીને જવા માટે કોઈ જગ્યા જ નથી. ૧૯મી સદીનું આ લેસન હતું અને ૨૧મી સદીનું લેસન પણ આ જ હશે. કારણ વિના બે-ચાર પેઢીથી પાછળ રહી જશો. ઝોહરાન મમદાનીઓ આજના યુગનું સત્ય છે અને માનવસમાજનું ભવિષ્ય છે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 09 નવેમ્બર 2025