સેંગોલની સ્થાપનાનું કોઈ લૉજિક દેખાતું નથી 

લાગે છે, એમને નેહરુ શાસનની કળ હજુ વળી નથી. સુવાંગ પોત્તીકી, બિલકુલ પદરની એટલે કે પદરની જ સરકારનાં નવ નવ વરસે પણ કશુંક કરવા (અને કશુંક ન કરવા) એમને જવાહરલાલની જરૂર પડ્યા જ કરે છે.

કદાચ, જે નવું કથાનક (નેરેટિવ) એમને રચવું છે એને માટે આગલાને અહીંતહીં અન્યથા ઝૂડવા બાબતે તેઓ બંધાણી હશે ?

ગમે તેમ પણ, વાર્તામુદ્દોય એમને મહાભારતના એકાદા ઉપાખ્યાન શો આ આઝાદીના અમૃતવર્ષોમાં રૂડો જડી આવ્યો – સેંગોલનો સ્તો. અને એકવાર આવું કશુંક વાનું હાથ લાગ્યું પછી ઝાલ્યા રહે એ બીજા. લાગ મળ્યો નથી કે મૌસમ હૈ ઇવેન્ટાના.

2014માં આપણે વડા પ્રધાનને સંસદભવનની પહેલી પાયરીએ ઝૂકી, સ્પર્શી પ્રવેશતા જોયા જ હતા. વેપારી માણસના દુકાન પ્રવેશ કરતાં વધારે સારી સરખામણી જો કે, રંગભૂમિના કલાકાર સાથેની છે. રંગદેવતાને નમ્યા વગર તે મંચ પર ચઢતો નથી. આ વખતે સેંગોલ નામની જે નવઘટના બની આવી એમાંયે વડા પ્રધાનને સાષ્ટાંગ પ્રણિયાત મુદ્રાની જે સંધિ આવી મળી એનો કસ એમણે કાઢ્યો તે કાઢ્યો.

હવે ઝાઝું ન વહી જતાં થોડું સેંગોલને વિશે ને મિશે. ઉપરાછાપરી બે દિવસે, 24મી અને 25મી મે ના રોજ, ગૃહ પ્રધાન અમિત શાહે અને નાણાં પ્રધાન નિર્મલા સીતારામને પત્રકાર પરિષદો યોજી સેંગોલ ઉપાખ્યાન વ્યાસ કરતાં થોડીક જ ઓછી વિગતે આપ્યું. દક્ષિણની પ્રાચીન રાજવટમાં પેઢાનપેઢી ઉત્તરાધિકારીને અપાતો રાજદંડ તે સેંગોલ. 1947ના ઓગસ્ટની 14મીએ, 15મીની ઉંબરમિનિટોમાં જવાહરલાલને પણ સેંગોલ અપાયો હતો. પૂરા પાંચ ફૂટનો, ચાંદી પર સોનાના ઢોળનો સાથે નંદી સમેતનો એ દંડ હતો. વાર્તા પ્રમાણે, માઉન્ટબેટનની પૃચ્છાથી જવાહરલાલે ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારીના પરામર્શપૂર્વક સેંગોલનું આયોજન કર્યું અને દક્ષિણથી ધર્મપુરુષો ઊડીને આવ્યા. માઉન્ટબેટન કને, પછી પવિત્ર જળછાંટણા સાથે મધરાતની મિનિટો પૂર્વે નાદસ્વરમની સંનિધિમાં વિધિવિધાનપૂર્વક જવાહરલાલને સેંગોલ સુપરત કર્યો અને એ રીતે સત્તાંતરણ પાર પડ્યું. અહીં સુધી તો ઉપાખ્યાન મારા ભૈ ઠીક ચાલ્યું, પણ પછી પાઘડીનો વળ છેડે અગર તો ‘મૉરલ ઓફ ધ સ્ટોરી’ આવી પડ્યું : આવો મહત્ત્વનો રાજદંડ સંસદને બદલે અલાહાબાદમાં (પદરના ગરાસ પેઠે) મ્યુઝિયમ ભેગો થઈ ગયો અને પંચોતેર પંચોતેર વરસ ગુમનામીમાં રહ્યો. નેહરુને આપણી સંસ્કૃતિ સામે આટલી ‘દાઝ’ શા સારું.

જોવાનું એ છે કે આ આખી વારતા, વિશ્વવાયરલ થઈ ગઈ અને જેમાં હાલના નટોએ નેહરુ-રાજાજી વગેરેની ભૂમિકા કરી હોય એવા થયેલા નહીં થયેલા સંવાદો સાથે વીડિયો સુદર્શન ચક્ર કરતાં સહેજ વધારે વેગે વાચકની જેમ ફરી વળ્યા. યુ.પી.એસ.સી. અને આઈ.એ.એસ.ના પરીક્ષા લક્ષી ફોરમો પર પણ બધું અંકિત થઈ ગયું. માઉન્ટબેટન આર્કાઇવ્ઝ, નેહરુ પેપર્સ, રાજાજી પેપર્સ કશે પણ પાછોતરી અસરથી 24-25 મેના જે કથાનકો રચાયાં એના આધિકારિક પુરાવા નથી.

સઘળી સ્રોતસામગ્રીની તપસીલ તો અહીં નથી આપતો. વાત માત્ર એટલી જ છે કે, સ્વરાજ હરખને સૌને હોય તેમ ચોક્કસ મઠને ય થયો હતો. જવાહરલાલે જેમ સૌના તેમ એનાં પણ વધામણાં સ્વીકાર્યાં હતા. પણ તે કોઈ સત્તાવાર સત્તાંતર વિધિ નહોતો, કેમ કે રાજગાદીએ આવતા વારસનો અહીં કોઈ સવાલ નહોતો. તેથી હવે સેંગોલને મ્યુઝિયમમાંથી ઉપાડી સ્પીકરના આસન જોડે સ્થાપવાનું કોઈ લૉજિક નથી.

સત્ય અને પુરાવા બેઉ એકબીજાથી નિરપેક્ષપણે, રાજદ્વારોની સર્વોચ્ચ પાયરીએથી ચાલે એને વિશે શું કહેવું, સિવાય કે ન્યૂ નોર્મલ. વિકલ્પે, અનુસત્ય પણ, એમ તો, કહી શકીએ હજુ હમણે જ સોલ્ઝેનિત્સિન વિશે લખતાં કહ્યું હતું  તે સાંભરે છે : આજે જે ઉદ્યમ ચાલે છે તે સત્તાવાર ધોરણે એક ચોક્કસ રાજકીય કથાનક ખડું કરવાનો છે. આ સત્તાવાર કથાતન સાથે પ્રચારતંત્રવશ નાગરિકમાત્ર તેને પાયેલી પાણી પોવે છે અને દેખાડ્યું દેખે છે …

અને હા, પાયેલું પીવું ને દેખાડ્યુ દેખવું, એ એને પોતાનો ‘નિર્ણય’ લાગે છે. ચોમ્સ્કી કહેશે કે ‘મેન્યુફેક્ચર્ડ કન્સેન્ટ.’

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

સંસદના અંદાજપત્ર સત્ર દરમિયાન લોકસભામાં નાણાં ખરડો રજૂ કરતાં નાણાં મંત્રી નિર્મલા સીતારમણે નવી પેન્શન યોજનાની સમીક્ષા માટે સમિતિ રચવાની જાહેરાત કરી હતી. નાણાં સચિવના વડપણ હેઠળની આ સમિતિ નવી પેન્શન યોજનાથી કર્મચારીઓ ખુશ છે કે કેમ તે જાણશે. કમિટી કર્મચારીઓ-અધિકારીઓની જરૂરિયાતોને રાજકોષીય ઉપલબ્ધતાના સંદર્ભે ચકાસીને ભલામણો કરશે. સમિતિની રચના અને તેની સંસદમાં જાહેરાતનું કારણ છેલ્લા ઘણા સમયથી કેન્દ્ર અને રાજ્યોના અધિકારીઓ-કર્મચારીઓ નવી પેન્શન યોજનાનો વિરોધ કરીને જૂની પેન્શન યોજનાની માંગણી કરી રહ્યા છે તે છે. દેશભરના ચારસો કર્મચારી મંડળોની સંકલન સમિતિએ સરકારની આ જાહેરાતનો વિરોધ કર્યો છે અને જૂની પેન્શન યોજનાની માંગણીનું તેમનું આંદોલન જારી રાખ્યું છે. કર્મચારી સંગઠનોએ તેમની માંગણી સ્વીકારવા સરકારને ત્રણ મહિનાનું આખરીનામુ આપીને જો માગણી નહીં સ્વીકારાય તો આગામી ઓગણીસમી સપ્ટેમ્બરે ભારત બંધની ઘોષણા કરી છે.

ભારતમાં પેન્શનની શરૂઆત બ્રિટિશરાજમાં, ૧૯૨૪માં, થઈ હતી. ૧૯૩૫ના હિંદ સ્વાતંત્ર્ય ધારામાં પેન્શન યોજના સમાવી લેવાતાં આઝાદી પછી પણ પેન્શન યોજના ચાલુ રહી. એટલે કર્મચારી-અધિકારીઓ માટેની જૂની પેન્શન યોજના આઝાદી કાળથી અમલી છે. પેન્શનનો હેતુ નિવૃત્તિ પછીની વૃદ્ધાવસ્થામાં આર્થિક સલામતી પૂરી પાડવાનો છે. વય નિવૃત્ત વ્યક્તિ તેની સરકારી નોકરી દરમિયાનની જીવનશૈલી આવક ઘટતાં અપનાવી ના શકે અને તેને લીધે તાણ તથા અસુરક્ષા અનુભવે તે અંશત: દૂર કરવાનો પણ પેન્શન યોજનાનો ઉદ્દેશ છે.

ઓલ્ડ પેન્શન સ્કીમમાં સરકારી કર્મીને તેની નોકરીના છેલ્લા બેઝિક પગારના પચાસ ટકા પેન્શન મળે છે. તે ઉપરાંત મોંઘવારી ભથ્થું, મેડિકલ એલાઉન્સ, ગ્રેજ્યુઈટી, હક્ક રજાનું રોકડ રૂપાંતર અને મોટી બીમારી કે સર્જરીના કિસ્સામાં મેડિકલ રિએમ્બર્સમેન્ટ પણ મળે છે. જૂની પેન્શન યોજનામાં મળતી રકમ એકંદરે પર્યાપ્ત અને સન્માનજનક છે. વળી આ પેન્શન સરકાર તરફથી મળે છે અને તે માટે સરકારી કર્મચારીએ કોઈ આગોતરી કપાત કરાવવાની રહેતી નથી.

સરકાર અને કેટલાક અર્થશાસ્ત્રીઓને લાગ્યું કે સરકારના બજેટનો મોટો ભાગ પગાર અને પેન્શન પાછળ ખર્ચાઈ જાય છે, તેથી વિકાસ કામો માટે નાણાં બચતાં નથી. સરકારનું પેન્શનનું આર્થિક ભારણ હળવું કરવા ૨૦૦૩માં કેન્દ્રની કાઁગ્રેસ સરકારે ઓલ્ડ પેન્શન યોજનાને બદલે નવી પેન્શન યોજનાનો વિકલ્પ વિચાર્યો હતો. જેનો અમલ તેની અનુગામી અટલબિહારી વાજપાઈના નેતૃત્વ હેઠળની બી.જે.પી. સરકારે કર્યો હતો. નેશનલ પેન્શન સિસ્ટમ તરીકે જાણીતી આ નવી પેન્શન યોજના ૧લી જાન્યુઆરી ૨૦૦૪થી સરકારી નોકરીમાં જોડાયેલ તમામને લાગુ પડે છે.

જૂની પેન્શન યોજનામાં કર્મીએ કોઈ કપાત કે રોકાણ કરવાનું નહોતું અને તેને સરકારી તિજોરીમાંથી પેન્શન મળવાનું સુનિશ્ચિત હતું. જ્યારે નવી પેન્શન યોજનામાં કર્મચારીએ તેના પગારમાંથી માસિક દસ ટકાની કપાત કરાવવાની છે. એટલે કે તેના ભાવિ પેન્શન માટે તેણે સમગ્ર નોકરી દરમિયાન આર્થિક રોકાણ કરવાનું છે. કર્મચારીના જેટલી જ સરકારની કપાત તેના ખાતામાં જમા થતાં નિવૃત્તિ વખતે તેમાંથી તેને પેન્શન મળશે. કર્મચારીના રોકાણનાં નાણાંનું સરકારે એક ફંડ બનાવ્યું છે. સરકાર આ ફંડનાં નાણાંનું શેરમાં રોકાણ કરે છે અને તેમાંથી પેન્શન ચુકવવામાં આવશે. એટલે સરકારે કર્મચારીઓને શેર બજારના હવાલે કરી દીધા છે. સરકારે SBI, UTI  અને LICના શેરમાં રોકેલાં નાણાંનું જોખમ કર્મચારીના માથે હોય છે. તેના શેરની સ્થિતિ મુજબ પેન્શન મળી શકે છે. વળી આ પેન્શનની રકમ જૂના પેન્શનની તુલનાએ અતિ અલ્પ હોય છે. તેમાં મોંઘવારી ભથ્થું, તબીબી ભથ્થું જ મળતું નથી તો પછી મેડિકલ રિએમ્બસમેન્ટની તો કલ્પના જ ક્યાંથી થાય ? સરવાળે નવી પેન્શન યોજનામાં કર્મચારીઓને મોટો ગેરફાયદો છે. પેન્શનનો મૂળભૂત હેતુ નિવૃત્તિ પછીની આર્થિક સુરક્ષાનો અહીં છેદ ઊડી જાય છે. ભારત સરકારના સત્તાવાર પોર્ટલમાં એન.પી.એસ.નો હેતુ કર્મચારીઓમાં તેમના સુરક્ષિત ભવિષ્ય માટે રોકાણ અને બચતની ટેવ કેળવવાનો છે તેમ જે જણાવ્યું છે તે ઘા પર મીઠા જેવું છે.

જૂની-નવી પેન્શન યોજના રાજકીય કે ચૂંટણી મુદ્દો બની ગઈ છે. પશ્ચિમ બંગાળ અને તમિલનાડુ સરકારે આરંભથી જ તેમના રાજ્યોમાં નવી પેન્શન યોજના દાખલ કરી નથી. જ્યારે રાજસ્થાન, છતીસગઢ, ઝારખંડ, પંજાબ અને હિમાચલ પ્રદેશની વિપક્ષશાસિત રાજ્ય સરકારોએ નવીને બદલે જૂની પેન્શન યોજના દાખલ કરી છે. હિમાચલ પ્રદેશની વિધાનસભા ચૂંટણીનો મહત્ત્વનો મુદ્દો જ પેન્શન હતો. ભા.જ.પ.ને બદલે ત્યાં કાઁગ્રેસ સત્તામાં આવતાં તેણે તરત જ જૂની પેન્શન યોજના અમલી બનાવી છે. જો કે ત્રિપુરાની ડાબેરી સરકારને હરાવી સત્તાનશીન થયેલી બી.જે.પી. સરકારે તે રાજ્યમાં જૂનીને બદલે નવી પેન્શન યોજના અમલી કરી છે. એ રીતે પેન્શનનો પ્રશ્ન સત્તા પક્ષ વિરુદ્ધ વિપક્ષનો કે બી.જે.પી. અને તેના સમર્થિત પક્ષો વિરુદ્ધ કાઁગ્રેસ અને અન્ય વિપક્ષોનો બની રહ્યો છે.

પેન્શન રાજ્યોનું આર્થિક ભારણ વધારે છે, લાંબા ગાળે રાજ્યોને દેવાદાર બનાવશે અને વિકાસ કામો માટેનાં નાણાં સરકારી પેન્શનરો લઈ જાય છે તેવી દલીલોને ચકાસવી જોઈએ. ગુજરાત સરકારના વરસ ૨૦૨૩-૨૪ના અંદાજપત્રમાં જણાવ્યા મુજબ રાજ્યમાં ૫,૧૩,૭૧૬ પેન્શનરો છે. તેમના પેન્શનનો અંદાજિત ખર્ચ રૂ. ૨૪,૯૭૮ કરોડ છે જ્યારે રાજ્યનું કુલ બજેટ રૂ. ૩,૦૧,૦૨૨ કરોડનું છે. એટલે કુલ બજેટમાં પેન્શન ખર્ચ માત્ર ૮.૩૦ ટકા જ છે. એ જ રીતે ભારત સરકારના ૨૩-૨૪ના રૂ. ૪૫,૦૩, ૦૯૭ કરોડના કુલ બજેટમાં પેન્શનનો અંદાજિત ખર્ચ રૂ. ૩,૧૫,૮૬૫ અર્થાત ૭.૦૧ ટકા જ છે. વર્ષ ૨૦૨૩-૨૪માં ગુજરાતમાં ૬૪.૨૧ ટકા નાણાં વિકાસકામો પાછળ ખર્ચાવાનાં હોય અને પેન્શન ખર્ચ માત્ર ૮.૩૦ ટકા જ હોય તો પેન્શનને લીધે વિકાસકામોને સહન કરવું પડતું હોવાની દલીલ પણ યોગ્ય નથી. જૂની પેન્શન યોજના આર્થિક ભારણને ઘટાડવા બંધ કર્યાનું કારણ જરા ય સાચું નથી અને ખુદ સરકારી આંકડાઓની સરાણે ચકાસતા તે તથ્યહીન જણાય છે.

ભારત સરકારે નવી પેન્શન યોજના ૨૦૦૯થી દેશના તમામ નાગરિકો માટે જાહેર કરી છે. અટલ પેન્શન યોજના પણ તેનો ભાગ છે. પરંતુ સશસ્ત્ર સેનાઓ માટે જૂની પેન્શન યોજના જ ચાલુ રાખી છે. સેનાના નિવૃત્ત વિકલાંગકર્મીઓને પેન્શન ઉપરાંત સરેરાશ ૨૦થી ૫૦ ટકા વિકલાંગતા પેન્શન મળે છે. ‘કેગ’ના રિપોર્ટમાં ૧૫થી ૧૮ ટકા જવાનો દિવ્યાંગ છે, પરંતુ સેવા નિવૃત્ત ૩૦થી ૪૦ ટકા સેના અધિકારીઓ વિકલાંગતા પેન્શન મેળવે છે અને તેમાં ૪૫ ટકા તો સેનાના ડોકટરો છે, તેમ જે જણાવ્યું છે તે પેન્શનના નામે થઈ રહેલી લૂંટ છે. ધારાસભ્યો અને સાંસદોને પણ અગાઉના જેવું જ પેન્શન મળે છે. એક કરતાં વધુ ટર્મનું પણ મળવું યથાવત છે.

વિધવા, વિકલાંગ, વૃદ્ધને મળતા સરકારી પેન્શનની રકમ મજાક જેવી છે. ઔદ્યોગિક કામદારોને મળતું પેન્શન સાવ નગણ્ય છે. ખેડૂતો, ખેતકામદારો, કારીગરો, વેપારીઓ અને ગૃહિણીઓને કોઈ પેન્શન મળતું નથી. દેશમાં માત્ર ૧૨ ટકા લોકો જ પેન્શન મેળવે છે. બાકીનો ૮૮ ટકાનો મોટો સમૂહ કોઈ પણ પ્રકારનું પેન્શન મેળવતો નથી. પરંતુ પેન્શન મેળવતો વર્ગ બોલકો છે, સરકારોને રાજકીય નુકસાન પહોંચાડી શકે તેવો લોકમત ઘડવામાં પાવરધો છે એટલે તેની વાત કદાચ સંભળાશે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com 

જ્યોતિ દેશમુખના એક કાવ્યનો ભાવાનુવાદ

હળવેથી કોરી કોરીને ખાજો ઈશ્કને

દળદાર જમરૂખની જેમ –

કે લીલા મરચાંની ચટણીની માફક –

દરેક કોળિયા પછી જરાક જરાક.

જો રોટીની જેમ ખાવા માગો

તો સારી રીતે ચાવી ચાવીને ખાજો

– ઈશ્કની રોટી પચવામાં અઘરી છે

ગપાગપ નહીં ખાતા

કેટલાય દિવસના ભૂખ્યા હો એમ

ઈશ્કનો ભાત ફસાઈ જશે ગળામાં

હેડકી ચડશે.

ઈશ્કની માછલીના કાંટા અણીદાર છે

સાચવીને આરોગજો

એકાદ કાંટોય જો ગળી ગયા

તો બધાં આંતરડાં ચીરાઈ જશે.

ઈશ્કને પીજો ગરમ દૂધની માફક

ફૂંકી ફૂંકીને એકેક ઘૂંટડે

અથવા પાણીની જેમ ધીમે ધીમે

જેથી તરસ છીપાય

એકીશ્વાસે બધેબધું નહીં પીતા –

અંતરાસ ચડશે જોરદાર.

ઈશ્કની ચાયને પીજો રકાબીમાં ઠાલવીને

ચૂસકી-ચૂસકી

અને અંદર સુધી એનો ગરમાવો માણજો –

ઈશ્ક કોઇ ઠંડું પીણું નથી

કે સ્ટ્રૉથી પી લીધું

ને કલાકો સુધી ઓડકાર ખાધા કર્યા.

એક ચપટી જ પૂરતું છે

ઈશ્કનું નમક, આખી જિંદગી માટે.

ઈશ્કની દાળ

આંખના પાણીમાં જ ચડે છે.

ઈશ્કની ખાંડમાં

બહુ ઝડપથી ચડી જાય છે કીડી.

ઈશ્ક કડવું કારેલું ને પાછું લીમડે ચડેલું;

ઈશ્કની રાઈના બને પહાડ.

ઈશ્ક કરનારને રીતરસમ ખબર હોય છે

ઈશ્કની –

કઈ બરણી કે ડબ્બામાં રખાય

કેટલો વખત તડકો દેખાડાય

ક્યારે છાંયડે રખાય

ગમેતેવા હાથેથી અડાય નહીં –

જરાક બેદરકારી રાખી, કે

ઈશ્કના મુરબ્બાને ચડી જાય છે ફૂગ.

સૌજન્ય : નંદિતાબહેન મુનિની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર