આ જે અગિયાર એકાદશ વ્રત છે એમાં મેં એક અન્ય વ્રત ઉમેરી દીધું છે, અનિંદા વ્રત.

આપણે જેને જિહ્વા કહીએ છીએ, એમાં બહુ મોટી તાકાત રહેલી છે. આપણે જો એ શક્તિનો સદુપયોગ કરીએ, તો એનાથી આપણી પ્રજ્ઞા સ્થિર થવામાં બહુ મોટી મદદ મળી શકે તેમ છે. જિહ્વાનું એક કામ છે સ્વાદ. અને એની જે બીજી શક્તિ છે તે છે શબ્દશક્તિ.

શબ્દમાં ખૂબ શક્તિ રહેલી છે. શંકરાચાર્યે તો કહ્યું છે કે – केषां अमोघ वचनम्‌। કોનું વચન અમોઘ હોય છે ? અમોઘ એટલે વ્યર્થ ન જનાર. તો શંકરાચાર્ય કહે છે – ये के च सत्य-मौन-शम-शीला: (ગુરુબોધસાર) – કે જે સત્યનિષ્ઠ છે, મૌનનિષ્ઠ છે, શમનિષ્ઠ છે – તેની વાણી અમોઘ હોય છે. અમોઘ વચન જેવું વાણી દ્વારા બહાર પ્રકટ થયું કે તેને વાસ્તવમાં યથાર્થરૂપે પ્રગટવું જ પડશે. सा वै देवी वाक्‌ – એ જે બોલે છે, તે થાય જ છે.

પરંતુ આજે તો આપણે લગભગ શબ્દશક્તિને ગુમાવી જ બેઠાં છીએ. આપણા દેશમાં ગાંધીજીની પહેલાં ઘણા બધા મોટા આગેવાન નેતાઓ એવા હતા કે તેમના બોલાયેલા શબ્દોનો સીધો અર્થ લોકો સમજી શકતા નહોતા. એટલું જ નહીં, એનો અવળો જ અર્થ ગ્રહણ કરી લેતા. એ વખતે જાણે એક રિવાજ પડી ગયેલો કે મનમાં અંદર એક વાત રાખવી અને બહાર બીજી વાતો કરવી. યુક્તિપૂર્વક ભાષા પ્રયોજીને લોકોને જે કાંઈ કહેવું છે તે કહી પણ શકાય અને એના પર કાનૂનનો પ્રહાર પણ ન થાય. એ વખતના નેતાઓ પોતાની વાણીમાં આ પ્રકારની તરકીબ લાવવા માટે કવાયત કરતા હતા. કેમ કે આ વસ્તુને કૌશલ્ય માનવામાં આવતું હતું.

પરંતુ ગાંધીજીએ ઋજુ વાણીનું પ્રચલન શરૂ કર્યું. જે વાત આપણા મનમાં હોય, એ જ વાત લોકોને કહેવાથી લોકશક્તિ જન્મી શકે છે. બાકી દાવપેચવાળી ભાષાથી કંઈ વળવાનું નથી. વાણીના ઉપયોગ સમયે તમારો ઇરાદો ષડ્યંત્ર રચવાનો છે, કેટલાક લોકો દ્વારા કેટલુંક કામ કરાવવા માંગો છો, લોકોને બાઈપાસ કરીને તમે કેટલુંક કામ કરાવવા માગતા હો તો આવી પ્રપંચયુક્ત ભાષા કામમાં આવી શકે છે. પરંતુ લોકોનું ઉત્થાન તો એમના હૃદયને સ્પર્શે તેવી સંયમિત વાણી દ્વારા જ થઈ શકે.

જેવી રીતે અસ્વાદ વ્રત છે, એવી રીતે વાક્-સંયમ વ્રતની પણ જરૂર છે. ઘણાં વર્ષો પહેલાં આ અંગે મારું ધ્યાન ગયેલું કે અનિંદાનું વ્રત અત્યંત જરૂરી છે. આમ તો અનિંદા એ અહિંસાનું જ મહત્ત્વપૂર્ણ અંગ છે તેમ છતાં એની એટલી બધી આવશ્યકતા છે કે મને લાગે છે અનિંદાનું એક સ્વતંત્ર વ્રત જ હોવું જોઈએ. અનિંદા વ્રતમાં કોઈની પણ નિંદા ન કરવી તે કંઈ નવી વાત નથી. “વૈષ્ણવ જન તો તેને રે કહીએ, જે નિંદા ન કરે કેની રે.” આ પંક્તિ તરફ જ્યારે મારું મનન ચાલ્યું તો સમજાયું કે નિંદા કરવાથી જગત આખાનો કચરો આપણા મનમાં ઠલવાય છે. દરેકમાં કોઈક ને કોઈક દોષ તો હોય છે. આપણે જો સૌના દોષો જ જોતા રહીશું તો આપણું હૃદય સૌના દોષોને ભેગા કરશે. અને આ એક બહુ મોટો દુર્ગુણ બની જશે. વળી, એ પણ ધ્યાનમાં સતત રહેવું જોઈએ કે ભલે આપણે બહારથી તો નિંદા કરતા નથી પણ મનની ભીતરમાં જો એ ચીજ પડેલી હશે, તો પણ તેનો અર્થ સરવાનો નથી.

નિંદા ન કરવી એ સૌથી કપરું કામ છે. નિંદા ન તો કોઈની પાછળ કરવાની છે કે ન તો સામે કરવાની છે. આમાં નિંદા કરનાર અને સાંભળનાર આ બંને દોષી સાબિત થાય છે. સમૂહજીવનમાં જ્યારે આપણે એકસાથે રહીએ છીએ, એકસાથે કામ કરીએ છીએ, ત્યારે અનેક પ્રસંગો એવા આવે છે કે જેમાં મતભેદ ઊભા થઈ શકે. આવા પ્રસંગોમાં પણ આપણે તો ‘નિંદા ન કરે કેની રે’ – આપણા સપનામાં પણ કોઈ માટેની નિંદા ન હોવી જોઈએ. મનુષ્યને મનન કરનારો કહ્યો છે, ‘मन्यते इति मानव:।’ આપણે મનન જરૂર કરીએ પણ નિંદા ન કરીએ.

અનિંદા વ્રતનો અર્થ કેવળ વાણીમાં નિંદા ન કરવી એટલો સીમિત નથી. અને એનાથી કામ પણ પાર પડતું નથી. પણ હૃદયશુદ્ધિ અને શબ્દશક્તિનું કામ ત્યારે સાર્થક થતું જશે, જ્યારે આપણું મન ગુણગ્રહણ કરવા લાગશે. આ વિષય ઘણો સૂક્ષ્મ છે  – આપણે કોઈના દોષ ન જોતાં, કેવળ ગુણ જ ગુણ જોતાં શીખવું પડશે.

એક પ્રકારથી ગુણોપાસના કરવાની છે. આ ગુણોપાસના એ ભક્તિની પૂર્તિ જ છે. ઈશ્વર ગુણમય છે. ઈશ્વર સત્ય, પ્રેમ, કરુણા વગેરે અનેક મંગળ ગુણોથી સંપન્ન છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો આ બધા ગુણોની પરિપૂર્ણતા જ ઈશ્વર છે. આપણી સામે આખા દિવસમાં જે કોઈ મનુષ્ય આવે છે, એમાંથી ગુણદર્શન કરતા રહેવાનું છે. આપણને એ મનુષ્યમાં રહેલા દોષોનું દર્શન થાય છે તો સમજવું કે આપણને ‘માયા’નું દર્શન થયું છે, ઈશ્વરનું દર્શન થતું નથી. વળી, આપણને કોઈ માણસમાં ગુણ-દોષ બંનેનાં દર્શન થાય છે તો ઈશ્વર અને માયા – આ બંનેનાં થોડાં થોડાં દર્શન કહી શકાય, પણ તેને સ્વચ્છ દર્શન ના કહી શકાય. સ્વચ્છ દર્શન તો ત્યારે થયેલું ગણાય જ્યારે આપણે દરેકમાં ગુણનાં જ દર્શન કરી શકતા હોઈએ. દરેક મનુષ્યમાં ઈશ્વરનો એક એક અંશ તેના એક-એક ગુણના રૂપમાં રહેલો હોય છે. જેવી રીતે બદામના બીજ ઉપર જે છાલ દેખાય છે તે દોષ છે. આપણે માયાના આવરણને ભેદીને ભીતરી તત્ત્વના સ્વચ્છ સુંદર દર્શન કરતા શીખવું પડશે. અને આવી આદત પડવાથી આપણને જુદા જુદા ગુણોના દર્શન થવા લાગશે અને પછી ઈશ્વરનું સમગ્ર દર્શન થશે. આના માટે આપણે હંમેશાં ગુણગ્રહણ, ગુણચર્ચા અને ગુણ સ્મરણ કરતા રહેવું જોઈએ. સાથે સાથે દોષ ગ્રહણ, દોષચર્ચા અને દોષ સ્મરણ ક્યારે ય ન કરવાં જોઈએ. માટે જ અનિંદા વ્રતની અત્યંત આવશ્યકતા પ્રતીત થાય છે.

એક વાત આ પણ સમજી લેવી જોઈએ કે જ્યારે આપણને કોઈનો દોષ દેખાય છે, તો તે આપણો જ દોષ છે. વળી આપણે એ દોષની નિંદા કરીએ છીએ તો તે બીજો દોષ થઈ જાય છે અને તેની પાછળ પાછળ તેના દોષોની ચર્ચા કર્યા કરતા રહેવી અથવા નિંદા કરતા રહેવી એ વળી ત્રીજો દોષ થઈ જાય છે. આમ એક પછી એક દોષના થર ચઢવા લાગે છે જેને લીધે ગુણદર્શન થતું નથી. અને ઈશ્વરનો લોપ થઈ જાય છે.

જેવી રીતે આપણે બીજાના દોષો જોવાના નથી, એવી રીતે આપણે આપણા પોતાના પણ જોવા ન જોઈએ. આપણે આપણા ગુણોનાં દર્શન કરીએ. જેવી રીતે રેતીમાં રહેલી શર્કરાના કણ કીડી વીણી લે છે એવી રીતે આપણે પણ સત્યનું ક્યાંક અલ્પ દર્શન થયું, તો તે ગ્રહણ કરી લઈએ, ક્યાંક પ્રેમનું, ક્યાંક કરુણાનું દર્શન થયું, તો ક્યાંક એવા બીજા કોઈ પણ ગુણ દેખાયા તો તેને ગ્રહણ કરીશું તો ધીરે ધીરે આપણું હૃદય ગુણસંપન્ન થવા લાગશે. અને પછી ધીમે ધીમે ભગવાનનું પરિપૂર્ણ દર્શન થઈ શકશે.

પરંતુ આજે તો એવી સ્થિતિ છે કે આપણને ગુણોનું દર્શન જ થતું નથી, કેવળ દોષ જ દેખાય છે. હકીકતમાં તો આપણી સામે જે દોષ આવે છે તે વાસ્તવમાં હોય જ છે એવું પણ હોતું નથી. જ્યાં સુધી માણસના હૃદયમાં પ્રવેશ થતો નથી, ત્યાં સુધી બધું ખરાબ જ ખરાબ દેખાયા કરે છે. કેમ કે આપણને તે માણસના હેતુ અંગે કંઈ જ ખબર નથી હોતી. હવે જ્યારે આપણે તેનો વાસ્તવિક હેતુ જાણતા નથી, તો પછી સાચી વાસ્તવિકતાની ખબર કેવી રીતે થાય ? કાયદા કાનૂનમાં પણ ગુનેગારને શંકાનો લાભ અપાયો છે. જેને ‘બેનિફિટ ઓફ ડાઉટ’ કહે છે. જ્યાં સુધી હેતુનું દર્શન થતું નથી ત્યાં સુધી એને અપરાધી કહી શકાતું નથી. માટે જ આપણને જે દોષ દેખાય છે તે હકીકતમાં હોય જ છે એવું હોતું નથી. આપણે દોષોના પરીક્ષક ન બનીએ. એ કામ તો ઈશ્વરનું છે. આપણે જ્યારે દોષોનું પરીક્ષણ કરીએ છીએ ત્યારે આપણા હૃદયમાં દોષોનો સંઘરો થવા લાગે છે જેને લીધે પરમેશ્વરનાં દર્શન થતાં નથી. જેમ ભક્તિ વગર પરમેશ્વરની શોધ અને પરમેશ્વરનું દર્શન ન થાય એમ ગુણદર્શન વગર, ગુણવિકાસ વગર ભક્તિ પણ ન થઈ શકે.

મેં મારા માટે આધ્યાત્મિક સાધનાની એક કસોટી માની છે કે જ્યારે સર્વત્ર ગુણદર્શન થવા લાગશે અને એક એવી સ્થિતિ આવશે કે માણસમાં દેખાતા દોષ ગુણની છાયાની જેમ આવે છે ત્યારે એની કોઈ પણ અસર ચિત્ત પર નહીં થાય, ત્યારે સમજવું કે આધ્યાત્મિક સાધના સધાઈ ગઈ છે.

ગુણગ્રહણ એટલે સામેવાળામાં રહેલા ગુણનું દર્શન થવું, ત્યારબાદ એ ગુણનો સ્વીકાર કરીને આપણા હૃદયમાં સ્થાન આપવું. ત્યારબાદ એ ગુણનો વિકાસ કરવો. આમ, સામેવાળામાં રહેલા ગુણને આપણી હૃદયભૂમિમાં વાવવો જોઈએ. જેવી રીતે ખેડૂત ખેતરમાં એક બીજ વાવે છે, તો તે ચારગણો, શતગણો થઈ જાય છે એવી રીતે આપણી મનોભૂમિ જો શુદ્ધ હશે તો તેમાં ગુણ વાવવાથી તે ગુણ શતગુણિત થઈને વિકસશે. આને ગુણવિકાસ કહીશું. પ્રથમ ગુણદર્શન, પછી ગુણગ્રહણ અને પછી ગુણવિકાસ. આ ભક્તિની પ્રક્રિયા છે. આ પ્રક્રિયામાં સર્વત્ર છુપાયેલા પરમેશ્વરની હસ્તિનું દર્શન થાય છે.

આમ દરેકેદરેક માણસમાં કાંઈક ને કાંઈક ગુણ-દોષ રહેલા હોય છે. અહીં માટી, પત્થર અને અનેક ધાતુઓના કણ પડ્યા છે, હવે અહીં લોહચુંબક લાવીએ તો તે શું કરશે ? એ અહીં પડેલા લોખંડના કણોને પોતાની તરફ ખેંચી લેશે. બરાબર એવી રીતે સજ્જન વ્યક્તિ દરેકમાં રહેલી સજ્જનતાને ખેંચી લેશે. આ દુનિયામાં એક પણ માણસ એવો જોવા નહીં મળે કે જેનામાં એક પણ ગુણ ન હોય, પછી તે ભલેને ગમે તેટલો મોટો દુર્જન કેમ ન હોય ! એવી જ રીતે આ દુનિયામાં કોઈ એવો સજ્જન જોવા નહીં મળે જેમાં એક પણ દોષ ન હોય, સર્વદોષરહિત તો ફક્ત પરમાત્મા જ હોઈ શકે અને સર્વદોષસંપન્ન શેતાન જ હોય ! ટૂંકમાં, દરેક માણસમાં કોઈ ને કોઈ ગુણ અને કોઈ ને કોઈ દોષ હોય જ.

જેવી રીતે ઘર દરવાજા અને દીવાલો વગર બની શકે નહીં, તેવી રીતે માણસમાં રહેલા ગુણ એ દરવાજા છે અને દોષ તે દીવાલ છે. ઘરમાં પ્રવેશતી વખતે દરવાજાનો ઉપયોગ કરીએ તો જ ઘરમાં પ્રવેશ કરી શકાય. દીવાલ દ્વારા અંદર જવા ઇચ્છીશું તો કેવળ માથું અફળાશે. લોકહૃદય પ્રવેશ માટે લોકોમાં રહેલા દોષો મારફત જવાથી માથું ભટકાશે પણ એના બદલે એમનામાં રહેલાં ગુણો દ્વારા સંપર્ક સાધીશું તો લોકહૃદયમાં સીધો પ્રવેશ થાય છે. એટલા માટે આપણે પણ લોહચુંબક જેવી ગુણચુંબક વૃત્તિ કેળવીએ.

અસમના માધવદેવનું પ્રસિદ્ધ વાક્ય છે.

अधमें केवले दोष लवय,

            मध्यमे गुणदोष लवे करिया विचार

उत्तमे केवल गुण लवय

           उत्तमोत्तमे अल्प गुर करय विस्तार

માધવદેવે માણસના ચાર વર્ગ બતાવ્યા છે. પહેલો વર્ગ અધમ. અધમ એટલે કે જે કેવળ દોષ ગ્રહણ કરે છે. દુનિયાભરના દોષોને જ ખેંચે છે. આ દુનિયા આ પ્રકારના માણસોને ચતુર કહે છે પણ માધવદેવ અધમ કહે છે. બીજો વર્ગ મધ્યમ છે. મધ્યમ વર્ગના માણસ ગુણ-દોષ બંને જોઈ વિવેક કરે છે. એને રાજનીતિ ધુરંધર કહે છે. ધુરંધર એટલે શ્રેષ્ઠ. પણ માધવદેવ તેમને શ્રેષ્ઠ માનતા નથી. પછીનો વર્ગ છે ઉત્તમ મનુષ્યનો. ઉત્તમ મનુષ્ય એ છે કે જે કેવળ ગુણ ખેંચી લે છે. આવા માણસને આ દુનિયા ભોળો માને છે પરંતુ આવા માણસોના સંપર્કમાં જ્યારે આપણે આવીએ છીએ ત્યારે આપણું પરિવર્તન થઈ જાય છે. વૈષ્ણવોની આ જ તો બહુ મોટી તાકાત છે. માધવદેવ ચોથો વર્ગ બતાવે છે, ઉત્તમોત્તમ વર્ગ. ઉત્તમોત્તમ વર્ગના માણસો એ હોય છે કે જેઓ અલ્પગુણોનો વિસ્તાર કરે છે. આ પ્રકારના માણસોનું હૃદય શીતળ હોય છે. હૃદયની શીતલતા એ મૈત્રી માટેનું સર્વોત્તમ સાધન છે. એના દ્વારા દુનિયા આખી સાથે મૈત્રી સાધી શકાય છે.

હૃદયશુદ્ધિ અને શબ્દશક્તિનું કામ ત્યારે સાર્થક થશે જ્યારે ગુણગ્રહણ થશે. બીજાના દોષ જોવા એ અત્યંત નિમ્ન ભૂમિકા છે. આ એક એવી ભૂમિકા છે જે મોટાભાગે સમાજશાસ્ત્રજ્ઞોની હોય છે કે ગુણ અને દોષ બંનેનું દર્શન હોવું જોઈએ, જ્યારે સમ્યક્ દર્શન હોય તો જ સુધાર થાય છે. સમાજશાસ્ત્રજ્ઞો જો ફક્ત દોષ જ જોયા કરશે તો તેઓ પોલીસવાળાઓની ભૂમિકાએ આવી જશે. પરંતુ સમાજ-વ્યવસ્થાપકોની પદ્ધતિ ગુણો અને દોષો બંનેનું દર્શન કરવાની છે. પરંતુ આનાથી પણ આગળ એક નૈતિક ભૂમિકા રહેલી છે. આ ભૂમિકામાં કોઈનો પણ દોષ દેખાયો તો તે દોષને એકદમ ઓછો કરીને જોશે અને કોઈનો ગુણ દેખાશે તો તે જેટલો દેખાય છે એનાથી વધુ મોટો માનશે.

પોતાના ખુદના દોષ જેટલા દેખાયા, એને એનાથી વધારે માનવું અને ગુણ જેટલા દેખાયા, એનાથી પોતાની જાતને ઓછી માનવી. – આ એક નીતિશાસ્ત્રીય પદ્ધતિ છે, જે ગાંધીજીએ આપણને શીખવાડી છે. તુલસીદાસજીએ પણ परदोष रेणुसम કહ્યું છે. મેં એક વાર ગાંધીજીને પૂછેલું કે ‘આનો સત્યનિષ્ઠા સાથે કેવી રીતે મેળ પડે ?’ તો એમણે સુંદર સમજાવ્યું કે જેવી રીતે નકશામાં એક ઈંચ લખ્યું હોય તો એના અર્થ દસ માઈલ થશે. હવે તે હશે તો એક જ ઈંચ પણ આપણે માનવું પડશે દસ માઈલ. આવી જ રીતે આ પણ છે. આપણી આંખ પણ આવી વિચિત્ર છે કે તે બીજાના નાના નાના દોષને મોટા મોટા કરીને જુએ છે અને પોતાના નાના અમથા ગુણને નાનો હોવા છતાં બહુ મોટો કરીને જુએ છે. આમ આપણે સ્કેલ બદલીને તેને અનુસાર થોડું – વધારે કરતા રહીશું તો સત્ય હાથમાં આવશે. ગાંધીજીએ આપેલ આ ઉદાહરણથી મને ઘણો આનંદ થયેલો જેને હું ક્યારે ય ભૂલ્યો નથી.

આ પછી મને એક વિચાર સૂઝ્યો કે આપણે આપણા પોતાના દોષોને પણ નાના નાના સમજવા અને બીજાના દોષોને પણ નાના નાના સમજવા. એવી રીતે પોતાના ગુણોને પણ મોટા સમજવા અને બીજાના ગુણોને પણ મોટા સમજવા. ધીરે ધીરે ગુણોને વધારતા જવા અને દોષોને ઘટાડતા જવા. આમ પોતાના અને બીજાઓમાં રહેલા ગુણોનાં ગુણગાન કરતા રહીએ. આમ બીજાના ગુણોને વધારતા રહેવું અને બીજાના દોષોને પોતાની પર આરોપિત કરી પોતાના દોષોને વધારતા રહેવું – એ મહાત્માનું લક્ષણ છે. જ્યારે બીજાના દોષ જેવા છે એવા જોવા, એ અલ્પાત્માનું લક્ષણ છે. આપણે ન તો અલ્પાત્મા છીએ કે ન તો મહાત્મા છીએ, આપણે તો આત્મા છીએ. આ ભૂમિકાએ રહીને ગુણગાન કરીશું, જે વાણી માટે ધર્મ છે.

(સંકલિત)

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”; 01 સપ્ટેમ્બર 2023; પૃ. 01-03

દરવાજો ખુલતાં જ ઊર્મિ ક્ષણ માટે ડઘાઈ ગઈ, ‘અરે! મહેક, તું અને આ સમયે આટલી મોડી રાત્રે મારા દ્વારે!’ આમ કહી, ક્ષણ માટે તે વિચારના વમળમાં ખોવાઈ ગઈ. ‘શું થયું હશે?’ કયા કારણસર, આટલાં વરસો બાદ તેને આ મોડી રાત્રે મારા ઘરનું બંઘ દ્વાર ખખડાવવું પડયું હશે?’ વગેરે સવાલો તેના હોઠે આવી ચડ્યા. મહેકને પૂછવા ઊર્મિ હોઠ ખોલે તે પહેલાં જ મહેકે જ ઊર્મિને પૂછી નાખ્યું, ‘શું ઊર્મિ, મને આમ બારોબાર જ કાઢી મૂકીશ કે પછી થોડીક વાર માટે ઘરમાં આવવાનું પણ નહીં કહે?’

‘Sure, come in, મહેક ખુશીથી અંદર આવ, અને નિરાંતે બેસ.’

આટલી મોડી રાત્રે, અચાનક આમ અણધાર્યુ ઘરે કોનું આગમન થયું હશે! તે જાણવા ઉપર પોતાના બેડરૂમમાં નિરાંતે કૉલેજના હોમવર્કમાં ડૂબેલા આકાશ અને ચિરાગ પુસ્તકો બંઘ કરી સડસડાટ દાદરા ઉતરી લીવિંગ રૂમમાં આવી પહોંચ્યા!

કાઊચમાં બેઠેલા મહેકે આંખેથી ચશ્માં ઉતાર્યાં, પળ માટે આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયો. ‘અરે! બંને બાળકો કેવડા મોટાં થઈ ગયાં.’ મનોમન હરખાતાં, ખુશાલી વ્યકત કરવા તેનાથી બાળકોને પુછાઈ જવાયું, ‘Hi Kids, How are you?’

‘You are shut up, and get out from our’s House!’

‘Please, આકાશ, Comedown!’

અને ત્યાં જ ચિરાગ, બરાડી ઊઠ્યો, “મામ્મ, તમને હજી આ માણસ પ્રત્યે કેમ આટલી  લાગણી-હમદર્દી છે? અરે! તમે આ નફટ માણસને ઘરમાં જ કેમ આવવા દીઘો!’

‘બેટા, જરા ધીરજ રાખ.’

‘મામ્મ, મને સ્વપ્ને પણ ખ્યાલ ન હતો કે, તમે આટલી જલદી, બાર વરસ પહેલાંની તે મેઘલી રાત ભૂલી જશો! આ એ જ વ્યકિત છે જે આવતીકાલે આપણું શું થશે એનો કોઈ વિચાર કર્યા વગર આપણી જીવનનૌકાને એક તોફાની રાત્રે મઝ ધારે મૂકી ચાલી નીકળ્યો હતો.’

‘મામ્મ, તમને એ રાત બરોબર યાદ હશે, બહાર ધોધમાર વરસાદ વરસતો હતો. પવન પોતાનું અસલીરૂપ બતાવતો ગાંડોતુર થઈ સિત્તેર એંસી માઈલની સ્પીડમાં ચૉમેર ફૂંકાઈ રહ્યો હતો. આકાશ ચારેબાજુથી વીજળીના ધૂમધડાકાથી ગરજતું હતું, આવા વખતે, આપણે ત્રણે જણા એકમેકને વળગીને, આ માણસની રાહ જોતાં, સાંજના છ વાગ્યાથી રાતના સાડા અગિયાર વાગ્યા લગી ડાઈનિંગ ટેબલ પર ભૂખ્યા બેઠાં હતાં. અચાનક આપણા ફોનની ઘંટડી રણકી ઊઠી. તમે ઘ્રુજતા હાથે ફોન ઉપાડયો. ફોન ઉપાડતાં પહેલાં તમારા મન પર એકાદ ક્ષણ માટે કેવા ભયંકર વિચારો ફરી વળ્યા હશે તે વિશે હું અત્યારે વિચારું છું તો મારું હૃદય ધ્રૂજી ઊઠે છે.’

‘મામ્મ, આ એ જ ડૉકટર છે, જેણે તમને એક લોફરની જેમ બેફિકરથી ખુલ્લા શબ્દોમાં કહી દીઘું હતું કે, ‘ઊર્મિ, આપણે કયારેક પતિપત્ની હતાં, તે તું એક સ્વપ્ન હતું એમ સમજજે. આપણે આ ભવે કયારે ય એકમેકને મળ્યા જ ન હતાં. એમ માની તું મને ભૂલી જાજે. આ ઘર અને આ બે બાળકો તને સોંપી હું મારી નર્સ ડાયેના સાથે નવેસરથી ઘરસંસાર માંડું છું. મને ખાતરી છે. તને કયારે ય મારી પાસેથી બે-પાંચ ડોલરની કોઈ આશા ભૂતકાળમાં પણ ન હતી અને ભવિષ્યમાં પણ નહીં હોય. તું પણ એક શકિતશાળી વ્યકિતની જેમ પોતાના પગ પર ઊભી રહી શકે એવી કાબેલ ડૉકટર છે. હવે મારે તને આથી વિશેષ ખાસ કંઈ કહેવાનું રહેતું નથી. થોડા દિવસ બાદ તને, મારા વકીલ તરફથી આપણા ડિવોર્સ પેપર મળશે. મને આશા છે તું મને તારા જીવનથી રાજી ખુશીથી છૂટો કરી, મને એક નવી ડગર તરફ ડગ માંડવા છૂટો કરીશ, અને પછી Good Luck,કહી એને ફોન મૂકી દીઘો કેમ ખરુંને?’

‘Sorry, ચિરાગ, મારી એ બહુ જ મોટી ભૂલ હતી. આજ મને મારી ભૂલ સમજાઈ છે. બસ, આજ તેનું પ્રાયશ્ચિત કરવા માટે જ આટલી મોડી રાતે આવ્યો છું.’ આટલું કહેતાં, મહેકનું માથું શરમથી ઝૂકી ગયું.

‘What, Sorry! અને એ પણ લગભગ પૂરાં બાર વર્ષ બાદ, અરે! જે ઉંમર અમારા નાના હાથને, તમારા હાથની જરૂર હતી ત્યારે તમે અમારા ભાવિનો કોઈ વિચાર કર્યા વગર અમને અંઘકારને દરિયે એકલા મૂકીને ચાલ્યા ગયા. આ વીતેલાં, બાર વર્ષમાં અમે તમને કયારે ય યાદ ન આવ્યાં, અને આજે અચાનક તમને અમારા પ્રત્યે આટલો બધો પ્રેમ કયાંથી ઊભરાઈ ગયો? તમને તો સ્વપ્ને ય ખબર નહીં હોય કે વીતેલાં દસ વર્ષમાં અમારો પ્રત્યેક દિવસ કેમ વીત્યો હશે? તમે, ફુરસદે, આ વાત પર વિચારવાને બદલે જરા કલ્પના તો કરી જોજો. અરે! તમે ઘરમાં બેઠા હશો અને તમને ઘર યાદ આવશે? બસ, તમે કાન ખોલીને સાંભળી લ્યો, આજે અમે તમારા સહારા વિના ચાલતાં તો શું, પણ દોડતાં શીખી ગયા છીએ. હવે અમને તમારી ટેકણ લાકડીની કે કોઈ હમદર્દીની જરૂર નથી!, અને ભવિષ્યમાં પણ અમને તમારી કોઈ જરૂર નહીં પડે! આથી વિશેશ હું તમને કશું કહેવા માગતો નથી. તમે જે દરવાજેથી આવ્યા છો ત્યાંથી જ પાછા ચાલ્યા જાવ.’

‘ઊર્મિ, ચિરાગ અને આકાશને શાંત પાડતાં બોલી, ‘દીકરા, તમે મને તો નિરાંતે મહેક જોડે થોડીક વાત કરવા દો! તમે જરા શાંત થઈ, જરા ઘીરજ રાખો. દીકરા, ઈશ્વરની ઈચ્છા હોય છે તે પ્રમાણે જ હંમેશાં થતું આવ્યું છે. તેમની ઈચ્છા પાસે આપણું શું ચાલે! આપણા ભાગ્યમાં આપણે જેટલું દુઃખ ભોગવવાનું હતું તે ભોગવ્યા સિવાય કોઈ છૂટકો જ ન હતો! માની લ્યો દીકરા, કદાચ આપણા કર્મનું જ આ એક ફળ હશે? પછી રડીને કે હસીને, આપણને ભાગ્યમાં મળેલી ક્ષણને આપણે ભોગવવી જ પડે, જાઓ બેટા, તમે બંને ઉપર જઈ, મન પરથી આ ખોટી ચિંતા દૂર કરીને તમે તમારા હોમવર્કમાં ઘ્યાન આપો. મને નિરાંતે મહેક જોડે થોડીવાતો કરવા દો. વરસો બાદ આજ આટલી મોડી રાતે, તે મારા ઘરનો દરવાજો શોધતો આવ્યો છે?’

**********************

‘મહેક, આટલી મોડી રાત્રે, આમ કોઈ ફોન કે કોઈ જાણ કર્યા વગર, તારે મારો દરવાજો ખખડાવો પડ્યો. કોઈ કારણ? જો તને યોગ્ય લાગે તો જ મને કહે! આ તો તારી અંગત બાબત છે. મારે તને આ સવાલ ન પૂછવો જોઈએ, છતાં અકારણે પૂછાઈ જવાયું?’

‘ઊર્મિ, તને શું કહું? અત્યારે હું કેવી પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થઇ રહ્યો છું. તુ માનીશ હું કશું વિચારી પણ શકતો નથી! હું તો પાગલ થઈ ગયો છું! મને કંઈ ખબર પડતી નથી. મારી જીવનકથાની વ્યથા હું કયાંથી શરૂ કરું! જે વાત કરવાને મને આજે તારા સિવાય કોઈ વિશેષ યોગ્ય પાત્ર ન જણાતાં, આટલી મોડી રાત્રે, મુઠ્ઠી એક આશા સાથે તારે દ્વારે આવ્યો છું.’

‘ઊર્મિ, Please, forgive me, I am very sorry! હું મારાં કર્યાં પર આજે ઘણો પસ્તાઉં છું. મહેરબાની કરીને તું બઘું ભૂલીને માફ કરી દે.’ આંખે આવેલાં જળજળિયાં લૂંછતાં મહેકે વાતની શરૂઆત કરી.

‘જે મેઘલી વરસતી રાતે, હું તને તેમ જ બંને બાળકોને ઈશ્વરને ભરોસે મૂકી, મારી રૂપવતી નર્સ ડાયેના સાથે ચાલી નીકળ્યો હતો, તે જ ડાયેનાએ, આજથી બે અઠવાડિયાં પહેલાં મને ડિવોર્સ આપી, મારા જ ગ્રુપમાં પ્રેક્ટિસ કરતાં એક વૃદ્ધ ડૉકટર વિલિયમ સ્મિથ જોડે લગ્ન કરી લીધાં. બંને મારે સહારે મૂકી, તે તેની જોડે કાયમ માટે શિકાગો ચાલી ગઈ છે.’

‘ઊર્મિ, આ મારી બાજુમાં શાંત ચિત્તે બેઠો છે તે ડેવિડ છે અને આ જે મારો ખોળો છોડવા રાજી નથી તે ક્રિસ છે. ડેવિડ સાત વર્ષનો છે અને આ ક્રિસે ગયા માર્ચમાં ત્રણ વર્ષ પૂર્ણ કર્યા છે.’

ઊર્મિએ, બંને બાળકોને પોતાની પાસે બોલાવી વહાલથી બંનેના ગાલે તેમ જ કપાળે હેતભરી ચુમ્મી આપી. હ્રદય સરખા ચાંપી, આકાશ અને ચિરાગને સાદ પાડી લિવિંગ રૂમમાં બોલાવ્યા.

‘બેટા, આ છે ડેવિડ અને આ છે ક્રિસ. તમે તેને ઉપર લઈ જાવ. ઊર્મિના બોલ સામે કશો, વિરોધ કે અણગમો પ્રગટ કર્યા વગર બંને બાળકોને રૂમ દેખાડવા ઉપર આકાશ અને ચિરાગ પોતાની સાથે લઈ ગયા.

*************************

‘મહેક, તેં કંઈ ખાધું પીધું કે નહીં, કે પછી ભૂખ્યો જ આવી ચડયો છે આટલી મોડી સાંજે.’

‘ભૂખ તો થોડીક લાગી છે, પણ ઊર્મિ, તારે કોઈ માથાઝીંક કરવાની જરૂર નથી. ફ્રીઝમાં દૂઘ તો હશે જ ને?  તો પછી બે ગ્લાસ દૂઘના પીઈને આરામથી સૂઈ જઈશ.’

‘અરે, એમ કંઈ ખાધાપીધા વગર ખાલી દૂઘ પીઈને કંઈ થોડું સૂઈ જવાય છે. હું હમણાં જ પુરીને બટેટાની સુક્કી ભાજી તારે માટે બનાવી નાખું છું. પુરીશાક બનાવતાં કેટલી વાર? બસ, તું હાથપગ મોં ધોઈશ ત્યાં લગીમાં તો તૈયાર પણ થઈ જશે. વળી બાળકો પણ ભૂખ્યાં થયાં હશે!’

‘તું ક્રિસ અને ડેવિડની ચિંતા જરા ય ન કરીશ એ બંનેને મેં મેકડોનાલ્ડમાં ડિનર ખવડાવી દીઘું છે અને મેં પણ તેમની સાથે એપલ પાઈ ખાઘી છે.’

‘ઠીક છે, મહેક તું ઉપર જઈને તારાં કપડાં બદલી આવ. તું જે દિવસે અહીંથી ગયો છે, તે પછી તારા કલોઝેટને કોઈ અડકયું પણ નથી. તેં જે રીતે મૂકયો હતો તેવો જ અમે ફકત મારા બેડરૂમમાંથી ગેસ્ટ રુમમાં શિફટ કરીને ગોઠવી દીઘો છે. તારો નાઈટ ડ્રેસ ગેસ્ટ રૂમના કલોઝેટમાં હેંગર પર લટકી રહ્યો છે. તારી રાહ જોતો!’

દસ વર્ષ બાદ આજે નિરાંતે ઊર્મિના હાથનું સ્વાદિષ્ટ ભારતીય ભોજન ડાઈનિંગ ટેબલ પર લેતાં, મહેક ભસ્મીભૂત થયેલા ઘરને ભૂતકાળના ખડેરમાંથી સ્મૃતિને વીણીવીણીને ઈંટો ભેગી કરી, ફરી તૂટેલફૂટેલ ઘરને બનાવવા માંડયો.

‘Sorry, ઊર્મિ, હું તને અને બંને બાળકોને એકલાં નિરાઘાર મૂકી, ડાયેનાના રૂપ પાછળ કેમ પાગલ થઈ ગયો? આજે હું એ વીતેલા ભૂતકાળ પર વિચારી પણ શકતો નથી. એ મેઘલી રાતને યાદ કરું છું તો મારું હ્રદય ફફડી ઊઠે છે.’

‘મહેક, હવે એ બઘી ભૂતકાળની કબરો ખોદી, મુડદા ઉખાડવાથી શું મળવાનું છે? ચાલ આપણે એમ માની લઈએ કે વીતેલો કાળ એક ગોઝારું સ્વપ્ન હતું. આપણા કર્મનું કોઈ ફળ હશે કે જે આપણે આ ભવે ભોગવવું પડ્યું. ખેર! તું એ બઘું ભૂલી જા. મારે માટે તો દિવસનો ભૂલ્યો સાંજે ઘરે પાછો ફર્યો છે એ જ વિશેશ મહત્ત્વનું છે. તું જ મને કહે કે આજે તને મારા હાથની જરૂર છે. ત્યારે હું તને કંઈ રીતે તરછોડી દઉં?’

‘ખેર, તું ક્રિસ અને ડેવિડની જરા ય ચિંતા ન કરીશ. જયાં સુઘી આ ખોળિયામાં જીવ છે, ત્યાં લગી તેમને હું મારા આકાશ અને ચિરાગની જેમ પોતાના સમજીને, એક માનો પ્રેમ આપીશ. લગભગ અત્યારે રાત્રિના સાડાબાર થવા આવ્યા છે. હમણાં ઑફિસમાં બહુ જ કામ રહે છે. ઑફિસમાં મારો પાર્ટનર ડૉ. પંકજ રાણા વેકેશન પર છે. ચાલ ત્યારે હું સૂવા જાઉં છું.

***********************

ઊર્મિએ નાઈટ ડ્રેસ બદલી, ડીમ લાઈટ કરી. નિરાંતનો શ્વાસ લેતી બેડ પર પડી ત્યાં જ મહેકે બેડરૂમ પર ટકોરો માર્યો. ઊર્મિએ નાઈટ ડ્રેસ પર બાજુમાં પડેલો ગાઉન ચડાવી. દરવાજો ખોલ્યો. મહેકે, વરસો જૂની આદત મુજબ, ઘીમેથી ઊર્મિના ખભા પર હાથ મૂકતાં બોલ્યો, May I coming, Honey!’

હળવેકથી મહેકના હાથને, ખભા પરથી હટાવતાં, ઊર્મિએ કહ્યું, ‘ડૉ. મહેક મહેતા, બેડરૂમના રૂપાળા સંબંઘ તો આપણા, જે દિવસે તું મને તેમ જ બાળકોને ઈશ્વરના ભરોસે મૂકી ડાયેના સાથે ચાલ્યો ગયો હતો તે ક્ષણે જ પૂર્ણ થઈ ગયા હતા.

‘આ બેડરૂમ ડૉ. મહેક, હવે આપણો નહીં પણ ફકત મારો છે! બાળકોની સામે મારે તને કશું કહેવું ન હતું એટલે હું મૌનમાં રહી, મહેક, તું જરા ઘ્યાનથી સાંભળી લે. એકવાર સ્ત્રીનાં હ્રદયનું દ્વાર તેના પ્રિયજન માટે બંઘ થાય છે તે પછી કયારે ય પાછું ઉઘડતું નથી. ભલે પછી એ પ્રિયજન ઈશ્વર હોય તો પણ શું? હવે તારું સ્થાન મારા હ્રદયમાં અને આ ઘરમાં ફકત એક ગેસ્ટથી વિશેષ કંઈ નથી. હું મારો બેડરૂમ કયારે ય મારા ગેસ્ટ સાથે વાપરી ન શકું.

આ પ્રમાણે કહી, ઊર્મિએ મહેકના હાથમાં તકિયો ને એક બ્લેંકેટ પકડાવી ગેસ્ટરૂમમાં જવા ઈશારો કરી દીઘો.

*******************************                                                           

E.mail : preetam.lakhlani@gmail.com

“હની, આર યુ હેપ્પી?”

“વેરી વેરી હેપ્પી માય ડિયર સ્નેહુ. આઈ એમ વેરી લકી. મેં ખરેખર ગયા જન્મમાં ખૂબ પૂણ્ય કર્યું હશે કે તારા જેવો પ્રેમાળ પતિ મળ્યો.”

ગાર્ગીનું માથું સ્નેહલના ખભા પર ઢળેલું હતું. મુંબઈથી ઉપડેલું પ્લેઈન સ્થિર ગતિથી આકાશના અંધકારમાં ન્યુયોર્કની દિશામાં ઊડી રહ્યું હતું. સ્નેહલ અને ગાર્ગી પચ્ચીસમી લગ્ન જયંતી ભારતમાં ઉજવી અમેરિકા પાછા ફરી રહ્યાં હતાં. જે બેંક્વેટ હોલમાં લગ્ન થયા હતા એ જ બેન્ક્વેટ હોલમાં પચ્ચીસમી લગ્ન જયંતી ઉજવાઈ હતી. અલ્બત્ત ભવ્યતા અલગ જ હતી. જેઓ એ પા સદી પહેલાં લગ્નમાં હાજરી આપી હતી તેઓને શોધી શોધીને આમંત્રણ અપાયા હતા. આશરે વીશ પચ્ચીસ મહેમાનો તો અમેરિકામાં રહેતા હતા જેઓ ભારતમાં વેકેશન ગાળવા આવ્યા હતાં તે મિત્રોએ પણ શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરી હતી. પચ્ચીસ વર્ષ પહેલાં માઉન્ટ આબુ પર જે હોટલમાં હનીમૂન માણ્યું હતું તે જ હોટલમાં સંકોચ વિહીન રંગીન મધુરજની ઉજવાઈ હતી.

ગાર્ગી એક હાઈસ્કૂલમાં શિક્ષિકા હતી. સુંદર હતી. કલામંદિર દ્વારા ભજવાતા નાટકોની હિરોઈન હતી. સંગીત અને નૃત્ય શીખી હતી. નાટકોમાં બનતો પ્રેમી અને પતિ વ્રજેશ વાસ્તવમાં પણ ગાર્ગીનો પતિ બનવા ઈચ્છતો હતો. કદાચ ગાર્ગીના પિતાના મિત્રનો પુત્ર સ્નેહલ જો અમેરિકાથી ભારત ન આવ્યો હોત તો ગાર્ગી ચોક્કસ વ્રજેશ સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડાઈ ગઈ હોત. ગ્રાર્ગી અને વ્રજેશે જીવનની વાસ્તવિકતા સ્વીકારી લીધી હતી. સ્નેહલ સાથેના લગ્નજીવનથી તેને સંતોષ હતો. સ્નેહલ ‘કેરિંગ હસબંડ’ હતો.

દશ વર્ષ પહેલાં વ્રજેશને પણ અમેરિકા આવવાની તક મળી. સ્નેહલે એને સ્થાયી થવામાં ઘણી મદદ કરી. વ્રજેશ, સ્નેહલ ગાર્ગીનો એક મિત્ર બની રહ્યો હતો. વ્રજેશ પણ આ જ સમયે ભારત આવ્યો હતો. વ્રજેશે પણ ગાર્ગીના વેડિંગ એન્નીવર્સરીમાં આનંદપૂર્વક ભાગ લીધો હતો અને જૂના મિત્રોના આગ્રહથી ગાર્ગી સાથે જૂનું ફિલ્મી સોંગ ગાયું હતું.

ગાર્ગી અને સ્નેહલનું દાંપત્ય જીવન સુખી હતું. એક દીકરી ઉષ્મા યુનિવર્સિટીમાં ભણતી હતી. સ્નેહલનો બિઝનેશ ધમધોકાર ચાલતો હતો. ગાર્ગી એક ગૃહિણી બની બધી ફરજો બજાવતી હતી. સ્નેહલ આખો દિવસ એના બિઝનેશમાં રોકાયલો રહેતો. માત્ર રવિવારની સાંજ ગાર્ગીના આખા અઠવાડિયાના દાંપત્ય જીવનને બાગ બાગ બનાવી દેતી.

લાંબા સમય પછી સ્નેહલે ગાર્ગી સાથે આટલું લાંબુ વેકેશન માણ્યું. બધું સુખ હતું પણ સ્નેહલને સમયનો અભાવ સાલતો હતો. ગાર્ગીને પણ જે જે ખોટ સાલતી હતી તે સ્નેહલે પચ્ચીસમી લગ્ન જયંતી વેકેશનમાં પૂરી કરી હતી. એઓ આનંદ યાત્રાની પૂર્ણાહુતિ કરીને બન્ને ન્યુ યોર્ક પાછા જઈ રહ્યાં હતાં. સ્નેહલે ગાર્ગીને પૂછ્યું હતું; “હની, આર યુ હેપ્પી?” અને સંતૃપ્ત પત્ની ગાર્ગીએ ઉત્તર વાળ્યો હતો, “વેરી વેરી હેપ્પી, માય ડિયર સ્નેહુ. આઈ એમ વેરી લકી. મેં ખરેખર ગયા જન્મમાં ખૂબ પૂણ્ય કર્યું હશે કે તારા જેવો પ્રેમાળ પતિ મળ્યો.”

“સર, એની ડ્રિન્ક્સ?” એરહોસ્ટેસે હળવો પ્ર્શ્ન કર્યો.

સ્નેહલે બન્ને માટે લાઈમ ગાર્નીસ જીન એન્ડ ટોનિકનો ઓર્ડર આપ્યો. સાથે નટ્સના પેકેટ્સ હતા. ત્યાર પછી ડિનર સર્વ થવાનું હતું.

‘હની ,ઈફ આઈ ડાય ટુ મોરો, હાવ યુ વીલ લીવ? હુ વીલ ટેઇક કેર ઓફ યુ?’

‘યુ શટ અપ. ડોન્ટ ઈવન થીંક.’ ગાર્ગીએ સ્નેહલના હોઠ પર એના હોઠ ચાંપી જ દીધા. એને વળગી રહી. એરહોસ્ટેસ ત્યાંથી ધ્યાન આપ્યા વગર પસાર થઈ ગઈ. બિઝનેશ ક્લાસમાં આવાં દૃશ્યોની એમને નવાઈ નથી હોતી.

‘ગાર્ગી હું બિઝનેસમેન છું. ધારેલું થાય એના કરતાં ન ધારેલું થાય એની ગણત્રી આગળથી રાખવી એ મારી ધંધાકીય નીતિ રહી છે. અને એટલે જ હું સફળ પણ થયો છું. દીકરી પણ ગ્રેજ્યુએટ થશે. અત્યારથી જ બોયફ્રેંડ પણ શોધી રાખ્યો છે. બન્ને પરણી જશે. જો હું મરી જાઉં તો તારું કોણ? હજુ આપણે ઘરડાં થયા નથી. આર્થિક ચિંતા નથી. પણ સથવારાનું શું? આપણે અમેરિકામાં છીએ. તારે બીજા લગ્ન કરવા જોઈએ. જો તું લગ્ન કરે તો કોની સાથે કરે?’

‘આઈ ટોલ્ડ યુ ટુ શટ અપ. એન્જોય યોર ડ્રિન્ક્સ, હેવ યોર ડિનર એન્ડ ગો ટુ સ્લીપ. યુ આર ટાયર્ડ. એટલે વગર પીધે લવારા સૂઝે છે. કાલથી તારો બિઝનેશ શરૂ થશે અને સવારે નવ વાગ્યાથી રાત્રે બાર એક વાગ્યા સૂધી બીઝી અને બીઝી જ રહેશે. આઈ લવ યુ, તારા સિવાય હું કોઈ બીજા મેનની કલ્પના પણ નથી કરી શકતી.’

‘ના, કલ્પના કરવી જરૂરી છે. કલ્પના વાસ્તવિકતા બને તે પહેલાં દીર્ઘદૃષ્ટિ પૂર્વકનું આયોજન કરવું પણ જરૂરી છે. આપણે આપણી કાલ્પનિક સલામતી માટે જાતજાતના ઈંસ્યુરન્સ લઈએ છીએ. શા માટે? હું ના હોઉં તો તારી કાળજી કોણ લેશે. પૈસા છે, ધંધો છે; એ બધું કોણ સંભાળશે? આઈ એમ વેરી સિરિયસ.’

‘એક વાત પૂછું? મારા સબ્ટિટ્યૂટ તરીકે આપણો મિત્ર વ્રજેશ ચાલે? ડિવોર્સી છે. ભલો માણસ છે. તારો વર્ષો જૂનો દોસ્ત છે. તને તો મારો નવો પ્રોજેક્ટ ખબર છે. સાંડિયેગોમાં નવી ઓફિસનું કામ ચાલે છે. સ્ટિફનીને ત્યાંની જવાબદારી સંભાળવા ત્યાં મોકલી છે, પણ આપણે ઇંડિયા ગયાં તે પહેલાં એક મહિનામાં છ વાર દોડવું પડ્યું હતું. તારી ચિંતા ન હોત તો ત્યાંનું કામ હું સારી રીતે સંભાળી શક્યો હોત. હવે મારે ન્યુયોર્કની ઓફિસ કદાચ સાંડિયેગોથી સંભાળવી પડશે. મેં મારી ગેરહાજરીમાં વ્રજેશને તારી સંભાળ રાખવા સૂચવ્યું છે. મારે એ પણ જાણવું છે કે મારી હયાતી ના હોય તો તું સુખથી રહી શકે કે કેમ.’

‘તો મારી હયાતી બાદ તારા સુખનું શું? છે કોઈ?’

‘દુનિયાદારી સમજ. હું પુરુષ છું. મારે માટે તો ઘણાં વિકલ્પો હશે. પણ ડાર્લિંગ તને કંઈ થશે તો હું પાગલ થઈ જઈશ.’

‘પગલા કહીંકા.’

સ્નેહલ પર ડ્રિન્ક્સ અને ડિનરની અસર હતી. એ તો તરત ઊંઘી ગયો; પણ ગાર્ગી વિચારતી રહી. સ્ટેજ પર વ્રજેશની પ્રેમિકા અને પત્નીનો ભાગ ભજવી ચૂકી હતી. એની બેફિકરાઈ પર એ ફીદા હતી. જો સ્નેહલ એની જિંદગીમાં ન પ્રવેશ્યો હોત તો ચોક્કસ એની પત્ની બની ગઈ હોત. સ્નેહલને પણ વ્રજેશ પર વિશ્વાસ છે. હવે એ સારો દોસ્ત છે.

વિચારોના ચઢાવ ઉતારમાં ન્યુયોર્ક પર પ્લેન ક્યારે લેન્ડ થયું તેનો પણ ખ્યાલ ના રહ્યો. પોતાના આલીશાન બંગલામાં રોજીંદું જીવન શરૂ થયું. એક વિક પછી દશ દિવસમાં સ્નેહલને બે વાર સાંડિયેગો ટ્રીપ મારવી પડી.

ઈસ્ટ કોસ્ટથી વેસ્ટ કોસ્ટ, પાંચ છ કલાક્નો ફ્લાઈંગ ટાઈમ, એરપોર્ટ પરનો સમય અને ઘરથી એરપોર્ટ, એરપોર્ટથી હોટલની હાલાકી એટલે સહેજે દશ કલાકનું મોત.

સ્નેહલે ત્રણ ચાર મહિના સાંડિએગોમાં જ રહેવાનું નક્કી કર્યું. વ્રજેશ ગાગીને કંપની આપવા એની સાથે જ સમય ગાળવા લાગ્યો.

‘ગાર્ગી, આઈ લવ યુ. તારી બધી કાળજી રાખવાની મારી ફરજ છે. શારીરિક જરૂરિયાત માણવાનો સાચો સમય તો આ જ છે. મેનાપોઝ પછી મસ્તીનો મુક્ત કાળ. સ્નેહલની ગેરહાજરીમાં આપણે એકબીજાની હૂંફમાં જીવન જીવવાનું છે. સ્નેહલ પણ એ જ ઈચ્છે છે.’ એણે ગાર્ગીને બાહુપાશમાં જકડી લીધી.

ગાર્ગી ધક્કો મારીને છૂટી થઈ ગઈ. પ્લીઝ ડોન્ટ ટચ મી. સ્ટે અવે. આપણે માત્ર મિત્ર છીએ. મારા સેંથામાં હજુ સ્નેહલના નામનું સિંદુર છે. હું સ્નેહલની પત્ની છું. અને એની જ પત્ની તરીકે જીવીશ અને મરીશ.

વ્રજેશ નફ્ફટાઈથી ઊભો ઊભો તાળી પાડી રહ્યો હતો. વાહ ગાર્ગી વાહ. બ્રાવો. ત્રીસ વર્ષ પહેલાં આ જ ડાયલોગ સ્ટેજ પર તાળીઓના ગડગડાટ સાથે તેં કર્યો હતો. ફેર એટલો કે એ નાટકમાં સ્નેહલને બદલે તારા સેંથામાં મારા નામનું સિંદુર હતું.’ વ્રજેશે ફરી ગાર્ગીને પોતાની પાશમાં લેવાનો પ્રયાસ કર્યો.

ગાર્ગીએ વ્રજેશને એક સણસણતો તમાચો ઠોકી દીધો. ‘વ્રજેશ એ નાટક હતો. આ મારું વાસ્તવિક જીવન છે. એ વીતી ગયેલો ભૂતકાળ છે. અત્યાર સુધી આપણે મિત્ર હતા. હવે તું મૈત્રીને પણ લાયક રહ્યો નથી. ગેટ આઉટ ફ્રોમ માય હાઉસ.’

‘ગાર્ગી, જીવન પણ એક ડ્રામા જ છે. તું અહીં સતી સાવિત્રી થઈને સ્નેહલની માળા જપે છે. અને તારો સ્નેહલ કેલિફોર્નિયામાં બિઝનેશ પાર્ટનર સ્ટેફની સાથે રંગરેલિયા મનાવે છે. તારો સ્નેહલ સ્ટેફનીના દશ વર્ષના દીકરાનો બાપ છે અને એને બીજું બાળક આવવાનું છે. એ બેવડી જિંદગી જીવે છે. લે આ કાર્ડ. સ્ટેફનીનું આમાં એડ્રેસ અને ફોન નંબર છે. તપાસ કરી ખાતરી કરી લેજે. આજે તો હું જાઉં છું. ખાતરી કરી લે જે. જરૂર હોય ત્યારે મને બોલાવજે. હું હાજર થઈશ. મિત્ર તરીકે, પ્રેમી તરીકે કે પતિ તરીકે.

વ્રજેશે ફ્લાઈંગ કિસ સાથે વિદાય લીધી. ગાર્ગી સોફાપર ફસડાઈ પડી. મારો સ્નેહલ કદી એવું કરે જ નહીં. કરે જ નહીં. કરે જ નહીં. હમણાં જ ફોન કરું. ના ફોન નથી કરવો. સીધી સ્ટેફનીના ઘરે જ પહોંચીશ. કાલે રવિવાર છે. સ્નેહલ હોટલમાં છે કે સ્ટેફનીને ત્યાં છે.

ગાર્ગીએ તે રાતની જ ફ્લાઈટ બુક કરી ……

રવિવારે વહેલી સવારે ટેક્ષી કેબ સ્ટેફનીના ઘ્રર પાસે અટકી. પૂરેપૂરી સ્વસ્થતાથી ગાર્ગીએ ડોરબેલ માર્યો. સ્નેહલે જ બારણું ખોલ્યું.

‘સ્નેહલ ડિયર સરપ્રાઈઝ, ગુડ મોર્નિંગ.’

સ્નેહલ સ્તબ્ધ અને અવાચક બનીને ગાર્ગીને જોતો રહ્યો.

‘મને તારા બીજા ઘરમાં અંદર આવવાનું નહિ કહેશે?’

‘ઓહ! કમ ઈન હની.’

એ ઘરમાં પ્રવેશી. માળ પરથી સ્ટેફની એક છોકરા સાથે નીચે ઉતરી. સ્ટેફની પ્રેગ્નન્ટ હતી.

‘સ્નેહુ, આટલો મોટો દગો? આટલી બધી છેતરપિંડી? મીઠી મીઠી વાત અને બે સ્ત્રીનો સંગાથ. મેં નાટકને જીવન બનાવ્યું અને તેં જીવનને નાટક બનાવ્યું. વાહ! ઍવૉર્ડ વિનીંગ પર્ફોરમન્સ. ડિઅર સ્ટેફની, વોટ ઈઝ ગોઈંગ ઓન? તારો આ સન સ્નેહલનો છે? તારા પેટમાં સ્નેહુનું બેબી છે?’

‘કામ ડાઉન ગાર્ગી. યુ મસ્ટ બી વેરી ટાયર્ડ. રિલેક્સ. વી વીલ ટોક એઝ એડલ્ટ. લેટ્સ હેવ બ્રેકફાસ્ટ ફર્સ્ટ.’ સ્ટેફનીએ ગાર્ગીને હગ કરતાં કહ્યું. સ્નેહલ હજુ પણ વિમાસણમાં હતો. કઈ રીતે ગાર્ગીને સમજાવવી. પણ સ્ટેફની સ્વસ્થ હતી. એણે ટેબલ પર ત્રણ કોફી મગ મૂક્યા.

‘ગાર્ગી જો તેં ફોન કર્યો હોત તો હું કે સ્નેહલ તને એરપોર્ટ પર લેવા આવતે.’ સ્ટેફની પણ ગાર્ગીના જેટલી જ સ્વસ્થ હતી. સ્નેહલ બાઘાં મારતો ઊભો હતો.

‘ગાર્ગી યોર હસબંડ ઈઝ માય બેસ્ટ ફ્રેંડ. હી ઈઝ માય સુપીરિયર એન્ડ માઈ પાર્ટનર. હી ઈઝ ધ ફાધર ઓફ માય ચિલ્ડ્રન. અમે કોલેજમાં હતાં ત્યારથી જ મિત્ર હતા. તારા ફાધર ઈન લોના પૈસાથી સ્નેહલે એ બિઝનેશ શરૂ કર્યો. મને દશ ટકાની વર્કિંગ પાર્ટનર બનાવી. તમારો બધો બિઝનેશ મેં જ વિકસાવ્યો છે. તમારા લગ્ન પહેલાં એણે મને પ્રપોઝ કર્યું જ હતું. પણ હું સ્વતંત્રતામાં માનું છું. હું કોઈની પત્ની બનવા માંગતી નથી. હું સ્નેહલની મિત્ર છું. મારે બાળકો જોઈતા હતાં. અને તારા હસબંડે મને બાળક આપ્યાં છે. મને મારા પગારથી અને પાર્ટનશીપથી સંતોષ છે. પત્ની તરીકેનો સંપૂર્ણ હક તારો જ છે. હી લવ્ઝ યુ એન્ડ હી લાઈક્સ મી. દિવસે એ મારો ખાસ મિત્ર છે. એ મારી સાથે હસી શકે છે. મારી સાથે રડી શકે છે. અમારા શરીર સંબંધો ખૂબ જ મર્યાદિત રહ્યા છે. મને સેક્સમાં રસ નથી. બે સંતાન પૂરતાં છે. તારો હસબંડ તારો જ છે. આઈ એમ ફોર્ટી સિક્સ. મોટી ઉમ્મરની પ્રેગ્નન્સીમાં તકલીફ ઊભી થઈ હતી. એટલે ત્રણ મહિનાથી એ અહીં મારી સાથે રહ્યો છે. નાવ આઈ એમ ઓકે. મેં એને ઘણી વાર વિનવ્યો હતો કે પ્લીઝ તારે આપણા સંબંધોની સ્પષ્ટતા ગાર્ગી સાથે કરી દેવી જોઈએ; પણ એ કરી શક્યો નહિ. એ માટે હું દિલગીર છું. મેં તમારી વચ્ચેથી ખસી જવા અનેકવાર પ્રયત્નો કર્યા હતા પણ એણે મને જવા દીધી નહિ. આઈ એમ સોરી. તું એને તારી સાથે લઈ જઈ શકે છે.’

‘હની, આઈ લવ યુ. આઈ કેર ફોર યુ.’ સ્નેહલ ગુનાહિત ભાવે ગાર્ગીને સમજાવવા કોશીશ કરતો હતો. ‘મને ખબર છે કે લગ્ન પહેલાં તું વ્રજેશને ચાહતી હતી. માબાપે તારા લગ્ન મારી સાથે કરાવ્યા. તેં ભૂતકાળ ભૂલીને મને અપનાવી લીધો. પ્રેમાળ વફાદાર પત્ની તરીકે સંસાર નિભાવ્યો. તેં મને અપાર પ્રેમ આપ્યો છે. લગ્ન પછી છ માસમાં જ તારા પપ્પા મમ્મી ગુજરી ગયા. ઇંડિયામાં હવે તારું કોઈ જ નથી. હું ગીલ્ટી ગુનાહિત ભાવથી પિડાતો હતો. જે છૂટછાટ મારા જીવનમાં મૈત્રીના નામ હેઠળ પચ્ચીસ પચ્ચીસ વર્ષ હું ભોગવતો રહ્યો તે જ જીવનની તને પણ છૂટ હોવી જોઈએ એમ વિચારીને જ મેં તારા મિત્ર વ્રજેશને તારી કાળજી લેવાનું કહ્યું હતું. બીજી વાત આપણી દીકરી, સ્ટેફની સાથેના મારા સંબંધ અને મારા સન અને આવનાર બેબી વિશે જાણે જ છે. પ્લીઝ મને માફ કરી દે. આઈ લવ યુ, આઈ લવ યુ. સ્ટેફનીનો પણ હું એટલો જ આભારી છું. મૂડી રોકાણ ભલે મારું હતું પણ બિઝનેશની સફળતા સ્ટેફનીની કાબેલિયતને કારણે જ છે. એ મારા જીવનનો એક ભાગ છે. આઈ લવ યુ ડાર્લિંગ. આઈ ડોન્ટ વોન્ટ ટુ લૂઝ યુ.’

‘આઈ લવ યુ ટૂ. પણ હું તારી જેમ ડબલ રિલેશન જીવી શકું નહિ. વ્રજેશ સાથે હું કોઈ સંબંધ રાખી શકું નહિ. હું તારા અને સ્ટેફનીના સંબંધ વચ્ચે પણ નહિ આવું. તારું ઘર, તારો બિઝનેશ તને મુબારક. આપણે કાયદેસર ડિવૉર્સ લઈ લઈશું. હું મારો એપાર્ટમેન્ટ શોધી લઈશ. આઈ કેન મેનેજ માઈ લાઈફ બાય માઈસેલ્ફ. આમ છતાં, મરીશ ત્યાં સુધી મારા કપાળ પર ચાંદલો અને સેંથામાં સિંદુર તો તારા નામનું જ રહેશે. કરણ કે હું હિંદુ સંસ્કૃતિની પેદાશ છું.’

ગાર્ગી ઘરની બહાર નીકળી ગઈ.

*****************************

પ્રગટ : “ગુજરાત દર્પણ”; માર્ચ 2021

સૌજન્ય : પ્રવીણકાન્ત શાસ્ત્રીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર