(કાબૂલમાં જન્મેલી સૌંદર્યા નસીમ (https://www.facebook.com/saundarya.naseem) પોતાના પિતાની શોધમાં ભારત આવી છે, અને ઇગ્નુ(ઇન્દિરા ગાંધી નેહરુ યુનિવર્સિટી)માં પોષણ અને સમાજવિજ્ઞાનમાં અભ્યાસ કરી, હાલ દેહરાદૂનમાં પોતાનું ‘હેલ્થ કેર ક્લિનીક’ ચલાવે છે. આ લખાણ એમની ફેસબુક વૉલ પરથી, એમના સૌજન્યથી, સારવીને લીધું છે. – અનુવાદક)

બન્યું એવું કે અમે તાજમહેલના શહેર આગરાથી સહેજ જ આગળ વધ્યાં હતાં ને ખબર પડી કે અમારી ટ્રેન બગડી છે અને રિપેઅર થતાં દોઢેક કલાક લાગશે. એક નાનકડા સ્ટેશન પર ટ્રેન ઊભી રહી. પગછૂટા કરવા હું, અમ્મી અને અમારા સહાયક કલિમ સાથે પ્લેટફોર્મ પર ઊતરી. અમ્મીને ચાલવાની ઇચ્છા નહોતી એટલે એ બાંકડા પર બેસી ગયાં. હું ચાલતાં ચાલતાં પ્લેટફોર્મના બીજા છેડે પહોંચી ગઈ. માંડ બે ચાર જણ નજરે પડતા હતા. કદાચ અહીં બહુ ગાડીઓની અવર જવર નહોતી. એક ફળની લારી દેખાઈ. મેં કેળાં લેવાનું વિચાર્યું. એટલામાં કલિમને મારી બાજુ દોડતો જોયો. તે મને બૂમ પાડતો હતો. મેં પણ દોટ મૂકી. અમ્મીના બાંકડા પાસે અજબ નજારો હતો. ત્યાં બાંકડાની ફરતે મવાલી જેવા હટ્ટાકટ્ટા પાંચ જણા હતા. તેઓ મમ્મીની આજુબાજુ ફરતા અને ‘ક્યા પીસ હૈ, મોનુ યાર!’ એમ બોલતા હતા. મને જોઈને એક જણ આકાશ તરફ જોઈ બોલ્યો, ‘કમાલ હો ગયા, યાર, દો દો પીસ!’ તેઓ અમારા ભણી જોતા નહોતા; પણ નિશાન અમે જ હતાં.

અમ્મી સહેજ હેબતાઈ ગયાં હતાં. અજાણ્યો વિસ્તાર હતો, અમારા સહાયકની પણ કંઈ બોલવાની હિમ્મત નહોતી ચાલતી. એ કંઈ બોલવા જાય તો તેઓ એની ઠેકડી ઉડાડે, ‘તને શી તકલીફ છે? અમે તને કંઈ નથી કહેતા, અમે અંદરોઅંદર વાત પણ ના કરીએ?’ અમ્મીએ મને ઈશારો કર્યો કે આપણે બોગીમાં બેસી જઈએ; પણ આવા ટાણે પીછેહઠ કરવાનું હું શીખી નહોતી.

અફઘાનિસ્તાનથી હિન્દુસ્તાન આવતાં હું એટલી મુસીબતો વેઠી ચૂકી હતી કે હવે કપરા સંજોગોમાં ‘બીક’ નામની વસ્તુ ક્યાં ગાયબ થઈ જાય છે, ખબર નથી. હું તો તેમની સાથે બાથ ભીડવાનો નિર્ધાર કરી ચૂકી હતી. મારો સહાયક કલિમ બીકને લીધે ધ્રુજતો હતો. મેં એને ખખડાવ્યો કે આવી રીતે ડરવું હોય તો ફરી વાર મારી સાથે ન આવીશ. મેં પ્રેમથી એ લોકો જોડે વાત કરવાની કોશીશ કરી; (થોડુંઘણું લખવા સિવાય હજી મને હિંદી બોલવાનો મહાવરો નહોતો) જ્યારે એ લોકોને ખબર પડી કે હું તેમની ભાષા બોલી નથી શકતી, તો કદાચ મને હિંદી પણ નહીં સમજાતી હોય, એમ જાણી તેઓ ગાળો ભાંડવા લાગ્યા. એમને ખબર નહોતી કે હું અને કલિમ હિંદી બરાબર સમજતા હતા. જોતજોતામાં આજુબાજુ ટોળું ભેગું થઈ ગયું; પણ કોઈએ વિરોધ કરવાની હિમ્મત દાખવી નહીં. વળી, કલિમે એકબે જણને વચ્ચે પડવાની વિનન્તી કરી. તો કહે કે : આ બધા તો, આ વિસ્તારના મવાલીઓ છે. એમની સાથે પંગો ના લેવાય. હજી કંઈ ખાટુંમોળું થયું નથી. તમે છાનામાના બોગીમાં જઈને બેસી જાઓ.

આ ટાંકણે મેં કલિમને મારી વાતનો તરજૂમો કરી એમને સમજાવવા કહ્યું. ઘડીક એવું લાગ્યું કે તેઓ થોડા નરમ પડી રહ્યા છે; પણ તેઓએ ફરી એમની હરકત શરૂ કરી. સારું હતું કે એ લોકો દૂર ઊભા રહીને એલફેલ બોલી રહ્યા હતા. ધ્યાનના અભ્યાસથી હું ધીરજ રાખતા શીખી ગઈ હતી. એટલે થોડી વાર હું ડર્યા વિના ઊભી રહી. પછી ધીમે ધીમે હું એ લોકો વચ્ચે પહોંચી અને સૌથી બળવાન દેખાતા માણસ સામે ઊભી રહી. જેવી એની બદનજર મારા પર પડી; તેવો મારો હાથ ઊઠ્યો ને સટાક …. ! એક જોરદાર તમાચો એના ગાલ પર પડ્યો. કોઈને આવો અણસાર નહોતો. બીજા ચાર જણ તો સડક થઈ ગયા. પળવાર રહીને બાકીનામાંથી કોઈ મારી બાજુ ધસે તે પહેલાં એમણે જોયું કે તમાચો ખાધેલ માણસ તો બેભાન અવસ્થામાં ભોંયભેગો હતો! બધા અચરજમાં હતા કે એક જ તમાચામાં કોઈ બેભાન કેવી રીતે થઈ શકે ?

એ બીચારાઓને ખબર નહોતી કે જે નમણી અને ભલીભોળી દેખાતી છોકરી જોડે તેમનો પનારો પડ્યો છે, તે કરાટેની બ્લેક બેલ્ટ છે. મારી અમ્મી અને મારું પોતાનું રક્ષણ કરવા આ કળા મેં હિન્દુસ્તાન આવ્યા પછી હસ્તગત કરી લીધી હતી. બ્લેક બેલ્ટ હાંસલ કર્યા પછી ક્યારે ય એવું બન્યું નથી કે મારો એક તમાચો ખાધા પછી કોઈ હોશ જાળવી શક્યો હોય. વળી, કરાટેનો અભ્યાસ તો હજી પણ દરરોજ હું કરું છું; પણ તે દિવસે તો જાણે મારા અભ્યાસની કસોટી હતી.

પછી મેં શાન્તિથી મારી કાચીપાકી હિન્દીમાં જણાવ્યું કે તમારામાંથી જેને પણ મને અડકવાની ઇચ્છા હોય અને જેને લાગે કે તે મારો તમાચો ખમી શકશે, તે સામે આવે. અત્યાર સુધીમાં એ લોકો સમજી ગયા હતા કે ચાર–પાંચ જણનો સામનો કરવા હું એકલી જ પૂરતી છું. હવે ટ્રેનમાંથી ઊતરેલા કેટલાક તમાસો જોનારાઓ બાંયો ચડાવી મેદાને પડ્યા; પણ મેં બધાને ઠપકો આપી રોક્યા. જ્યારે જરૂર હતી, ત્યારે કોઈ સામે ન આવ્યા અને હવે બહાદુરીનું પ્રદર્શન કરવા માંગો છો!  એટલામાં પેલા પાંચમાંથી એકે સ્ટેશનની બહાર દોટ મૂકી.

પછી મેં નીચે જોયું તો બેભાન માણસને પડવાને લીધે માથામાં વાગ્યું હતું. સહેજ લોહી પણ નીકળતું હતું. મેં કલિમને બોગીમાંથી દવાની કીટ લાવવા જણાવ્યું અને બેભાન માણસ પર પાણી છાંટવા લાગી. લોકોને અલબત્ત, અજીબ લાગતું હતું કે જેણે જખ્મ આપ્યા હતા, તે હવે દવા કરી રહી છે! પણ આ સંસ્કાર તો હું હિન્દુસ્તાન આવીને શીખી હતી. પોતાના રક્ષણ કાજે હું કોઈ પર હાથ ઊગામી શકું છું; પણ નફરત કરવાની જરૂર મને જણાતી નથી. માણસ હવે હોશમાં હતો. તેને માથામાં સહેજ વાગ્યું હતું, તેની મેં પાટાપીંડી કરી. એ માણસની દશા જોવા જેવી હતી. એ ભોંઠો પડ્યો હતો.

એટલામાં કેટલાક લોકો બૂમો પાડતા અને હાથમાં લાકડીઓ લઈને આવતા દેખાયા. તેમાં બે બહેનો પણ હતી. એકે કહ્યું કે કોણે એના ભાઈ પર હાથ ઊગામવાની હિમ્મત કરી છે ? હું એની પાસે ગઈ. જ્યારે એને ખબર પડી કે મેં આ કર્યુ છે, તો તેના અચરજનો પાર ના રહ્યો. એ બહેનને હતું કે એના ભાઈનો ઝઘડો કોઈ પુરુષ સાથે થયો છે; પણ અહીં તો મામલો ઊંધો હતો. ખાસ્સી વાર સુધી તે મને અપલક જોતી રહી. માથું નમાવીને બેઠેલા ભાઈએ પણ હવે હાથ જોડી દીધા હતા અને પોતાની બહેનને શાન્ત રહેવા જણાવ્યું. એને પોતાની ભૂલ સમજાઈ હતી.

મેં એની બહેન તરફ હાથ લંબાવ્યો. તે મને ભેટી પડી. એણે કહ્યું કે આજે ખોટે રસ્તે ચાલતા એના ભાઈને પાઠ મળી ગયો છે. મેં બે હજારની નોટ કાઢીને બહેનના હાથમાં મૂકી. ‘યે દવા કે પૈસે હૈં, રખીએ. જખ્મ મૈંને દિયે હૈં; તો દવા ભી મેરી તરફ સે.’ ત્યાં જ ટ્રેન ઉપડવાની સીટી વાગી. અમે બોગીમાં સવાર થયાં. ગામ લોકો તરફ હાથ હલાવ્યો તો જોઈને ખુશી થઈ કે તેમણે પણ વળતા હાથ હલાવ્યા. ટ્રેન ચાલી તો લાગ્યું કે જિન્દગીને એક નવી લહેર મળી.

સારું થયું કે ખોટું; ખબર નથી. બહેનોને મારી ભલામણ છે કે તેઓએ પોતાનું રક્ષણ જાતે કરવાની હિમ્મત અને હુનર કેળવી લેવાં જોઈએ. એમાં પુરુષ સમોવડી થવાની વાત નથી. સ્ત્રીએ સાચા અર્થમાં સ્ત્રી બનવાની જરૂર છે. મારી સમજણ છે કે સ્ત્રી અને પુરુષમાં કોઈ ચઢિયાતું કે ઊતરતું નથી. જો આપણે આપણી ધરતીને જહન્નમનાં બી ને ખાતર–પાણી આપતાં રહીશું, તો જન્નતના આસમાની ખ્યાલોનો શો મતલબ ?

ગુજરાતી રૂપાન્તર : અશોક ભાર્ગવ : ( idealindia1@gmail.com)  – વડોદરા

તા. 01-07-2017ના ‘ભૂમિપુત્ર’ પાક્ષિકના પાન 22 ઉપરથી, સમ્પાદક મંડળનાં બહેન પારુલ દાંડીકર અને રૂપાન્તરકાર ભાઈ અશોક ભાર્ગવની પરવાનગીથી સાભાર …

(આગ્રાથી પ્રકાશિત થતા પ્રસિદ્ધ ‘नवभारत टाईम्स’માં તા. 20-05-2017 ને શનિવારના અંકમાં (http://epaper.navbharattimes.com/paper/14-13@13-20@05@2017-1001.html)   આ કિસ્સો પ્રકાશિત થયો છે.)

હવે ‘ભૂમિપુત્ર’ પાક્ષિક વિશે થોડુંક:

સરનામું : હુઝરાતપાગા, વડોદરા, – 390 001 ફોન : 0265- 243 7957, સમ્પાદક : રજની દવે, સમ્પાદક–મંડળ : બહેન સ્વાતિ  (SWATI MICHEL (swati43@gmail.com)  અને બહેન પારુલ દાંડીકર (PARUL DANDIKAR (bhoomiyagna@gmail.com). દર માસની પહેલી અને પંદરમી તારીખે પ્રકાશિત થતા આ પાક્ષિકનું વાર્ષિક લવાજમ છે – દેશમાં : રૂપિયા 200, આજીવન અનામત : રૂપિયા 2,500 અને વિદેશે વાર્ષિક લવાજમ છે : (એરમેલથી) 1,500 રૂપિયા. લવાજમ ‘યજ્ઞ પ્રકાશન’ સમિતિના દેના બૅન્ક, મંગળબજાર, વડોદરાના ખાતા નંબર : 0588 10001978માં પણ ભરી શકાય છે.

સૌજન્ય : ’સન્ડે ઈ.મહેફીલ’ – વર્ષઃ તેરમું – અંકઃ 384 –October 01, 2017

Murder of Gauri Lankesh (5th September 2017) came as a big shock to those who uphold progressive liberal values. The same was celebrated by Hindutva supporting trolls, many of who are being followed by none other than Prime Minister Modi. Gauri was not just a journalist but also a leading activist of Bangalore. She was editor of the Kannada magazine, Gauri Lankesh Patrike, taking off from Lankesh Patrike, which was founded by her father. She was strong critique of caste, Brahmanism and Hindu nationalist politics of RSS. She had been sticking her neck out on the issues related to defense of democratic and social rights. She stood for defense of rights of minorities in an unequivocal manner and supported the cause of Lingayat being a separate religion, thereby rejecting the hegemony of Brahmanism, as Brahmanism is the dominant tendency within Hinduism,

As an activist she was a leading figure in Kaumu Sauhard Vedike, a secular group, which was leading the campaigns like those of Baba Budan Giri and opposing the violence against religious minorities. One of the major factors which can define her is that her magazine was in Kannada and did have a strong impact on the local politics. The point that she was against Hindutva, was like those of rational thinkers like Dabholkar, Pansare and Kalburgi (DPK). The impact of her killing has been so strong that there have been nationwide protests; ‘I am Gauri’, paying tribute her upright courage and non compromising stance on political issues. Her own perception of her work got represented in her statement, “… my criticism of Hindutva politics and the caste system, which is part and parcel of what is considered ‘Hindu dharma’, make my critics brand me a ‘Hindu hater’. But I consider it my constitutional duty to continue — in my own little way — the struggle of Basavanna and Dr. Ambedkar towards establishing an egalitarian society.” These are the words of profound commitment of Gauri towards social issues.

The manner of her killing again was like that of the DPK. The angle of her being a fearless journalist is also very much there, as by now many of them have been done to death during last few years. Immediately after her murder many a viewpoints started being articulated. Her brother, who has been having a contrasting ideology said that the act may be that Naxalites, as Gauri was trying to bring some of the Naxalites to the mainstream. Naxalites generally do not hide their acts. His statement seems to be a mere distraction from the truth. Rahul Gandhi stated that "Anybody who speaks against the RSS/BJP is attacked & even killed. They want to impose only one ideology which is against the nature of India." He tweeted, attacking Prime Minister Narendra Modi, "Sometimes the PM speaks under pressure but the entire idea is to crush dissent and this is resulting in a very serious problem in India."

On similar lines prominent historian Ramchandra Guha stated that, “It is very likely that her [Gauri Lankesh’s] murderers came from the same Sangh Parivar from which the murderers of [Govind] Pansare, [Narendra] Dabholkar and [M.M.] Kalburgi came.” The Karnataka BJP Yuva morcha has sent a legal notice to Guha to withdraw his comments. While Nitin Gadkari, top leader of BJP stated that RSS-BJP workers have nothing to do with this. At the same time another BJP MLA said that said that if only Gauri had not written about the celebration of the "death" of the Sangh Parivar, she would probably have been alive today.

While the investigation is on; one can point out the similarity of pattern in murders of Gauri with DPK. While Rahul Gandhi and Guha have expressed their opinion, these opinions seem to have some depth. As such the guilty of such murders are not just those pulling the trigger. Those pulling the triggers are actually tip of the iceberg. It is the prevalence of ‘hate Ideology’ which is at the root of such assassinations. A member of Sanatan Sanstha, a Hindu rightwing ideology has been arrested for earlier murders, and this time around the pattern of murder is just the same.

The best articulation of the role of deeper ideology was expressed by Sardar Vallabh Bhai Patel, in the aftermath of murder of Father of the nation Mahatma Gandhi. Commenting on this Sardar Patel wrote, ““As regards the RSS and the Hindu Mahasabha… our reports do confirm that, as a result of the activities of these two bodies, particularly the former (RSS) an atmosphere was created in the country in which such a ghastly tragedy became possible.”– Sardar Vallabhai Patel, India’s first home minister, on the assassination of Gandhi, in a letter dated July 18, 1948 to Shyama Prasad Mukherjee. (Sardar Patel Correspondence, Volume 6, edited by Durga Das)

While Patel could have stopped at commenting about the dastardly act by Godse, he did not stop at the obvious killer, he went to the roots of ideology and its impact which led Godse to kill Gandhi. Same is true of communal violence in the society. While the perpetrators of violence are being identified, the deeper ideology which creates hatred is being ignored. The pyramid of violence begins with sectarian nationalism, leading to negative perception of religious minorities, this in turn is creating hate and so some leaders can orchestrate the violence. Godse was a RSS trained swayamsevak, who accused Gandhi of harming Hindu interests and appeasing Muslims. Godse later joined Hindu Mahasabha. His statement in court is the elaboration of Hindu nationalist ideology, which targeted Mahatma.

What is clear in Gauri’s murder is that; killers must be steeped in Hate ideology, which is ‘spreading Hate’ in society and that this act of killing is in continuation with the murders of DPK. The Hindu nationalist ideology is the underlying ground on which such violence can stand. Rising sectarianism, intolerance and murders a sequence which one can discern in such murder.

રમૂજી રમખાણ (હઝલસંગ્રહ) : સૂફી મનુબરી : પ્રકાશક – પોતે : 2009

બ્રિટિશ ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ અરધી સદીનો ગણાય. 12મી ફેબ્રુઆરી 1977ના રોજ યુનાઇટેડ કિંગ્ડમની ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ની સ્થાપના થઈ. આ ગાળા દરમિયાન યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં જે આછુંપાતળું ગુજરાતી સાહિત્યસર્જન થયું તેનું મૂલ્યાંકન કરતાં 1993માં સુમન શાહે કહેલું કે, આજે ઇંગ્લૅન્ડમાં ગુજરાતી સાહિત્યને નામે જે લખાય / છપાય છે તેમાં એક સળવળાટથી વિશેષ દમ નથી. આ સાહિત્ય ‘પ્રાથમિક’ કક્ષાનું છે. બ્રિટિશ ગુજરાતી સાહિત્યની કોઈ વિશિષ્ટ, મુખ્ય પ્રવાહના ગુજરાતી સાહિત્યથી અલગ એવી મુદ્રા ઉપસી નથી કેમ કે સુમન શાહ કહે છે તેમ, બ્રિટિશ ગુજરાતી સર્જક પોતાને પ્રાપ્ત અને સુલભ એવા તમામ સંદર્ભોમાં વિસ્તરીને વ્યક્ત થતો નથી.

આ નિરીક્ષણ મહદ્દ અંશે તાટસ્થ્યપૂર્ણ અને યથાર્થ છે. અલબત્ત, સૂફી મનુબરીની હઝલો આમાં અપવાદરૂપ ગણી શકાય. હઝલકાર સૂફી 1963માં દેશાટન કરી ભારતથી ઇંગ્લૅન્ડ આવી વસેલા. સાથે કાચીપાકી ગુજરાતી ભાષા – ભરુચી બોલી – અને હઝલસમ્રાટ બેકાર તથા શેખચલ્લીની હઝલનો વારસો. યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં એમનું હઝલસર્જન મંદગતિએ પણ અવિરત ચાલતું રહ્યું.

તળ ગુજરાતના સાંસ્કૃિતક સંસ્કારો અને ‘બ્રિટિશ કલચરલ ટૃૅડિશન્સ’ના મુકાબલાથી જે વૈચિત્ર્ય સર્જાય છે તે સૂફીની હઝલો અને મુક્તકોમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે, અને તેથી જ મુખ્યપ્રવાહની ગુજરાતી હઝલથી નોખી  ‘ફ્લેવર’ની આ હઝલો આસ્વાદ્ય બને છે.

બ્રિટિશરાજ દરમિયાન ભારતમાં બ્રિટિશ સંસ્કૃિતના પગરણ થયાં ત્યારે આ ભેળસેળ વિશે હઝલકાર બેકારે આ મુક્તક લખેલું :

દૃષ્ટિમર્યાદાને તારી શું કહું ?
પૂર્વપશ્ચિમ એકતા તો થાય છે
દાળમાં બોળીને બિસ્કિટ ખાય છે
એમાં તારા બાપનું શું જાય છે ?

સૂફીએ આ હઝલપ્રણાલીને આગળ ધપાવી અને એમાં વિલાયતી પરિમાણ ઉમેર્યું. આ હઝલોમાં બ્રિટિશ ગુજરાતી સમાજના વ્યંગચિત્ર ઉપરાંત એનું દસ્તાવેજીકરણ પણ મળે છે.

1960-70ના ગાળામાં બ્રિટનની મિલોમાં કામદારોની અછત ઊભી થઈ તે પૂરવા સેંકડો વસાહતીઓ ગુજરાતથી યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ આવી વસ્યા, એમાંના એક તે આ હઝલકાર સૂફી. પચીસ વર્ષની યુવા વયે પોટલાંબિસ્તરા સાથે લંડનના હિથરો અૅરપોર્ટે ઊતર્યા ત્યારે ખિસ્સામાં ભારતથી હૂંડિયામણમાં મળેલા અઢી પાઉન્ડ,

ભરયુવાનીમાં જ હું તો યુ.કે.માં આવ્યો હતો
ગોદડી સાથે અઢી પાઉન્ડ પણ લાવ્યો હતો

આ ગુજરાતી વસાહતીઓ લેંકેશાયરનાં કાપડ નગરોમાં વસ્યા અને ‘આઇરની’ એવી કે બ્રિટિશરાજ વખતે જે મિલોના વિલાયતી કાપડનો ગાંધીજીએ બહિષ્કાર કરેલો તે જ મિલોમાં મજૂરી કરતા થયા. પાઉન્ડ રળવા રાતપાળીએ કરે,

વીવીંગ એનું કામ છે ને મિલ એનું ધામ છે
જૉબ પર લાગ્યો છે એ બાંધી કફન પરદેશમાં

ભારતમાં જે દરબાર હતા તે અહીં મિલના સંચા પર દોડાદોડી કરતા કામદાર થઈ ગયા,

એક સાંધે એકવીસ તૂટે છે ડૉફીંગ ફ્રેમ પર
થઈ ગઈ હાલત કફોડી આપણા દરબારની

આ વસાહતીઓમાં થોડા ભારતથી ભણીને આવેલા ગ્રેજ્યુએટ પણ હતા,

અંતે સૂફી થઈ ગયા ડોફર ને વીવર જોઈ લ્યો
થઈ ગયું બી.એ. ને એમ.એ.નું પતન પરદેશમાં

‘વર્ક’ ઉપરાંત ‘વેધર’નો ત્રાસ. હાડ થિજાવી દે એવી ઠંડી અને બરફવર્ષા. ઠૂઠવાઈને હીટર પાસે બેસી રહેવાનું,

જરી હીટરની પાસેથી મને હટવું નથી ગમતું
તમારા સમ જીવન વિન્ટરમાં ઠંડુગાર લાગે છે

ત્રીજું ‘ડબ્લ્યુ’ તે ‘વુમન’. સોનેરી વાળ અને ભૂરી આંખોનું કામણ. માદરેવતન ભુલાવી દે એવું,

બ્રેડ ચાખીને તું સૂકો રોટલો ભૂલી ગયો
ચૂસતો’તો કેરીનો તે ગોટલો ભૂલી ગયો
ઇંગ્લૅન્ડની મૅડમના બોબ્ડહૅર જોઈને સૂફી
તું હવે તો બોલવાનું ચોટલો ભૂલી ગયો

ભાષાની ય મોંકાણ. ગુજરાતી જેમતેમ છૂટે નહીં,

યુ.કે.માં વીસ વરસોથી વસે છે આપણી બીબી
છતાં એને ‘બળી ગ્યું’ બોલવાની એ જ આદત છે

પણ આ ‘બળી ગ્યું’ સાથે ય એણે ‘પ્લીઝ’, ‘થેંક યૂ’ જેટલું અંગ્રેજી તો શીખવું પડે. એની જરૂર ડગલે ને પગલે,

અરધો ડઝન ઘરેથી નીકળતાં જ થઈ ગયું
ઝાંપે જતાં જતાંમાં ડઝન થાય ‘થૅંક યૂ’

વળી પડોશમાં કોઈ અળવીતડો અંગ્રેજ રહેતો હોય તો વડછટ પણ થાય, ત્યારે ઇલાજ બતાવતાં આ હઝલકાર કહે છે,

ઝાઝો ન કર વિચાર, એની મેતે ભાગશે
મરચાંનો કર વઘાર, એની મેતે ભાગશે

હઝલકાર સૂફી કહે છે કે, સાઠ-સિત્તેરના ગાળામાં ગુજરાતથી બ્રિટન આવી વસેલા લોકો વર્ક-વુમન-વૅધરની ‘અફરાતફરી’માં ઘરડા થઈ ગયા – શેખચલ્લીના શબ્દોમાં,

આંખ ચૂંચી થઈ ગઈ ને વાળ પાકા થઈ ગયા
જોતજોતામાં અમે ભાઈથી કાકા થઈ ગયા

અને બ્રિટનમાં આ ‘રિટાયર્ડ એશિયન’ની જે અવદશા થાય છે તેનો ટૃૅજિ-કૉમિક ચિતાર સૂફીની હઝલમાં મળે છે,

મારાં ઘરવાળાં કહે છે : બ્હાર નીકળતો નથી
બ્હાર નીકળું તો કહે છે લોક કે, ઠરતો નથી
ઠપકો આપે છે મને ઘરવાળી સાંભળતો નથી ?
ભલભલાનું આવ્યું ને કેમ તું મરતો નથી ?

અને હવે સમસ્યા છે ગુજરાતના સંસ્કાર લઈ અહીં આવી વસેલી જૂની પેઢી અને બ્રિટનમાં જન્મી ઊછરેલી સૅલ્ફ-સૅન્ટર્ડ – સ્વકેન્દ્રી, ઇન્ડિવિડ્યુઆલિસ્ટિક – વ્યક્તિવાદી, તેજતર્રાર નવી પેઢી વચ્ચેના અંતરની, ઘર્ષણની. બ્રિટનનિવાસનું સરવૈયું કાઢતાં સૂફી કહે છે,

આવીને ઇંગ્લૅન્ડમાં કાંદા કશા કાઢ્યા નથી
દેશી મારું છોકરું અંગ્રેજ જેવું થઈ ગયું

બ્રિટનની મુક્ત જીવનશૈલીની અસર જીવનસંગિની ઝીલે ત્યારે આ હઝલકારને લાગે છે કે, બધું ઊલટસૂલટ થઈ ગયું છે,

દેશ બદલાતાં જુઓ આ વેશ બદલાઈ ગયો
બાયડી થઈ ગઈ ભમરડો ને ભમરડી ભાયડો

બ્રિટિશ ગુજરાતી યુવાપેઢી વડીલોના સૂચનને બ્રહ્મવાક્ય ગણતી નથી. એ તરત પૂછે છે : વ્હાય – કેમ ? વડીલોથી આ સહેવાતું નથી. સૂફી કહે છે,

વાતેવાતે પૂછે : વ્હાય ?
મારું માથું ફાટી જાય
અમથી અમથી એ રિસાય
ઘરમાં કાયમ ધાંધલ થાય

હઝલકાર સૂફી કહે છે કે, પાઉન્ડ મજબૂત છે એટલે બ્રિટનના ગુજરાતીઓ સમૃદ્ધ છે,

સંપત્તિની ચિંતા નથી. ચિંતા છે સંતતિની.

જૂની-નવી પેઢી વચ્ચેની ખાઈ – જનરેશન ગૅપ મોટી થતી જાય છે અને તેમની વચ્ચેનું વૈચારિક ઘર્ષણ વધતું જાય છે. આનો નિર્દેશ કરતાં એક મુક્તકમાં ઘરાળુ ઉપમા પ્રયોજી સૂફી કહે છે,

બાપદીકરો રહે છે યુ.કે.માં
બેઉની વચ્ચે રોજ ફાઈટ છે
બાપ છે લેંઘાના જેવો ઢીલો
દીકરો જીન્સ જેવો ટાઈટ છે

આ સમીક્ષામાં હઝલકાર સૂફી મનુબરીની હઝલોમાં ભાષાકર્મની કે રૂપનિર્મિતિની ચર્ચા કરી નથી. ‘રમૂજી રમખાણ’ પુસ્તક બે કારણે અગત્યનું લાગ્યું છે : એક તો એ દ્વારા સૂફીએ બ્રિટનમાં આપણી હઝલપ્રણાલી ને જીવંત રાખી છે અને બીજું, એમાં વિનોદી, હળવી શૈલીમાં બ્રિટિશ ગુજરાતી સમાજનું કૅરિકચર – વ્યંગચિત્ર પ્રસ્તુત થયું છે.

200 Haliwell Road, BOLTON BL1 3QJ

e.mail : ghodiwalaa@yahoo.co.uk