પાણિગ્રહણ કરવામાં કે સંવનન કરવામાં પાણી વગરના લોકોનું કામ નહીં. પણ હવે તો જમાનો એવો આવ્યો છે કે પાણી મેળવવા માટે પણ સંવનન કરવું પડે. હાથ ધોવા હોય કે સ્નાન કરવું હોય, કે ચા બનાવવા પાણી જોઈતું હોય, તો પ્રથમ તો લાંબી ડોક અને ઝીરો ફિગરવાળી પાણીની નળિકા સામે ધ્યાનથી નીરખવું પડે. શરમ વેગળી મૂકીને, તેને ઉપરથી, નીચેથી, સામેથી, પાછળથી નિહાળવી પડે – ભલેને, તમે ‘બુઢ્ઢા દરોગા’ ન હો, તો પણ – ક્યાં ય પણ જો તેની આંખ દેખાતી હોય તો! જો દેખાય તો-તો હળવેથી આપણા હાથેથી તે બંધ કરીએ, તો તરત જ તે આપણા ઉપર કળશ ઢોળી દે, એટલે ગંગા નાહ્યા.
અલબત્ત, એવું તો જવલ્લે જ બનવા પામે. આપણી શોધખોળ લંબાવી પડે. આસપાસમાં ગરમ અને ઠંડાની નિશાનીવાળી ચકલીઓ હોય, તો તો ન્યાલ જ થઈ જઈએ. જો એ ન હોય તો તકલીફ. પાણિગ્રહણ તો ઠીક, પણ પાણીનું પણ ગ્રહણ થઇ જાય, અને તે છૂટતાં નહાવાનો વિચાર કરીએ, તો There is a hole in the bucket! ગાવાનો વારો આવે. પછી તમે તમારા માથે હાથ ફેરવો, તેની સામે આર્જવભરી મુદ્રાથી તાકી રહો, છેવટે તેની નમણી ડોક ઉપર હાથ ફેરવો, અને અચાનક અમૃતની ધારા વહેવા માંડે.
ગરમ અને ઠંડા પાણીના નળ ઉપર ‘H’ અને ‘C’ લખેલું હોય તેથી ભરમાઈ જવાનું પણ યોગ્ય નથી. અમેરિકામાં આવ્યાના પ્રથમ દિવસે જ હૉસ્પિટલના કૉલરૂમમાં મેં પીવાના પાણી માટે આમતેમ નજર ફેરવી. મારા મિત્રએ ત્યાં પાણીનું માટલું ન હતું એ વાતની સ્પષ્ટતા કરી અને મને કઈ બાજુનો નળ ખોલવો તે સમજાવવા માંડ્યું. મેં એને રોકડું જ પરખાવ્યું કે હું કંઈ તદ્દન ભોટ ન હતો, અને મને ઠંડા પાણીનો નળ ઓળખતાં તો આવડતું હતું. તેના લૂલા બચાવને ન ગણકારતાં મેં ઠંડા પાણીનો નળ ખોલ્યો, પણ વધારે અને વધારે ગરમ પાણી આવતું ગયું. મારા મિત્રની સામે જોયું. તેણે કહ્યું કે મારે ગરમ પાણીનો નળ ખોલવો, અને તે મને પહેલેથી એ જ કહેવા માગતો હતો. અમેરિકા વિષેનું મારું સઘળુંય જ્ઞાન પહેલી જ સાંજે ‘પાણી’માં ગયું. તેના બદલામાં મને શિખવા મળ્યું કે અમેરિકામાં પણ આવું રેઢિયાળ ખાતું ચાલી શકે છે, અને ડૉક્ટરો જેવા ભણેલાગણેલા લોકો પણ તે અંગે ફરિયાદ કરવાને બદલે તેને સહન કરી લે છે.
બાથરૂમમાં શાવર લેવા માટે જો તમે આ બધી વિધિ અજમાવી હોય તો ય કશું ન નીપજે એમ પણ બને. વળી, પાણી આવે તો પણ તે ક્યારે અને ક્યાંથી આવે તેનું કંઈ કહેવાય નહીં. અહીં ‘ક્યાંથી’ એટલે કઈ નદી કે કયા તળાવમાંથી એ પ્રશ્ન અભિપ્રેત નથી. સવાલ એ છે કે પાણી કયા ખૂણામાંથી તમારા ઉપર આવી પડે, સામેથી આવે કે પાછળથી, ઉપરથી કે નીચેથી, એ તો ગર્ભિત જ રહે. તદુપરાંત, એ પાણી બરફ જેવું ઠંડું કે પછી દઝાડે એવું ફડફડતું નીકળે, તેનો આધાર તમારાં કર્મોના ઉદય ઉપર આધારીત છે. કોઈકોઈ વાર તો તે ક્રોધે ભરાઈને ફૂંફાડા મારતું તમારા ઉપર ત્રાટકે. સાથે-સાથે ભયજનક છીંકોટા પણ મારતું જાય.
જાહેર શૌચાલયોમાં, ખાસ તો પુરુષો માટેનાં, તમે ઊભા-ઊભા તેના ઉપર શિવામ્બુની વર્ષા કરો, એટલે તેને હાડોહાડ નફરત ચડે. ક્યારેક તે તમારી સાથે હરીફાઈમાં ઊતરે. ક્યારેક તો તમે અર્ધા રસ્તે દિવાસ્વપ્નમાં ઊતરી ગયા હો ત્યાં જ તે સૂસવાટા સાથે ધાર ચાલુ કરી દે. તેમાં ય વળી, તમે જેમ એના ઉપર પિચકારી મારો, તેમ જ એ તમારા ઉપર સામી પિચકારી મારે, તમારા જ શિવામ્બુની સહિત. ન તો તમે તમારી ક્રિયા પતાવી શકો કે ન તો તમારી પ્રકૃતિના તકાદાની અવગણના કરીને ત્યાંથી છટકી શકો. લાંબો સમય ત્યાં ગાળ્યા પછી, માંડ कूर्मो अंगाणीव सर्वश: તમારાં અગત્યનાં અંગો માંડ સંકોચીને અંદર ખેંચી લઈને, ભીનાં લૂગડે પાછળ ફરો, ત્યારે ત્યાં ઊભેલા સૌને કંઈ ન કહેવાનું ડહાપણ વાપરીને ત્યાંથી પોબારા ગણવાનું જ બહેતર ગણો.
કોઈક જગ્યાએ તો વળી તમારી અને એની વચ્ચે કંઈ ેદખીતો સંબંધ જ ન જડે. તમે ત્યાં હો કે ન હો, તે તો નિયતકાળે ધારા કર્યા જ કરે. તમને એ કઈ વાંસળી પર નાચે છે, એ ખબર પડે ન પડે ત્યાં તો એ ગમે ત્યારે તમને છાંટી દે, અથવા તો તમે ફ્લશ કરવા ચાકી દબાવે જ જાવ, અને તે તમારી સદંતર અવગણના જ કર્યે જાય. કેટલીક જગ્યાએ તો ફ્લશ સ્વયંસંચાલિત હોય છે. તમે તેને ગોદા મારીને હતાશ થઈ જાવ, ત્યાં તો એના મેળે જ તે પ્રસન્ન થઈને તમારા ઉપર વરસી પડે. તે પછી તમે કોઈ પણ શૌચાલયમાંથી છુટકારાનો દમ ભર્યા વિના નીકળી ન શકો. જો તે સ્વયંસંચાલિત ન હોય અને તમે એ સ્વયંસંચાલિત છે – એમ માની લો, તો Waiting for your God કરતી-કરતી સમાધિસ્થ થઈ જાય.
અમારી રોમની મુલાકાત દરમિયાન અમે એક હોટલમાં ઊતરેલાં. ત્યાં સંડાસ જઈને પછી ફ્લશ કરવા માટેની ચાકીની તપાસ કરી, પણ વ્યર્થ. ભગવાનનું નામ લેતાં ઉપર નજર કરી તો કોઈ સાંકળ પણ ન દેખાઈ. બટન જેવું પણ બીજું કાંઈ ન હતું. છેલ્લા ઉપાય તરીકે પાણીની ટાંકી ખોલીને તપાસ કરવા માટે તેનું ઢાંકણ ઊંચક્યું, અને અંદર નજર ફેરવવા જાઉં ત્યાં તો ફ્લશ થવા માંડ્યું. દર વખતે ફ્લશ કરવા માટે ટાંકીનું ભારેખમ ઢાંકણ ઉપાડવાની મહેનત કરવાની? સંડાસ ન થતું હોય તો તેને ધક્કો મારવા વ્યાયામ કરવાની જરૂર તો સમજી શકાય, પણ બધું પતી ગયા પછી? અને ફરીથી ધક્કો લાગે તો? એ વિષચક્ર તો પૂરું જ ન થાય.
બહાદુરી બતાવવા મેં ઉષાને પૂછ્યું કે ફ્લશ કેવી રીતે થાય છે તેની તેને ખબર હતી ? ‘નહીં.’ તેણે જવાબ વાળ્યો કે પહેલાં તો તેને પણ ખબર ન હતી, પણ પછી તે ઢાંકણ ઉપરનો ડટ્ટો ખેંચવાથી ફ્લશ થયું હતું. મેં નહાવા જતાં મારે બદલવાનાં કપડાં એ દટ્ટાની ઉપર મૂકેલાં, એટલે એ મારી નજરે પડ્યો ન હતો. તેને ખબર હતી તે જાણીને મને થયેલો અપાર સંતોષ દર્શાવીને મેં વાત સમેટી લીધી. બધાં વસ્ત્રો ઊતરી ગયાં છતાં પણ તથાકથિત તંગડી તો ઊંચી જ રાખવી પડે.
અત્યારે જો જવાહરલાલ નેહરુ જીવતા હોત, અને એક સમાજવાદી અમેરિકાના પ્રમુખ હોત, તો હું તેમને આર્જવપૂર્વક વિનંતી કરત કે પાણીના નળોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરે કે જેથી બધા જ નળોમાંથી પાણી મેળવવાની માત્ર એક જ રીત હોય. બાકી, અત્યારની પ્રવર્તમાન હાલત તો ભલભલા વૈજ્ઞાનિકને પણ નવ નેજાં ઉતરાવે તેવી છે. પાણીનું નીચું દબાણ કે તેનો સદંતર અભાવ, એ અમેરિકામાં વધી રહેલા લોહીના દબાણનું સરળતાથી નિવારી શકાય તેવું કારણ છે.
એનો એક ઉપાય તો તદ્દન હાથવગો છે. છેલ્લાં કેટલાંક વરસથી હું એક નળ જોતો આવ્યો છું. પહેલાં તો મેં એ કોઈક પ્રદર્શનમાં જોયેલો. પછી તો ઘણી જગ્યાએ કાચના એક કેઇસમાં મૂકેલો જોયો છે. તેમાંથી પાણીનો ધોધ પડ્યે જ જાય છે. તેની ચાકી કોઈ વાર બંધ હોય છે, તો કોઈ વાર ખુલ્લી. નવાઈની વાત તો એ છે કે તેને પાણી પૂરું પાડવા માટે કોઈ પાઇપના જોડાણની પણ જરૂર નથી. ચોવીસે કલાક પાણી આવ્યા જ કરે છે. ભારતના સદાયે દુષ્કાળગ્રસ્ત પ્રદેશોમાં ઠેરઠેર એવા નળ બેસાડી દીધા હોય, તો પછી કાયમની નિરાંત. અમેરિકામાં પણ તેના વેચાણ માટે સારી તક છે.
અમારા બાથરૂમમાં તો અમે સાવ સરળ જાતના નળ મુકાવેલા છે કે જેથી કોઈને ય તે વાપરતાં તકલીફ ન પડે. એક વખત અમારા એક જમાઈ અમારે ત્યાં રહેવા આવેલા. તેઓ અમેરિકામાં દસ-પંદર વરસથી છે, અને અહીં સારું એવું ફરેલા પણ છે. તે દાઢી કરવા અને પછી શાવર લેવા ગયા. તેઓ વૅકેશન ઉપર હતા, એટલે તેમને વધારે વાર થઈ, તેમાં અમને ચિંતાનું કંઈ કારણ લાગ્યું નહીં. લાંબા સમય પછી છેવટે તે ટુવાલ વીંટીને બહાર આવ્યા, એટલે તેમના પછી નહાવા જનારે રાહતનો દમ ખાતાં વિવેકથી પૂછ્યું, ‘નાહી લીધું?’ તેમને ગણકાર્યા વગર જમાઈએ વીલા મોંએ મારી સામે જોઈને પૂછ્યું, “ફુઆ, તમારા શાવરમાં પાણી શરૂ કેવી રીતે થાય છે?”
ગ્રેટ નૅક, ન્યૂ યૉર્ક, યુ.એસ.
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2017; પૃ. 15 અને 14
બહુશ્રુત બંધારણ નિષ્ણાત, કાયદાવિદ્, અર્થશાસ્ત્રી, વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યના કાનૂની લડવૈયા અને લેખક નાની પાલખીવાળા(૧૯૨૦ • ૨૦૦૨)નું આ પુસ્તક પ્રથમ વાર મૂળે અંગ્રેજીમાં, ૧૯૮૪માં પ્રગટ થયું હતું. આ તેનો ગુજરાતી અનુવાદ છે, જેની પ્રથમ આવૃત્તિ ૧૯૮૭માં પ્રસિદ્ધ થઈ હતી. લેખકે પોતાની ૬૪ વર્ષની વયે, અગાઉના ત્રણ દાયકામાં આપેલાં ‘સંખ્યાબંધ પ્રવચનો અને લેખોમાંથી ‘સાચવી રાખવા જેવા ફકરાઓ અને લેખો, અહીં સંગ્રહિત કર્યા છે. પુસ્તકનાં ચાર ખંડો (૧) શિક્ષણ, લોકશાહી અને સમાજવાદ (૨) કરવેરા (૩) બંધારણીય સમસ્યાઓ અને (૪) વ્યક્તિઓ, મુત્સદ્દીગીરી અને કાયદોમાં ૧૭ પ્રકરણોનાં કુલ મળી ૬૬ લેખો-લેખાંશો અને વ્યાખ્યાનો છે. ભારતના બંધારણના પ્રથમ ત્રણ શબ્દો રૂપે પુસ્તકનું નામ ‘અમે, ભારતના લોકો’ અને પુસ્તકનું અર્પણ, “મારા દેશબંધુઓને, જેમણે પોતાની જાતને બંધારણ આપ્યું પણ એ જાળવવાની શક્તિ ન આપી; જેમણે એક ઝળહળતો વારસો મેળવ્યો પણ એના લાલનપાલનની સમજણ ન મેળવી, જેઓ ધીરજથી દુઃખ વેઠે છે અને ખમી ખાય છે, પોતાની સંભવિત શક્તિના ખ્યાલ વિના.”માં લેખકનો એકંદર મિજાજ અને પુસ્તકનું વિષયવસ્તુ સ્પષ્ટ થાય છે. નામ યથાર્થ ઠરે છે.
પ્રત્યેક ચૂંટણી આવતા જ રામમંદિરનો મુદ્દો જૂના ખરજવાની પેઠે વલૂરવામાં આવે છે, જેના આધ્યાત્મિક આનંદમાં સરેરાશ હિંદુ મતદાર ડૂબી જાય છે. ’૯૦ પછી, ’૯૨ની ટૉયોટાવાનવાળી રથયાત્રા પછી, આ મુદ્દામાં ચૂંટણીની બેઠકો લાવવાનું બળ છે, તે ભા.જ.પ. જાણી ગયું હોવાથી એ પછીની કોઈ પણ ચૂંટણીમાં એનો ઉપયોગ ન થયો હોય તેવું બન્યું નથી! પોતાના ગામના રામમંદિરમાં નાની ઘંટડી વગાડવા ય ભાગ્યે જ ગયેલો હિંદુ મતદાર ‘મંદિર તો ત્યાં જ બનાવવું જોઈએ’ની રટ લગાવતો થઈ જાય છે. સાહેબ, આસ્થાનો મામલો છે. કોઈ સમાધાન નહીં. હજુ આ એક જ મુદ્દામાં અનેક લાશો પડી છતાં આવા મુદ્દાને સાગમટે જ કાઢવાના હોઈ સૂત્ર આપવામાં આવે છે, ત્રિશૂળ દિક્ષા સાથે ‘અયોધ્યા તો ઝાંખી હૈ, કાશી-મથુરા બાકી હૈ.’ હજુ પેંડોરાબૉક્ષ ખોલવાનું જ છે. તાજમહાલને તેજોમહાલય નામનું શિવમંદિર બનાવવાનું જ છે! દેશ એક દુઃસ્વપ્નમાંથી પસાર થઈ રહ્યો છે, પરંતુ એની શરૂઆત એક સ્વપ્નથી થઈ હતી!