– 1 –

દરિયાને થાય

દરિયાને થાય કદી રેતી હું થાઉં ને રેતીને થાય, બનું દરિયો.
કાંઠા તો બેઉ કહે આંગળી ચિંધીને કે તારો ખજાનો છે ભરિયો ..

મર્કટ આ મનડું તો આમતેમ ભટકે,
     સઘળું હો પાસ પણ ક્યાંક્યાં જઈ અટકે.
ઊંચેરાં વાદળની આંખ છે ધરા પર,
ને ધરતીની વરાળ જાય આભ પર.
સદીઓ વીતી, ના જાણે કોઈ ક્યારે આ ભીતરનો દરિયો.
દરિયાને થાય કદી રેતી હું થાઉં ને રેતીને થાય, બનું દરિયો.

છે મઝધારે રહેવાનું આકરુંઅકારું,
ને કિનારે પહોંચવાને હામ હું ન હારું.
જો સમંદર, અંદરથી ફીણ-ફીણ થાતો,
અડકી રેતીને વળી પળમાં વળોટાતો.
‘નથી’ તે પામવાની ઝંખનાએ એને તળિયેથી ઊંચકીને ફેરવ્યો.
દરિયાને થાય કદી રેતી હું થાઉં ને રેતીને થાય, બનું દરિયો

– 2 –

શબ્દોની નાવ

‘શબ્દોની નાવ’ લઈ ચાલી સવારી, સંવેદનાના સાગરમાં તરતી,
ભાવો-અભાવોના કાંઠાની વચ્ચે, આ ‘અક્ષર હલેસે’થી સરતી,
મારા, તારા ને કદી આપણાયે રસ્તાઓ, છેદી-ભેદીને બસ,
મસ્તીથી આગળ ને આગળ, સમયની ધારે વિહરતી … શબ્દોની નાવ લઈ ચાલી સવારી

ધાર્યું’તું, ઊંડે જઈ, ડૂબકી મારીને પછી, ભીતરનાં મોતી લઈ ધરશું,,
ફૂલ સમી કોમળ ખૂબ માળાઓ ગૂંથી, આ હૈયાના હારને પહેરાવશું.
પણ ખેવનાના હાથમાં અક્ષરનું જ હલેસું, ધસમસતાં ભાવ-પૂર નાથતી,
લો, કવિતા સિવાય કંઈ બીજું ના ધરતી…શબ્દોની નાવ લઈ ચાલી સવારી

કહે છે કે પાંખ હોય તો ઉડાય ને દૂર ઊંચે વાદળને ય અડાય,
ને પંખીની જેમ મન ફાવે ત્યાં જવાય ને ફૂલ જેવાં હળવા રહેવાય
કલમ સહેલી આ વાત પાડે ખોટી ને ખેંચે આંગળીઓને ઝાલતી,
એ તો દોડે, ઊડે, અરે! સૂરજ ને ચાંદ લગી પહોંચે, નીતરતી …. શબ્દોની નાવ લઈ ચાલી સવારી ..

– 3 –

સોનેરી રજકણ

વાદળદળની ધારે ફરતી, સોનેરી કોર સળવળસળવળ,
નાની શી એક રજકણ ખોલે, આભલું આખું ઝળહળઝળહળ.

કોઈ આવી પીંછી લઈને, ચીતરે સુંદર રંગ અનોખા,
દિવ્ય મનોહર દૃશ્ય અનુપમ, નિખરે સઘળા વિશ્વે હરપળ.

શાંત પડેલી લાગણીઓના, ધુમ્મસ-છાયા પડળો ઘેરા,
કંકર પડતાં વલયો રચતા, જળનાં તળ તો ખળભળખળભળ..

ખોલે અચાનક મનના દ્વારે, દૂરથી પ્રેમે હાથ પસારી,
સમજણ કેરી રજકણ ખોલે, નયને અશ્રુ ઝળઝળઝળઝળ.

પાંપણના પલકારા સરખી, પળની અહીં છે આવન-જાવન,
આદિ-અંત છે નોખા–અનોખા, જડ-ચેતનના નિશ્ચય પ્રતિપળ.

– 4 –

અલ્લડ આ મેઘ

અલ્લડ આ મેઘને થયું શું સવારે? કે સૂરજની બત્તી બુઝાવીને આવે!
છેડ્યો હશે મલ્હાર કોઈ તાના-રીરીએ, કે ચીરીને આભલાને તેથી એ આવે!

પાગલ પવનનાં અંગ મહીં સૂરો,
ફૂંકી ભરીને લીલાં પાનને નચાવે !
શ્વેત આ પ્રભાત પર શ્યામરંગી ચાદર
પાથરીને પ્રેમભીની રમઝટ મચાવે.
અલ્લડ આ મેઘને થયું શું સવારે? કે સૂરજની બત્તી બુઝાવીને આવે!

પંખીના કલરવને મબલખ આ ધાર,
ગગનની ગરજનને નવલખ આ ઝાર,
મખમલી ઊર્મિને મનભરી અડકે ને છેડે,
ને ધરાનો કુદરતી રાસ એ રચાવે !
અલ્લડ આ મેઘને થયું શું સવારે? કે સૂરજની બત્તી બુઝાવીને આવે!

રોમરોમ જાગે ને વાગે શરણાઈઓ,
ભીતરના જીવ મહીં શિવને જગાડે,
હૈયાના મંદિરમાં મૌનનો ઘુમ્મટ લઈ,
અનંતના આનંદની ધ્વજા ફરકાવે.
અલ્લડ આ મેઘને થયું શું સવારે? કે સૂરજની બત્તી બુઝાવીને આવે!

– 5 –

મેળો

મનના મેદાને આ જામ્યા છે મેળા ને મેળામાં લોક નવા આવ્યાં છે ભેળા.

સગપણનાં ચક્ડોળ તો હારે ને હારે,
બચપણથી ફરતાં રોજ રેશમને તારે.
વળગણ થઈ ઘૂમતાં સૌ સાથે ને માથે,
ને ગણગણતા ઊમટે જેમ સાગરકિનારે.
લઈ મોજાં સમ ઘેલાં આ જામ્યા છે કેવાં, લો, મનના માંડવડે આ ઉમટ્યા છે મેળા.

ક્યાંક ઇચ્છાના રંગીન બે ફુગ્ગાઓ ફૂટે,
ને બર્ફીલા ઠંડાગાર ગોળાઓ છૂટે.
આ ફૂટવા, છૂટવાની વચ્ચે એક હાલતો,
લોલક શો હીંચકો તો હૈયું હલાવતો,
ટકરાતા ટોળાંથી, અળગા સવેળા, તો ઠમકારે મહાલે ભીતરના આ મેળા..

વાળુ વેળાએ મેળો વિખરાતો જાય,
ગોળ ગોળ ચકરાવો વિરમાતો થાય,
પલમાં તો લોક સૌ અલોપ થતાં જાય,
બાંધેલી ધમણો પણ ઓસરતી થાય,
ત્યાં હળવા મૂકેલા મારગ અલબેલા, ત્યાગી જે માણે માયાના આ મેળા….

– 6 –

પલના પલકારે

રોજ રોજ નજરોની સામે જ દિવસ ને રાત, કેવું હરતું ને ફરતું,
સાવ કાચી માટીનું સજેલું આ પૂતળું, ક્યારે કાયાને બદલતું.
કાલ તો કરતી’તી રેતીની નાની શી ઢગલી,
ને ફરતી’તી આંગણ લઈ મખમલી પગલી.
યુગ તણાં વહેણમાં આ ક્ષણ મહીં સરતી,
એકાએક જાત તો યુવાન થઈ ઊછળતી.
પૂછો તો પૂછો, કોઈ કોને કે કેવી રીતે ને કોણ કરતું?
કોની કરામત ને કેવાયે તારથી જાદુઈ ખેલ બધા રચતું…..સાવ કાચી

પાનખર-વસંત ને ઋતુઓની રીત સમી,
ચડતી જવાનીનાં પૂર જાય ઓસરી.
એક દિન દર્પણ દેખાડે કરચલીનાં જાળાં,
ને અંગો સહુ માંગતાં સમારકામ આળાં.
ત્યારે દેહમાં પુરાયેલ નાનકડું હંસલું ભીતર ને ભીતર ફફડતું,
ઊડી જઈ પંખીની જેમ એમ પાછું, કોઈ નવા પીંજરમાં જઈ વસતું.
આ નર્તન અનંતનું પલના પલકારે, ક્યારે ને કોણ હશે કરતું?
સાવ કાચી માટીનું સજેલું આ પૂતળું ક્યારે કાયાને પલટતું.

– 7 –

કૃષ્ણ-રાધા પ્રેમસંવાદ

પૂછે છે રાધા, પાસે જઈ કાનાને, વ્હાલપથી કાનમાં,
અગર જો રાધા, હોત જરા શ્યામ,
સાચુકડું કે’જે, શું ચાહત તું શ્યામ?
પૂછે કાં રાધા, આમ અણગમતું કાનમાં,
અગર જો રાધા, હોત જરા શ્યામ,
સાચુકડું કહેજે, તું જાણે ના જવાબ?

પૂછે છે રાધા, પાસે જઈ કાનાને, ધીરેથી કાનમાં,
અગર જો હોત ના ગાયો ને ગોપી,
તો મથુરામાં વાસ કરી, ખેલત તું હોળી ?
પૂછે કાં રાધા, આમ, અમથું  સાવ કાનમાં,
અગર જો હોત, ના ગાયો ને ગોપી,
તો સઘળું સરજીને હા, ખેલત હું હોળી !

પૂછે છે રાધા, પાસે જઈ કાનાને, હળવેથી કાનમાં,
અગર જો હોત ના છીદ્ર આ વાંસળીમાં,
વિંધ્યા વીણ સૂર, શું રેલત તું વાંસળીના?
પૂછે કાં રાધા, આમ ખોટું ખોટું કાનમાં,
અગર જો હોત, ના છીદ્ર આ વાંસળીમાં,
વિંધ્યા વીણ સૂર, શું પામત તું વાંસળીના?

પૂછે છે રાધા, પાસે જઈ કાનાને, સ્નેહેથી કાનમાં,
અગર જો મોરપીંછ હોત જરા પીળુંપચ,
સાચુકડું કે’જે, શું રાખત તું શીર પર?
અગર જો મોરપીંછ, હોત આ પીત્તરંગ,
રુદિયાનો રંગ ભરી, રાખત હું શીર પર!

પૂછે છે રાધા, પાસે જઈ કાનાને, વ્હાલપથી કાનમાં,
અગર જો રાધા હોત જરા શ્યામ,
સાચુકડું કે’જે, શું ચાહત તું શ્યામ?

પૂછ ના, પૂછ ના ગોરી, મનમાની, તું આવ જરા ઓરી,
અગર જો રાધા, હોત જરા શ્યામ,
શ્યામ રંગ, શામ સંગ, આમ દિસત એકાકાર!

– 8 –

અતિ સ્નેહ

બન્ને હાથની નાજુક હથેળીમાં મૃદુતાથી મુજને પકડે છે તું,
ને સાચવી સાચવીને ખુદની નીકટ ખૂબ જકડે છે તું.

પાંદડી સમ પલભર સહેજ જ જો સરકું,
તો ગભરાય છે મન તારું પારેવા સરખું,
પછી ફૂલ જેવી હળવાશે અડકે,
અતિ કોમળતાથી ઝટ દઈ પકડે,
સાચવી સાચવીને ખુદની નીકટ ખૂબ જકડે છે તું.

આપે છે ધ્યાન અવિરત દિવસ–રાત
મુજમાં જુએ છે વળી ખુદની તું જાત,
હું ના હોઉં સાથ, તો સૌ સાથ ઝઘડે,
રાતોચોળ ચહેરો લઈ સૌની પર બગડે.
સાચવી સાચવીને ખુદની નીકટ ખૂબ જકડે છે તું.

પ્રેમમાં પાગલ દીઠાં ઘણાંયે રોઈ, ધોઈને,
આવો તે સ્નેહ કદી કોઈએ, કીધો છે કોઈને?
ચેતન હરાતું જ્યાં લાગે ને સાદ જરા રગડે,
ક્ષણના વિલંબ વગર પ્રાણ પૂરી ખુશ થાય મનડે
સાચવી, સંભાળીને ખુદની નીકટ ખૂબ જકડે છે તું.

િલ. તારો પ્રિય મોબાઇલ …

– 9 –

કુદરત

ધરતી લીલી સાહેલી ને સૂરજ તો જગ સાજન,
કોમળ કુણો તડકો વીંટે અંગઅંગ મનભાવન.
નૂતન ફૂટતી કળીઓ આણે મનમાં થનગન ફાગણ,
વાયુ લાવે સંદેશાઓ વાદળ જાણે વ્હાલમ.
ઊંચા અદકા પરવત ભરતા ચિંતનની કો’ ગાગર,
તળિયે ખળખળ વ્હેતાં ઝરણાં લાગે પગનાં ઝાંઝર.
નીર નદીનાં નિર્મલ રાખે અંતરતલને પાવન,
પંખી મધૂરાં ગીતો ગાતાં તરુવર જાણે પાગલ.
તેજ સમેટી સૂર્ય સુવાડે દઈને શ્યામલ ચાદર,
પરમ શાન્તિ શીર પર જ્યારે ટમકે ટમટમ તારક.
ચાંદ રેશમી રાતની સાથે કરતો સરતા કામણ,
આભ ઝળુંબી ચૂમે ધરાને, દર્પણ જાણે સાગર.
મૌન કુદરત કહે શબદને મને હવે તું સાંભળ,
રૌદ્ર-રમ્ય, કરાલ–કોમલ, જીરવ યુગયુગ માનવ.

– 10 –

જાગ્યા ત્યાંથી સવારે

એક સમી સાંજને ટાણે, આ સાગરને મઝધારે, અમે ચઢી ગયા વિચારે,
જરા ડોલતી નાવની ધારે, જોઈ સામે કિનારે, અમે ચઢી ગયા વિચારે.
પાર કરી છે પોણી ને પા જેટલી બાકી,
આજ લગી આ નૌકા વેગે હાંકી;
બન્ને હલેસાં હવે ગયાં છે હાંફી,
ને પહેલાં કરતાં ચાલે થોડી વાંકી.
સમય આવ્યો સમજી લેવા આબોહવાને તાલે, એકમેકને ઈશારે,
એક સમી સાંજને ટાણે, આ સાગરને મઝધારે, અમે ચઢી ગયા વિચારે.

તારું–મારું, મારું–તારું, કરતાં કરતાં ચાલ્યાં,
આગળ-પાછળ, પાછળ-આગળ દોડ્યાં;
ખાડા-ટેકરા, તડકા-છાંયા રસ્તાઓ વટાવ્યાં,
ખારાં-તૂરાં, કડવાં-મીઠાં પીણાં સઘળાં ચાખ્યાં.
રહ્યું કશું ના બાકી, લાગે ઝબકી તંદ્રાવસ્થે, પરસ્પરને સહારે,
એક સમી સાંજને ટાણે, જાગ્યા ત્યાંથી સવારે, અમે ચઢી ગયા વિચારે.

*****

સર્જક–સમ્પર્ક: 11047, North Auden Circle, Poet’s Corner, Missouri City, TX 77459-USA 

 eMail – ddhruva1948@yahoo.com 

પ્રકાશિત કાવ્યસંગ્રહ : (1) ‘શબ્દોને પાલવડે’ (પ્રાપ્તિસ્થાન: કવયત્રીને એમની ઉપરોક્ત આઈ.ડી. પર ઈ.મેલ લખવી. મૂલ્ય ભારતમાં રૂપિયા 250 + પોસ્ટેજ, ભારત બહાર ડૉલર 10 + પોસ્ટેજ.)

સૌજન્ય :  ‘સન્ડે ઈ.મહેફીલ’ – વર્ષ : તેરમું – અંક : 391 – 07 January, 2018

બિપિનચંદ્ર હવે સ્વસ્થ થઈ ગયા હતા. ગ્રેસ હળવા અવાજે બોલતી હતી. એ ચૂપચાપ સાંભળતા રહ્યા.  એમને બધું સંભળાતું હતું પણ સમજાતું ન  હતું. આવી છેતરપિંડી?

સ્કોટલેન્ડમાં રહેતી ગુજરાતી મા નંદિની અને સ્કોટિશ પિતા ગ્લેન રૉસની દીકરી ગ્રેસ રૉસ, સરલા બનીને છેલ્લાં બે વર્ષથી એમની સાથે ફેસબુક પર ચર્ચાઓ કરતી હતી. સોશિયલ મીડિયામાં આવી ચાલાકીઓ થતી હોય છે એની એમને ખબર છે, પણ એમના મિત્રવર્તુળમાં કોઇ એવું નહોતું કે આવું બનશે એવો વિચાર સુદ્ધાં આવે. એ થોડી વાર ગ્રેસ સામે જોઇ રહ્યા. ‘આવું શું કામ કર્યું તેં?’

‘હું શું કરું તો તમે મને માફ કરી દો?’

‘તું …. તને શું કહેવાનું? તારા જેવડી મારે બે પૌત્રીઓ છે એ ખબર છે તને?’

‘હા.’ એટલું બોલતાં એની આંખો ભરાઈ આવી. એ રડતી નહોતી પણ એના હોઠ બિડાયેલા હતા. એ ચૂપચાપ સામે હિલ્લોળાતા ગુલમહોરને જોઈ રહી. એનો લાલચટ્ટક અંબાર એની આંખોમાં છવાયો. ખાસ્સીવાર એ સૂનમૂન બેસી રહી હતી. બિપિનચંદ્રને લાગ્યું, એ હવે કશો જવાબ આપશે પણ એ બાંકડાની ધારે હાથ ટેકવી ઊભી થઈ. ફિક્કું હસવા મથતાં બોલી,  ‘સૉરી’. એણે ચાલવા પગ ઉપાડ્યો ત્યારે બિપિનચંદ્ર રોકવાની ઘણી ઇચ્છા હોવા છતાં રોકી ન શક્યા.  આ છોકરીએ એની અહીં અમદાવાદમાં રહેતી  એની નાની  સરલાનો એમની સાથે પરિચય વધારવા જે યોજના ઘડી હતી એ જાણ્યા પછી એને રોકવાનું મન થતું નહોતું. ગ્રેસે પીઠ ફેરવી બગીચાના મુખ્ય દરવાજા તરફ ચાલવા માંડ્યું હતું.

ગ્રેસના ગયા પછી બિપિનચંદ્ર વિચારતા રહ્યા. બે વરસમાં એ છોકરી સાથે કેવી કેવી વાતોની આપ લે થઈ છે! એને વિવિધ રૂપે જોવાનું બન્યું એમાંનું કશું ય ક્યાં યાદ કરવું પડે એમ છે? ઈકબાલના એક શેર નીચે ઉતાવળમાં ઝરખેજનો અર્થ સમજાવવાનો રહી ગયો હતો. બની બેઠેલી સરલાએ એમને એનો અર્થ પૂછ્યો હતો. એમણે લખેલા ગઝલના ગુજરાતી ભાષાંતરના જવાબમાં સરલાની મૈત્રી વિનંતી આવી હતી.  એ પછી ઉર્દૂ શાયરી, ગઝલ અને ગમતી વાર્તાઓની ચર્ચા ચાલી હતી. સરલા જ્યાં સમજણ ન પડે ત્યાં એમને પ્રશ્નો લખતી. વિનંતી વીંટ્યા એ શબ્દોએ  એમનો  અંદર ઊતરી ગયેલો શિક્ષક ખેંચાઈ આવ્યો હતો. 

એ ઉર્દૂ ગઝલો સમજાવતા તો સામે પક્ષે સરલા ગદ્યનો મહિમા વર્ણવતી. એ જે રીતે વાર્તા ખોલી આપતી એ વાંચી બિપિનચંદ્રને થતું નક્કી સરલા પણ મારી જેમ ગુજરાતીની અભ્યાસી હોવી જોઈએ. એ વગર પાત્રલેખન, સંકેતો, વ્યંજના કે અભિધાની ચર્ચા કોણ કરે? એવા કેટલાય સંદર્ભો અનાયાસ ખૂલતાં ગયાં જે વર્ષોથી એમની પત્ની રંજનાની નરી ભૌતિકવાદી વિચારસરણીના વજન નીચે દબાઈ રહેલા. સરલાનાં લખાણોથી અંતર પ્રફુલ્લિત થઈ ઊઠતું. તાજાં ફૂલો જેમ શબ્દો આખી રાત મહેકતા રહેતા.

અચાનક સમજાયું એ સઘળું પોકળ હતું. ગ્રેસ પરદેશમાં બેઠી બેઠી એની સરલાનાની સાથે ચર્ચાઓ કરી એમના મેસેજ બોક્સમાં એ બધું લખતી હતી. સરલાને તો આ ફેસબુક વાર્તાલાપની કશી ખબર જ નહોતી. શું થશે આ પેઢીનું? એમને જે સૂઝ્યું એ સવાવીશ?

અરે! ગ્રેસે પૂછ્યું હોત કે તમને મારાં નાની સાથે ઓળખાણ કરવી ગમશે? તો એ ક્યાં ના પાડવાના હતા. રોજ સાંજે બગીચામાં ચાલવા જાય છે ત્યારે ઘણીવાર બે એક સરખી ઉમ્મરની બહેનો સાથે કશા ય ભાર વગર નિરાંતે વાતો થતી હોય છે. પણ ગ્રેસે પહેલાં એમનું લાગણીતંત્ર કબજે કરી લીધું ને હવે માફા માફી? ના, આવી કોઇ વરવી નીતિ એ નહિ ચલાવી લે.

*  *  *

પહેલાં સરલાબહેનને પરદેશથી એમની દોહિત્રી ગ્રેસ ગુજરાતી વાર્તાઓ વિષે પૂછે, વાંચે અને મર્મ સમજવા મથામણ કરે એની નવાઇ લાગી હતી, પરતું  સથવારે સિંચાયેલ સંસ્કાર આમ પાંગરીને વિકસતા જોઈ રોમે રોમે અનહદ સુખ અનુભવાતું હતું. એમની દીકરી નંદિની કલાસાયુજ્ય અને નૃત્યમંડપ સંસ્થાઓના ઉપક્રમે યુરોપના પ્રવાસે જવાની હતી ત્યારે આવો જ અકથ્ય આનંદ અનુભવાતો હતો. પણ એકાએક ભૂસ્ખલન થાય એમ સમસ્ત સુખ અપાર પીડામાં કેરવાઈ ગયું હતું. એ પળનું સ્મરણ સુધ્ધાં કમકમાવી મૂકે છે. એકની એક દીકરી ફોન કરીને જણાવે કે એણે કોઇ વિદેશી સાથે લગ્ન કરી લીધાં છે ત્યારે કેવો અસહ્ય ધક્કો લાગે? સરલાબહેનના પતિ રાજેન્દ્ર પ્રકાંડ પંડિત અને રાજ્યગુરુ શંભુપ્રસાદનો દીકરો. પૂજા કર્યા સિવાય પાણી પણ ન પીવે. બ્રહ્મ સંસ્કારમાં ઊછરેલી દીકરી આ રીતે એક મ્લેચ્છની ભાર્યા બની?

એ સમાચારથી નંદવાયેલું રાજેન્દ્રનું મન અંતિમ ક્ષણ સુધી ઉદ્દવેગમય જ રહ્યું. ચારેક મહિના પછી અચાનક નંદિની અને ગ્લેન આશીર્વાદ લેવા બારણે આવીને ઊભાં ત્યારે  મા કે બાપ કોઇને ય વહાલસોયી દીકરીને “આવ” કહેવાંની ય હામ ન હતી. જે સંસ્કાર વારસાનું એ ગૌરવ કરતાં હતાં એ એમની આસપાસ વિખરાયેલો પડ્યો હતો. એ જોઈ શરીરમાં આગ ભભૂકતી હતી. રાજેન્દ્ર ચૂપચાપ હીંચકાનો સળિયો પકડી ખોડાઇ ગયેલા. પારાવાર પીડાથી એમનો ચહેરો નિર્જીવ લાગતો હતો. દીકરી જમાઈને પગમાં નમેલાં જોઈ તટસ્થભાવે જોવા સિવાય એમનાથી કંઈ જ થઈ ન શક્યું. હાથ કંપીને ઊંચો થતો સ્થિર. એટલાં પૂરતું કશુંક કરી શકાયાનો સંતોષ અનુભવાયો હતો.  નંદિની ઊભી થઈ રાજેન્દ્રને વળગી પડતી હતી. ‘પપ્પા, પપ્પા …. હું તો વહાલી છુંને તમારી પપ્પા …’

એ ધીમી પીડા, અસંતોષ ક્યારેક સંતાપે ત્યારે એ બન્ને એકમેકથી છાનાં દીકરીનો ફોટો જોઈ રહેતાં.

ત્રણ વર્ષ ને પાંચ મહિના પછી, નંદિની સ્કોટલેન્ડથી  માતા પિતાને મળવા આવી હતી. પોતે આપેલાં દુ:ખનું ઋણ ચૂકવવું હોય એમ એ  એની અગિયાર મહિનાની દીકરી ગ્રેસને  સરલાના ખોળામાં મૂકતાં બોલેલી, ‘મા’. એક જ શબ્દ પછી ગ્રેસના માથા પરથી હાથ સેરવી લેતાં ઘ્રુસકે ધ્રુસકે  રડી  પડી હતી. કશું જ ન સમજતી ગ્રેસે રડતાં રડતાં પગ પછાડવાનું શરૂ કર્યું હતું.  એને માથે હાથ ફેરવતાં વહાલથી છાતી સરસી ભીંસી તો ય એ છાની ન રહી.

જાણી જોઈને અંદરના ખંડમાં ભરાઈ રહેલા રાજેન્દ્રે ઉતાવળી ચાલે આવી એમના હાથમાંથી ગ્રેસને લગભગ આંચકી લેતાં કહેલું, ‘મારી દીકરી … મારી લાડકી …’ નંદિની રડવું ભૂલી પિતાના હાથે હવામાં ઊછળતી ખડખડાટ હસતી ગ્રેસ અને રાજેન્દ્રને ઓશીંગણભાવે જોઈ રહી.

નંદિની વિઝિટર વીઝા પર ઇંગ્લેન્ડ ગઈ હતી એટલે એ ભારત પાછી આવે તો ગ્લેનને પણ નંદિની સાથે લગ્ન કરવા માટે ભારત આવવું પડે. ઇમિગ્રેશન સોલિસિટરે એમ કરવું ડહાપણભર્યુ નહિ ગણાય એવી સલાહ આપી હતી, એટલે ચર્ચમાં  રજિસ્ટર્ડ લગ્ન કરી ત્યાં જ સ્થાયી થવાનો ટૂંકો રસ્તો અપનાવ્યો. ગ્લેન પાસે તો પાસપોર્ટ પણ નહોતો. એનો ખુલાસો સાંભળી સરલાબહેન કશું બોલ્યાં નહોતાં. ગ્લેનની જાતિ, ધર્મ કુટુંબ બધું જ વિઘાતક હતું. નંદિનીના પ્રેમનો વિરોધ નહોતો કરવો પણ પોતાની ભીતર જે તસોતસ ધરબાયેલું છે એનો વિરોધ થઈ શકતો નહોતો. એ વિટંબણા વચ્ચે નંદિની જે રીતે ગ્લેન સાથે ફટાફટ પરણી ગઈ એમાં એનો સ્વાર્થ વરતાતો હતો. ક્યાં ગઈ એની ભારતીયતા જેનો પ્રચાર કરવા એ ત્યાં ગઈ હતી? કુટુંબ નામનો શબ્દ એના હૈયે ઊગ્યો જ નહોતો?

* * *

ગ્રેસને કોઈ અજાણ્યા પુરુષ સાથે ઘરમાં આવતી જોઈ સરલાબહેન રસોડામાં જતાં અટકી ગયાં. અનાયાસ પાલવ સરખો કરતાં એ નજીક આવ્યાં.

‘મા, આવ ઓળખાણ કરાવું. આ બિપિનચંદ્ર યાજ્ઞિક, આઇ મીન બિપિન દાદા .. મારા અંગત મિત્ર છે, મા.’

‘આવો, બેસો.’

બિપિનચંદ્ર નમસ્કારની મુદ્રા રચતા બેઠા.

‘બિપિનજી, આ મારી નાનીમા સરલા, હું એને મા જ કહું છું.’

બિપિનચંદ્ર આ વયે પણ સુંદર દેહાકૃતિ અને મોહક સ્મિતથી આવકારતી સ્ત્રીને જોઈ રહ્યા.

ગ્રેસ દેખાતી બંધ થઈ પછી એ ઊઠ્યા હતા. ઘેર આવીને સતત એમને ગ્રેસના જ વિચારો આવતા હતા. બે વરસથી લાંબી લાંબી ડહાપણભરી વાતો લખનાર સાવ વીસ બાવીસ વર્ષની છોકરી હતી?

સાચે જ એ છેતરાયા હતા? જો કે નામ ને વ્યક્તિ સિવાય એવું શું હતું જેમાં એમને કશું હોય? એણે આવું શું કામ કર્યું હશે? પછી ગ્રેસના બચાવ પક્ષે બેઠેલું મન ભાત ભાતની વાતો માં ડી બેઠું.

કંટાળીને એમણે લેપટોપ ચાલું કર્યું. સરલાના નામ સામે લીલું ટપકું હતું. એણે લખ્યું ‘સરલા કે ગ્રેઇસ?’

‘ઓબ્વિયસલી, ગ્રેસ. તમારી સાથે વાત કરવી છે, ફોન નંબર આપશો?’

એણે ફોન નંબર લખ્યો, વળતી પળે ફોન રણક્યો.

‘બોલો.’

‘સો સૉરી હું અચાનક ચાલી આવી’થી શરૂ થયેલી વાતોનો સાર એટલો કે સરલામા ગ્રેન્પાના ગયાં પછી એકલાં પડી ગયાં છે. ગ્રેસને માથે એના સાસુની જવાબદારી નક્કી છે એટલે એમને છોડીને ગ્રેસ ભારત આવી શકે એમ નથી. બીજી તરફ સરલામા કોઈ પણ સંજોગોમાં એમની દીકરી નંદિનીના ઘેર રહેવા આવવાનાં નથી. આ સંજોગોમાં સરલામાની સાવ મંથર ગતિએ ચાલતી જિંદગીથી જન્મતા કંટાળાની એ સાક્ષી છે. બિપિનજી પાસેથી ફોન નંબર ન મળ્યો હોત તો ય એ ફોન કરી શકત. ગયા વર્ષે જુલાઇમાં એ એક મહિના માટે ભારત આવી ત્યારે બિપિન યાજ્ઞિકના ફ્રેન્ડ લીસ્ટમાંથી એણે એમના દીકરા જય યાજ્ઞિકને શોધી એનો સમ્પર્ક કર્યો હતો. જય સાથે મૈત્રી સાધી એણે બિપિનચંદ્ર વિષે ખાસ્સી માહિતી મેળવી હતી. એકાદ વર્ષના સંબધ અને સમ્પર્ક પછી એને લાગ્યું કે સરલામા અને બિપિનચંદ્ર જોડાય અથવા સારા મિત્રો બની શકે તો એકલાં એકલાં લાંબું ચાલતાં થાકેલી  જિંદગીને એક વિસામો મળી રહે. એથી અદકું કે સાથે ચાલનારનો સથવારો સારા જીવનનો આધાર બને. એને વિશ્વાસ છે.

મા આવી કોઈ વાત ભાગ્યે જ માને … એટલે જો બિપિનજી એક ડગલું માંડવા ઇચ્છે તો ….. બાકીના શબ્દો એના રુંધાયેલા ગળામાં અટકી ગયા હતા.

ફોન મૂક્યા પછી બિપિનચંદ્ર સ્વસ્થ ન રહી શક્યા. સંતાનોને વિશ્વાસમાં લીધા વગર હા પાડી બેઠાનો વસવસો આખી રાત પજવતો રહ્યો.

સાથે ચાલનાર કેવું હશે એવું ચાલીસ વર્ષ પહેલાં વિચારેલું. આજે ફરીથી એ વિચાર સાથે કોઈ સ્ત્રીને જોવાનો રોમાંચ થતો હતો. વડીલોએ ગોઠવેલી મિલન મુલાકાત વેળા છોકરો ઘડી ઘડી છાની નજરે છોકરીને જોઈ લે એમ એ સરલાને જોતા રહ્યા. આટલી ઉમ્મરે ય આ સ્ત્રી કેટલી સુકોમળ લાગે છે. કદાવ વય એને અડકવાનું ચૂકી ગઈ હશે. સરલાબહેનને એમની એ નજર પમાઈ હોય કે કેમ પણ એમણે માથે ઓઢી લીધું. એ જોઈ બિપિનચંદ્રને પોતા પર શરમ અનુભવાઈ.

થોડી આડી અવળી વાતો કરી એ ઊઠ્યા.

એ ત્રીજી વાર આવ્યા ત્યારે સરલાબહેન સહેજ મોકળાશથી વર્ત્યાં હતાં.

એ ખાસ્સાં સશક્ત છે. રાજેન્દ્રભાઈના મૃત્યુ પછી સામાજિક કાર્યોમાં રસ પડે છે. મોટાભાગે શૈક્ષણિક. સોમથી શુક્ર બપોરે મજૂર મહાજનના સીવણ, ગૂંથણ વર્ગો લે અને રોજ સાંજે  સોસાયટીના પાંચ છોકરાંઓને ગુજરાતી શીખવે છે. ‘હવે અંગ્રેજી મહિમા વધ્યો છે.’ કહેતાં એમણે ગ્રેસ સામે જોયું હતું.

‘હું તો ગુજરાતીમાં જ ભણી છું મા .. ડોન્ટ લુક એટ મી પ્લીઝ.’

’જોયું ને, એ ગુજરાતીમાં ભણી છે.’ કહી એમણે ગ્રેસનો ખભો થાબડ્યો. ‘એ બાળકો મને મારી છોકરીની ખોટ સાલવા નથી દેતાં. રોજ સાંજે ભાત ભાતના અવાજો ઘરમાં છવાયેલી શાંતિ તોડે ને હું મને છણકાવીને એ સન્નાટો પાછો સ્થાપું.’

‘બહું એકલાં લાગતું હશે, નહિ?’ બિપિનચંદ્રએ પૂછ્યું.

‘ના. આના આવવાની રાહ જોવામાં કદી લાગ્યું જ નહિ કે હું એકલી છું. રોજ ફોન કરીને માથું ખાય.’

‘એ તો હું પરણી નથી ત્યાં સુધી જ મા, પછી તું ને તારો એકલતાનો ઓઢો. આ બિપિનજી કદાચ કંપની આપે તો આપે.’

સાંભળી સરલાબહેનનો ચહેરો  લેવાઈ ગયો હતો. એ પછી  ગ્રેસ મા આમ ને મા તેમ નો દોર લંબાવીને વાત વણ્યે રાખી છતાં એમ લાગતું હતું  કે કોઇ કશું બોલે નહિ તો કેવું સારું!

એ પછી ય બે વખત બિપિનચંદ્રની પધરામણી થઇ હતી. સરલાબહેનને એ દિવસથી જ અંદેશો હતો કે નક્કી ગ્રેસ કશી ગોઠવણમાં પડી છે. એ એમના સંબધે હશે એવું વિચાર્યું સુધ્ધાં નહોતું.

એક રાત્રે માથામાં તેલ સીંચતાં એણે પૂછ્યું હતું. ‘મા, ગ્રેન્પા વગર એકલાં તમને ફાવે છે?’

‘હાસ્તો, ન ફાવવા જેવું શું છે?’

‘ખાલીપો’ પછી નિસાસો ઉતારતી હોય એમ ઊંડો શ્વાસ લઈ થોડીવાર એમ જ સરલાબહેનનું માથું થપથપાવતી રહી. અચાનક મનમાં બોલતી હોય એમ બોલી હતી, ‘કોઈ આપણી અડખે પડખે ન હોવાની અળખામણી પ્રતીતિ મા.’

કશોક વાંધો પડતાં બાળપણમાં ગ્રેસ જેમ રમકડાં કે નોટ પેન્સિલ પછાડીને ઊભી થઇ જતી એમ એ હાથ પછાડતાં ઊભાં થઈ ગયાં.

એક પળમાં સઘળું સ્પષ્ટ થઈ ગયું. પેલા માણસનું આવવું, બેસવું, ‘નીકળું ત્યારે’ બોલ્યા પછી સહેજ અટકીને અપેક્ષાથી એમની સામે જોવું. …. સઘળું. ગ્રેસ ઘવાઈને તેલવાળી આંગળીઓ લૂછવા એમનો પાલવ શોધતી નજરે એમને જોઈ રહી.

‘તું મોટી થઈ ગઈ, સોના. ખરેખર મોટી થઈ ગઈ.’

‘પણ થયું શું એ તો બોલ.’

‘તું મને પૂછે છે શું થયું?’  એમને ભાર દઈને પૂછવું હતું સાચે જ તને ખબર પડતી નથી તું શું કરે છે એની?’ પણ બોલી ન શક્યાં. ગ્રેસ સામે ઊભાં રહેશે તો ફાટ ફાટ ગુસ્સાથી કશું ન ધારેલું વર્તી બેસશે એવા ડરથી એ દૂર જઈને ઊભાં રહ્યાં. બહાર અંધારામાં હિલ્લોળાતા લીમડાને તાકી રહ્યાં. કાળું લીલું ડોલતા આકારો આવીને એમને ખેંચી જશે એવું લાગતું હતું.

ગ્રેસે નજીક આવી એમના હાથ પકડી લીધા. એમણે ચહરો ન ફેરવ્યો.

‘ગુસ્સો કરવો હોય તો કરી લે, મારવું હોય તો માર પણ આમ મોઢું ના ફેરવી લે.’

સાવ પોમલી રોતડી છોકરી આમ …. એમણે સામે જોયું. ગ્રેસની ગંભીર આંખોમાં ક્ષમા ઉપરાંત બીજું કશું હતું એ અસર ન વેઠાતી હોય એમ એમણે ફરીથી બારી બહાર જોવા માંડ્યું.

‘હું ઇચ્છું છું મા … ’ એ અટકીને બોલી, ‘તમારા સુખ દુ:ખમાં તમે એકલાં ન રહો. કોઈ પડખે હોય. મા તમે હકથી વર્તો … ખૂલીને જીવી શકો એટલું માંગુ છું, એનાથી વધારે કંઈ નહિ. બસ એટલું જ.’

‘એટલે મને પૂછ્યા વગર કોઈ પારકાને આમ આંગણું દેખાડી દેવાનું?’

‘હું એવી નાદાન છું? તમારી દીકરી છું રજ જેટલું ય અહિત દેખાય તો ..’ એ સરલાબહેનને સામે જોઈ રહી.

‘બિલીવ મી, હું તને બધું કહેવાની હતી.’

એ ગ્રેસ સામે જોઈ રહ્યાં. એમને કશું સમજાતું નહોતું. ઊંડો શ્વાસ મૂકતાં એમણે પૂછ્યું.

‘મારી વાત છોડ, મૂરખ, પહેલાં એ કહે એ માણસને તેં શું શું કહ્યું છે મારા વિષે?‘

‘કંઇ નહિ, બસ હું સરલા બનીને જે લખતી હતી એ બધું તેં જ કહ્યું હતું એમ.’

‘સરલા બનીને એટલે? તું કેવી રીતે સરલા …’ પવનનો એક હિલોળો આવ્યો. સોસાયટીના મંદિરની ધજાનો ફરફરાટ વાતાવરણમાં ગુંજ્યો. એમણે બારી બંધ કરી. ગ્રેસ બોલતી હતી, મા મેં તારા નામથી ફેસબુક એકાઉન્ટ બનાવ્યું હતું. સરલા ત્રિવેદી નહિ પણ સરલા આશર બનીને. પહેલાં બિપિનદાદા વિષે જાણ્યું પછી …

‘દાદા?’

‘વૅલ, બિપિનચંદ્ર. મને એ અચાનક જ સ્વાતિના ફ્રેન્ડ લીસ્ટમાંથી મળી ગયેલા. એમની ટાઈમ લાઈન અને મિત્રોની યાદી તપાસતાં મને લાગ્યુ કે આ માણસ એકદમ ક્લીન હોવો જોઇએ.

‘ક્લીન?’ સરલાબહેનના અવાજમાં આશ્ચર્ય હતું.

‘ક્લીન એટલે ભરોસાને લાયક. તું બહુ ચૂં ચા ના કર, સાંભળ. સો આઇ જસ્ટ લાઈક હિમ. એ તારી ટાઇપના છે. પપ્પામાં તું જે શોધતી હતી એ બધું એમનામાં મને દેખાયું. સાહિત્ય, કવિતા પ્રેમાળ સોફ્ટ પર્સનાલિટી …’

સરલાબહેનથી ન ઇચ્છવા છતાં મલકાઈ જવાયું. એમણે એને દોરીને સોફામાં બેસાડી પોતે એની અડોઅડ ગોઠવાયાં. હળવાશથી ગ્રેસના માથે હાથ ફેરવતાં કહ્યું.

‘તું તો મને મારા કરતાં ય વધારે ઓળખે છે, બેટા, પણ તેં હજી દુનિયા જોઈ નથી. સર્જક હોય સારી ભાષામાં વાત કરતા હોય એ બધા સારા જ હોય એવા ભ્રમમાં નહિ રહેવાનું. જવા દે એ ચર્ચાની અત્યારે જરૂર નથી. જો, મારી એકલતા મને ફાવે છે. મન હવે ઠરી ગયું છે. તારા ગ્રેન્પા વગરના વરસોએ મને મારી રીતે જીવતાં શીખવી દીધું છે.’

‘મને સમજ છે પણ તમે આમ એલોન .. એકલા જીવો … તને કંઈ થાય તો તમારું કોણ? કોઈ આપણી સાથે હોય, પોતાનું કહેવાય એની હૂંફ બહુ જ મોટી વાત છે.’ કહેતાં એણે સરલાબહેનના બન્ને હાથ હાથમાં લઈ લીધા.

‘હું જાણું છું દીકરા પણ ઘણીવાર આપણે સાચ જૂઠ કે ફાયદો-ગેરફાયદો કોરાણે રાખીને કોઈ એકનો પક્ષ લેવો પડતો હોય છે. ખોટું થઈ ગયાનો વસવસો આખી જિંદગી જંપવા ના દે એનાં કરતાં જે છે એનું સુખ મોટી વાત છે.’

‘હા, એટલે જ કહું છું, તપાસી લે. એમની સાથે વાત તો કરી જો. ગમે, સારું લાગે તો આગળ વિચાર કરજે નહિતર …. તને યાદ છે ને નાંદીમોમે મને સુલય માટે સજેસ્ટ કર્યું ત્યારે હું આમ તારી જેમ જ ના પાડતી હતી. એ ટાઈમે તેં મને આ જ શબ્દો કીધા હતા.’

સરલાબહેન આડું જોઈ ગયાં એટલે ગ્રેસે એમના બન્ને ખભા દબાવતાં કહ્યું, ‘મારા માટે તું આટલું ય નહિ કરે?

‘હું મળી જ છું ને, ચાર વખત તો ઘરમાં લઈ આવી.’

‘એને મળવું નહિ  સામ સામે બેસવું કહેવાય, ટ્રેનના ડબામાં બેસીએ એવું.’

‘મારી આટલી બધી ચિંતા છે તો તું  અહીં રહેવા આવી જા.’

‘તને ખબર છે હું સુલયને ચાહું છું એનાં કરતાં એના પરિવારને વધારે ચાહું છું. તેં જ મને શિખવ્યું છે સાસરામાં કેવી રીતે રહેવાનું. તારે ત્યાં આવવું નથી ને મને તારી પાસે રાખવી છે. બોલ, સુલુને ના પાડી દઉં પરણવાની?’ 

‘બેસ છાનીમાની, ધમકી આપે છે કે બ્લૅકમેઈલ કરે છે?’

‘તો તું  હા પાડી દે, પસ્તાવું નહિ પડે.’

ગ્રેસે અડબોથ મારી દીધી હોય એમ એમણે  ગ્રેસ સામે  જોયું. પણ વળતી જ પળે થયું.  એ જે સંસ્કૃતિમાં રહે છે ત્યાં એની આસપાસ બીજી કે ત્રીજીવાર પરણવું એમાં કશી નવાઈ નથી. બન્નેએ ચૂપચાપ જમી લીધું, બે દિવસ એમ જ વીત્યા. સરલાબહેનના મનમાં એક અજંપો વિસ્તરતો હતો. આંખ સામે પડછંદ લાગતી, ટી શર્ટ અને શોર્ટમાં યુવાન ભાસતી આકૃતિ આવી ઊભી. ગ્રેસ પાસેથી પાસવર્ડ લઈ બે દિવસમાં બિપિનચંદ્ર યાજ્ઞિકનો ગ્રેસ સાથેનો બધો જ સંવાદ વાંચી લીધા પછી એમની સંવેદનશીલતા પમાઈ પણ એથી કશો ઉમળકો ન અનુભવાયો.

રાત્રે ટૂંટિયું વળીને સૂતેલી ગ્રેસને એ ચૂપચાપ જોઈ રહ્યાં. એ પહેલી વાર સ્કૉટલેન્ડ ગયાં  ત્યારે ગ્રેસ એણે આપેલા મોબાઈલ પર વાંર વાર ફોન કરતી હતી. મા, બધું બરાબર છે ને? ફોર્મ ભરાઈ ગયું?  ચેક ઈન થઇ ગયું? ઇમિગ્રેશનમાંથી પસાર  થઈ ગયાં? સિક્યુરિટીમાં કશી તકલીફ નથી પડી ને? બોર્ડિંગ પાસ હાથમાં જ રાખજે. તારી સીટ બારી પાસે છે. સાંભળ મા. સીટબેલ્ટ બાંધી લેજે … તને બીક નથી લાગતીને? એમને મન હતું કે યાદ કરાવે એ કંઈ પહેલીવાર વિમાનમાં નથી બેસતી. તારા ગ્રેન્પા સાથે એકવાર સિંગાપોર ને એક વાર  બેંગ્લોર જઇ આવી છું. પણ ગ્રેસનું એ રીતે ચિંતા કરવું એટલું ગમતું હતું કે માત્ર હા બેટા, હા દીકરા સિવાય કશું બોલાતું જ નહોતું.

નાની હતી  ત્યારે  ચાલતાં પડી જાય ને નહિ જેવો ઘૂંટણ છોલાય કે લાલ  ટશર ઊપસે તો એ કલાક સુધી લાંબો ભેંકડો તાણતી. ઘરમાં જે કોઈ આવે એની પાસે રડતાં સાદે ‘આગ્યું   આગ્યું, પરી જઈ … પરી જઈ …’ બોલી સામો પગ ધરી કહેતી …. ફૂંક … ફૂંક. કહી ફૂંકો મરાવતી. એવી પોમલી હતી કે બીજે દિવસે ભૂલથી લેંઘી પહેરવવાની રહી જાય તો તરત  શરૂ ….‘ગૅત ભમ્ … ફૂંક … ગૅત ફૂંક ..’. આજુબાજુના સહુ એને જાણી જોઈને યાદ કરાવે  ‘ગ્રેસ તને વાગ્યું, બેટા?’ સાંભળતાં જ ચહેરો રડમસ થઈ જાય, આંસુ ઊમટે ….. ‘ગૅત ભમ્ … ભમ.’

એમનાથી નજીક જઈ એના વાળમાં હથેળી પસવાર્યા વગર ન રહેવાયું. એક દિવસ ફોનમાં ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડવા માંડેલી.

‘પહેલાં શાંત થઈ જા, બેટા, મને કે‘ શું થયું?

તું વિશ્વાસ નહિ કરે મા … પણ હવે મને ગુજરાતીમાં વિચારો નથી આવતાં … હું શું કરું મા … આ અંગ્રેજીએ મારી આખી સિસ્ટમ ખોરવી નાંખી.’ બોલી ફરીથી રડવા માંડેલી … ફોનમાં ડૂસકાં ભરતી મોટી ગેતને એ કઈ ફૂંક મારે તો બધું મટી જાય?

એમના માટે એણે આટલી બધી ગુજરાતી વાર્તાઓ વાંચી. પહેલાં એમની સાથે  લાંબી લાંબી વાતો  કરી  સમજી ને પછી બિપિનચંદ્રની ટાઇમલાઈન પર બધું લખી લખીને સાથે ચર્ચાઓ કરી. ચપ ચપ અંગ્રજી બોલતી એ વાતાવરણમાં જ રહેતી છોકરીને આ બધું કરતાં કેટલી મુશકેલી પડી હશે?

એમને યાદ આવ્યું: ગ્રેસે બિપિનચંદ્રને પૂછ્યું હતું. ‘આપણે ત્યાં પશ્ચિમની જેમ એકલાં પડી ગયેલાં આધેડ કે વૃદ્ધ સ્ત્રી કે પુરુષ પુર્નલગ્ન કરે છે?’

એમણે જવાબમાં લખ્યું હતું, હા, એવા છૂટા છવાયા કિસ્સાઓ જાણમાં છે પણ હું નથી માનતો એ બધું સામાન્ય હોય. કારણ એ વયે સહુથી વધારે અગત્યનો છે પરસ્પરનો વિશ્વાસ અને સમજણ. મરતાં સુધી બેમાંથી એક થઈને એક-મેકના સથવારે  જીવવા જોડાવું  એ એક અનેરું તપ છે. એમનો જીવનપથ સમાંતર બનવો જોઈએ. આજે આ લખું છું ત્યારે યાદ આવે છે મેં મારી દીકરીનો સંબંધ જોડ્યો ત્યારે આવું કશું જ નહોતું વિચાર્યું. કદાચ મનીષકુમાર અને એમના પરિવાર પરનો મારો વિશ્વાસ જ એમાં કારણરૂપ હશે.

નિરાંતે સૂતેલી ગ્રેસને એ ક્યાં ય સુધી જોઈ રહ્યાં. એ ક્ષણે આંખ મીંચાતાં પહેલાં નિર્ણય લેવાયો: એ બિપિનચંદ્રને મળશે.

બીજે દિવસે સરલાબહેને ગ્રેસને કહ્યું, ‘તારા સોશિયલ ફ્રેન્ડને મળવામાં મને વાંધો નથી.’

ગ્રેસ કૂદકો મારીને એમની ડોકે વળગી પડી, ‘થેન્કયૂ મા.’ પછી થોડીવાર એમ જ વળગેલી રહી.

*       *        *

આ ગ્રેસે મને કેવી વસમી સ્થિતિમાં મૂકી છે? વ્યક્તિ વ્યક્તિને મળે એ નાની સૂની વાત નહોતી  કે નહોતું કોઈ શિષ્ટાચાર કે મૈત્રીમાં મળવા જેવું આસાન. આટલાં વર્ષે આમ … જાત શરમ અને સંકોચથી વીંટાઈ ગઈ હોય એમ અનુભવાતું હતું. અચાનક એમને પતિની યાદ આવી ગઈ. કટોકટીની એકે એક પળે એ એમની સાથે રહ્યા હતા. એને બિરદાવતા, હિમ્મત આપતા ખભો થપથપાવી એકે ય શબ્દ વગર ઉત્સાહ વધારતા … એવા પ્રેમાળ વ્યક્તિત્વનું સ્થાન કોઈ કેમ લઈ શકે? એ સૂક્ષ્મ મૃદુ સ્પર્શ, લાગણીભર્યું વાત્સલ્ય પુન: ક્યાંથી પગટશે? આત્માના મિલન વગરનો સંગ પરિચયથી કદાચ નિકટતામાં ફેરવાય તો ભલે. હવે, આત્મીયતામાં ઊતરવાનું બળ બચ્યું નથી. રાજુને કદાચ ચોપડીઓ વાંચતા નહોતું આવડતું પણ એ હૃદય કેવું સરળતાથી વાંચી લેતા?

એ ચૂપચાપ સામે બેઠેલા બિપિનચંદ્રને જોઇ રહ્યાં. શું વાત કરવી? સામે બેઠેલા માણસમાં કઈ રીતે રસ દાખવવો એ સૂઝતું નહોતું. ગ્રેસે સ્કોટલેન્ડની, પરિવારની વાતો ખોલી એ બન્નેને રસ્તે લાવી મૂક્યાં પણ એ હું હમણાં આવી મા એમ બોલી બીજા કમરામાં ગઈ કે સરલાબહેનને થયું એ ભૂલા પડી ગયાં છે. એક વાર ઈસ્ટ લંડનના એક પરગણામાં ખોવાઈ ગયાં હતાં. કોઇ કોઠાર ભરવાની કોઠીમાં પુરાઈ ગયાં હોય એમ! 

બિપિનના શબ્દો સાવ સૂકી હકીકતો —ખાલી વાતો ચાલતી રહી. એક ક્ષણે એમ લાગ્યું કદાચ બિપિન ધારી બેઠાં છે કે આમાં એમની મરજી છે. એ જે હોવાપણાના ભાવથી વાત કરે છે એ બરાબર નથી. એમણે કહ્યું.

‘બિપિનજી, મને લાગે છે મારે તમને સ્પષ્ટ જણાવવું જોઈએ. હું મારી દીકરીની જીદથી જ આપને આ રીતે મળવા સંમત થઈ છું પણ સાચું કહું તો હું મારી એકલતાથી ટેવાઈ ગઈ છું. એકલા હોવું તમે હમણાં બોલી ગયા એમ કોઈને કદાચ નિરસ લાગતું હશે પણ મને તો એનો સધિયારો છે.’

‘સારી વાત છે. જો કે મારે બહોળો પરિવાર છે. દીકરા દીકરી અને એમનાં સંતાનો, સહુ મને મારે ત્યાં આવતા જતા હોય છે એટલે મને  ક્યારે ય હું એકલો છું એમ લાગ્યું નથી. હા તમારી સાથે લાંબી લાંબી વાતો લખતાં વાંચતાં એક પોતાપણું ક્યારે સ્થપાઈ ગયું એની ખબર જ ન રહી. તમને મળ્યો ત્યારે આપણે પહેલાં મળ્યાં નહોતાં …. બસ પેલી કોઈ મારા જેવું જ છે એ લાગણી બેવડાતી ગઈ.’

‘એ બધું સાવ ખોટું છે .. મારું બોલેલું જ છે પણ એ તો … તમને ખબર નથી મારી છોકરીએ મારા બદલે આવું બધું લખ્યું છે. હું તો કશું જાણતી નહોતી …’ એવું ચીસ પાડી ને બોલતાં એમની જાત ને એમણે માંડ માંડ રોકી. ના. આમાં ગ્રેસનો શો વાંક? એણે તો મારું ભલું તાક્યું હતું. મનોમન બબડી એમણે સ્હેજ ટટ્ટાર થતાં કહ્યું.

‘એ ખરું પણ નંદાયેલા વાસણની જાત સાચવવી પડે બિપિનજી. ક્યારે ઘસરકો થઈ જાય ને ઘા બની બેસે એનું કશું નક્કી નહિ. તમને તો મારાથી ય સારી મળશે.’ કહી એ ઊભાં થયાં પણ વિચાર આવ્યો આ માણસને તો ગ્રેસે ભરમાવ્યો છે. જે કંઈ બન્યું એમાં એ તો એમ જ સમજીને વર્ત્યા હશેને કે એ મારી સાથે વાતો કરે છે. એમણે ઝડપથી બીજા પગે જાતને રોકી લીધી.

‘કંઈ વાંધો નહિ, આપણે એક બીજાને ઓળખીએ છીએ તો સારા મિત્રો બનીશું.’

પહેલી વાર સરલાબહેને બિપિનચંદ્રની આંખમાં જોયું.

બિપિનચંદ્રને થયું સરલાબહેનની સજળ આંખોમાં અપેક્ષા છે. ક્યાંક હક જેવું …પણ તરત થયું ના. એ અધિકાર એમ સહેલાઈથી કોઈને આપે એવાં નથી. તો શું રોકે છે એમને? કદાચ એમનું અતિ જાગ્રત આત્મજ્ઞાન! એથી આગળ જવાનું શક્ય નહિ હોય.

ભક્તિપૂર્વક સરલાબહેન સામે જોતાં ‘કશો ભાર ન રાખશો.’ કહેતાં એમનાથી હાથ જોડાઈ ગયા.  હવે કદાચ મળાય કે ન મળાય  પણ યાદ રાખજો જરૂર પડ્યે હું બસ એક ફોન કોલ જેટલો જ દૂર હોઈશ.’ એ વાક્ય જીભની ટેરવે હતું પણ સંકોચવશ બોલી ન શક્યા.

કોઇ પુરુષમાં આટલી પ્રમાણબદ્ધતા? એમની આંખમાં તરવરતો આદરભાવ જોતાં સરલાબહેનથી ડગલું પાછળ ખસતાં કહેવાઈ ગયું, ‘માફી માગું છું. તમારી લાગણી દુભાઈ હોય તો ….’ એ પાછા સોફા પર બેસી ગયાં. એ થોડી વાર કશું જ બોલ્યાં ન હતાં કદાચ કહેવું હતું એ કહી શક્યા નહોતાં.

ગ્રેસ અંદર આવી કે તરત સરલાબહેન ઊઠ્યાં. એમને પાણી પીવું હશે ધારી ગ્રેસ બોલી, ‘મા, તું બેસ હું  પાણી આપું છું.’

કશા કારણ વગર રસોડામાં વસ્તુઓ આમ તેમ કરતાં સરલાબહેન તરફ હથેળી દર્શાવતાં બિપિનચંદ્ર બોલ્યા, ‘તું બહુ જ નસીબદાર છે, ગ્રેસ.’

સાંભળી ગ્રેસને થયું નક્કી આમ બોલીને એ કશું ક ઢાંકવા મથે છે. એ કશું બોલી નહિ. ચૂપચાપ રસોડામાં હરફર કરતાં સરલાબહેનને જોઇ રહી. થોડીવારમાં બારણાં અને દીવાલ  વચ્ચેના ગોખલાની આડશે એ દેખાતાં બંધ થઈ ગયાં.  બિપિનભાઇએ કહ્યું, ‘હું નીકળું, બેટા.’

‘બેસો ને, ઉતાવળ છે?’

એ ખમચાયા. પછી ધીમેથી કહે, ‘સરલાજી સાથેના સંવાંદનું સુખ કાયમનું સંભારણું બન્યું એ વાતનો આનંદ છે.

સાંભળી ગ્રેસને નિર્ણય સમજાઈ ગયો. એને મલકાવું હતું પણ મલકાટને સ્થાને ફિક્કું સ્મિત આવી ગયું. દરવાજો વટાવી ગયેલા બિપિનચંદ્ર પગથિયાં ઊતરે એનો અવાજ સાંભળવા એણે કાન માંડ્યા પણ હવાની ફરફર સિવાય કશું જ ન સંભળાયું.

આમ કોઈની ઉપેક્ષા થાય એ એને બહુ જ કઠ્યું. ઉપેક્ષાએ ક્યારે ચિંતાનું સ્વરૂપ લઈ લીધું  એની સરત ન રહી. કદાચ ચિંતા થઈ એથી ઉપેક્ષાનું દુ:ખ ઓસરી ગયું.

સરલાબહેન ખુલ્લા બારણાં વચ્ચે ઊભાં હતાં. એમનો બારસાખ ઝાલવા ઊંચકાયેલો હાથ જોઈ ગ્રેસને થયું એક જિંદગીમાં કેટકેટલું થઈ શકે?

પછી ઊંડો શ્વાસ લઈ, ઉતાવળે પગલે જઈ એણે માનો આધાર ખોળતો હાથ હાથમાં લઈ લીધો.

*         *         *

8, Carlyon Close, Wembley, Middlesex, HA0 1HR [U.K.] • e.mail : anilnvyas@yahoo.co.uk

(પ્રગટ : "નવનીત સમર્પણ", જાન્યુઆરી 2018; પૃ. 46 – 56)

કોરેગાવ લડાઈના મહાર સૈનિકોના સમાજ માટેનું બાબાસાહેબનું કાર્ય ધ્યાનમાં લેવા જેવું છે … 

ભીમા કોરેગાવ ખાતે થયેલી એક લડાઈની દ્વિશતાબ્દી નિમિત્તે જે તોફાનો થયાં તેને માત્ર એક અશાંતિના એક બનાવ તરીકે ખતવવા જેવા નથી. તેમાં દલિત અને મરાઠા, દલિત અને બ્રાહ્મણ, ભારતીય જનતા પક્ષ અને દલિત પક્ષો, ભા.જ.પ. અને કૉન્ગ્રેસ જેવા વિવિધ સમુદાયો વચ્ચેના તણાવના તાણાવાણા ગૂંચવાયેલા છે. વેઠનારા શાસિત વર્ગની જાતિગત અને શાસક વર્ગની રાષ્ટ્રગત અસ્મિતા વચ્ચેનો વિવાદ પણ તેમાં છે. જો કે કોરેગાવના જે યુદ્ધસ્મારકની દસેક લાખ લોકોએ તાજેતરમાં મુલાકાત લીધી તેની સાથે સંકળાયેલો લશ્કરી અને સામાજિક ઇતિહાસ રસપ્રદ,પણ ઓછો જાણીતો છે. તેને ફરીથી પ્રકાશમાં લાવવાની પ્રવૃત્તિની સામે પણ સવાલ થાય છે.  એ બાબત ઇતિહાસ કોનો, કેવો અને શા માટે એ અંગેની આપણી અવધારણા તરફ આંગળી ચીંધે છે.

પૂનાથી ચાળીસેક કિલોમીટર પૂર્વોત્તરમાં ભીમા નદીના કિનારે અંગ્રેજો અને શાસક પેશવા બાજીરાવ બીજા વચ્ચે પહેલી જાન્યુઆરી ૧૮૧૮ના રોજ યુદ્ધ લડાયું. તેમાં પેશવાઓના બહુ મોટા લશ્કરને અંગ્રેજોનું નાનું લશ્કર પણ હરાવી શક્યું તેનું કારણ એમના દલિત સમુદાયોના સૈનિકો હતા. ભારતીય સમાજે અસ્પૃશ્ય ગણેલી આ મહાર કોમના સૈનિકોની એક બટાલિયને મોટી બહાદુરી બતાવી. અંગ્રેજોએ આ વિજયની યાદમાં એક સ્તંભ ઊભો કર્યો, અને મહાર હુતાત્મા સૈનિકોનાં નામ તેની પર કોતર્યાં. એમાં સદા અપમાનિત દલિત સમુદાયોને તેમની બહાદુરીનું ગૌરવ અને તેમની ઓળખની સ્વીકૃતિ અનુભવાઈ. તેમની નજરે પેશવાઓની હારમાં, તેમની પર સદીઓથી, અને ખાસ તો શિવાજી પછીનાં વર્ષોમાં, બધા પ્રકારના અત્યાચાર ગુજારનારા ઉપલા વર્ગની હાર દેખાઈ.

કોરેગાવ યુદ્ધનું પહેલું વર્ણન ૧૮૮૫માં બહાર પડેલ પૂના ડિસ્ટ્રિક્ટ ગૅઝેટિયરમાં મળે છે. સનદી અધિકારી જેમ્સ એમ. કૅમ્પબેલે સંપાદિત કરેલ આ દસ્તાવેજમાં અંગ્રેજોના લશ્કરના ભારતીય સૈનિકોની કોમનો ઉલ્લેખ નથી. મહાર કોમના સૈનિકોનો ઉલ્લેખ પછીનાં વર્ષોમાં થયેલાં ઇતિહાસકારોએ કર્યો છે. અભ્યાસાધારિત ખરાઈ વિના ભાગ્યે જ કોઈ વિચારને સ્વીકારનારા  ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર માટે કોરેગાવ સ્મારક એવું આદરસ્થાન હતું કે તેની તેમણે એકથી વધુ વખત મુલાકાત લીધી હતી. તેમણે ૧૯૨૭ના આરંભે લીધેલી મુલાકાતનું વર્ણન ધનંજય કીરે લખેલાં તેમના વિશ્વસનીય ચરિત્રનાં પાંચમા પ્રકરણના પહેલા જ ફકરામાં મળે છે:

‘આંબેડકરે આ વર્ષના કાર્યની શરૂઆત કોરેગાવ યુદ્ધ સ્મારકની સામે યોજાયેલી સભાથી કરી. તેમાં તેમણે અહેસાનફરામોશ બ્રિટિશ સરકારનો તેજાબી શબ્દોમાં નિષેધ કર્યો. જે મહાર કોમના સેંકડો સૈનિકોએ સરકારને અનેક લડાઈઓમાં જીત અપાવી છે એમની લશ્કરમાં ભરતી કરવાનું બંધ કરીને સરકારે વિશ્વાસઘાત કર્યો છે એમ તેમણે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું. મહાર સૈનિકો બ્રિટિશરો તરફથી લડે એ કંઈ ખાસ ગૌરવ લેવા જેવી વાત નથી એ સાચું. પણ એ લોકોએ અંગ્રેજોની મદદ શા માટે કરી ? સ્પૃશ્ય હિંદુઓએ એમને નીચ ગણીને કૂતરાં-બિલાડાને આપે તેના કરતાં ખરાબ વર્તણૂક આપી એટલા માટે ! પેટ ભરવા માટે કોઈ સાધન ન હોવાને કારણે એ લોકો મજબૂરીથી અંગ્રેજોની ફોજમાં ભરતી થયા એ ધ્યાનમાં રાખવું પડશે. બાબાસાહેબે ભાષણને અંતે કહ્યું કે મહારોની લશ્કરી ભરતી પરનો પ્રતિબંધ સરકારે ઊઠાવી લેવો જોઈએ, અને સરકાર જો એમ ન કરે તો લોકોને સરકાર વિરુદ્ધ ચળવળ કરવાની હાકલ પણ બાબાસાહેબે કરી.’ આંબેડકરની વાત અંગ્રેજો માટેના પૂરા અણગમા અને દલિતો માટેની પૂરી અનુકંપાથી કહેવાયેલી છે એ ધ્યાનમાં લેવું ઘટે.

મહાર સમાજ વિશે આંબેડકર જેટલું જાણતા એટલું બહુ ઓછા જાણતા હોય. એમના પિતા રામજી સકપાળ અને છ કાકા અંગ્રેજ લશ્કરમાં સુબેદાર મેજર પદ સુધી પહોંચ્યા હતા. ભારતીય સૈનિક મેળવી શકે તેવો આ સર્વોચ્ચ હોદ્દો હતો. બાબાસાહેબના સગા નાના ધર્મા મુરબાડકર પણ સુબેદાર મેજર હતા. રામજી લશ્કરમાંથી નિવૃત્ત થયા એટલે તરત જ તેમણે અંગ્રેજ અધિકારીઓને પત્રો લખીને મહાર સૈનિકોની ન્યોછાવરીની લશ્કરમાં વધુ કદર થાય તે માટેની રજૂઆતો કરી. બીજા દલિતોની સરખામણીએ ભીમરાવનો પરિવાર સહેજ સારી સ્થિતિમાં કહેવાય. પણ મહાર કોમની હાલત બાબાસાહેબ બરાબર જાણતા હતા. સદીઓ સુધી તેમને ગળામાં કુલડી અને પૂંઠે સાવરણી બાંધીને જીવવાની ફરજ પાડવામાં આવી હતી. પછીનાં વર્ષોમાં પણ આભડછેટ સહિતનો તમામ પ્રકારનો દુર્વવ્યહાર તેમને લલાટે લખાયેલો રહેતો. તેના અનુભવો ખુદ બાબાસાહેબને પણ થતા રહ્યા હતા. મહારોનાં પરિશ્રમ અને પરાક્રમની કોઈ કદર સમાજે કરી ન હતી. શિવાજી મહારાજના લશ્કરમાં તેમણે નોંધપાત્ર કામગીરી બજાવી હતી. ૧૮૫૭ના વિપ્લવ પહેલાં અંગ્રેજોના લશ્કરમાં ચોથા ભાગના મહાર હતા. પણ તેને કારણે લશ્કરના ઉજળિયાત વર્ગના સૈનિકો તેમ જ અધિકારીઓમાં અસંતોષ જન્મ્યો હતો. એટલે વિપ્લવ બાદ અંગ્રેજોએ તેમની ભરતી અટકાવી હતી. આંબેડકર પહેલાંના આગેવાનોએ એ ભરતી ફરીથી શરૂ કરવા માટે વારંવાર માગણી કરી હતી. તેમણે રજૂઆત કરી હતી કે અંગ્રેજોના લશ્કરોમાં ભારતમાં અનેક જગ્યાએ પછાત કોમોનાં સૈનિક દળો છે. જેમ કે મદ્રાસ આર્મીમાં આન્ધ્ર પ્રદેશની માલા અને કર્ણાટકની હોલેયા દલિત કોમોએ તેમ જ અન્ય જગ્યાએ મઝહબી, રામદાસી અને રવિદાસી શિખોએ નામ કાઢ્યું હતું. આંબેડકરે મહારો માટે વિદ્વત્તાપૂર્ણ રજૂઆત કરતી એક પુસ્તિકા ૧૯૩૦ની પહેલી રાઉન્ડ ટેબલ કૉન્ફરન્સ વખતે લંડનમાં વહેંચી હતી. એમાં તે લખે છે : ‘ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના લશ્કરમાં જોડાઈને અંગ્રેજોને મદદ કરનાર આ લોકો કોણ હતા? … એ લોકો ભારતના અસ્પૃશ્યો હતા. પ્લાસીના યુદ્ધમાં ક્લાઇવની સાથે રહીને લડનારા દુસડ હતા, અને દુસડો અસ્પૃશ્યો છે. કોરેગાવનું યુદ્ધ લડનારા માણસો મહાર હતા, અને મહાર અસ્પૃશ્ય. આ રીતે ૧૭૫૭ના પહેલા અને ૧૮૧૮ના છેલ્લા એમ બંને યુદ્ધોમાં અંગેજો તરફથી લડનારા અસ્પૃશ્યો હતા. આ હકીકત ભારતીય લશ્કરની પુન: રચના માટે રચાયેલા પીલ કમિશનને માર્ક્વિસ ઑફ ટ્વિડલ્ડેલે એક નોંધ તરીકે આપી છે.’ આંબેડકરે એ પણ નોંધ્યું કે મુંબઈના લશ્કરના મહાર અને મદ્રાસ લશ્કરના પરિયા સૈનિકોએ અંગ્રેજોને ૧૮૫૭ના સંગ્રામ દરમિયાન પણ મદદ કરી હતી. અંતે તે કહે છે : ‘અંગ્રેજોના પક્ષે અસ્પૃશ્યોને લશ્કરી ભરતીમાંથી બાકાત રાખવા જેટલી અહેસાનફરામોશ બાબત બીજી કોઈ નહીં હોય.’ આંબેડકરના પ્રયત્નોથી ૧૯૪૧માં અલગ મહાર રેજિમેન્ટ પણ અસ્તિત્વમાં આવી.

મહાર જાતિ માટેની આ નિસબત બાબાસાહેબની રાજકીય કારકિર્દીની શરૂઆતથી જ હતી. ડિસેમ્બર ૧૯૨૬માં એમની મુંબઈ પ્રાન્તિક કાઉન્સિલના સભ્ય તરીકે વરણી થઈ. તેમણે એક સભ્ય પી.જી. સોલંકીને સાથે રાખીને મહાર વતનની વેઠાનાબૂદી માટે મહાર વતન ધારા બિલ રજૂ કર્યું. તે પહેલાં તેમણે મહારો વિશે કેટલાં બધાં અભ્યાસ અને ચિંતન કર્યાં હતાં તેની વિગતો ચાંગદેવ ભવાનરાવ ખૈરમોડે બાર ખંડોના કુલ સાડા ચાર હજાર પાનાંના જીવનચરિત્રના બીજા ભાગમાં મળે છે. એ બતાવે છે કે આંબેડકર મહાર લોકોને માત્ર અંગ્રેજ સરકારની લશ્કરી નોકરીને હવાલે છોડવા માગતા ન હતા પણ તેમના પાયાના પ્રશ્નો માટે પણ મથ્યા હતા. ખૈરમોડેએ મહાર વતન બિલ માટેનાં બાબા સાહેબના પ્રયત્નો વિશે કુલ ચાળીસ પાનાંનાં બે પ્રકરણ લખ્યાં છે. તેમાંથી બીજાનું નામ છે ‘અસ્પૃશ્યોના બુકર ટી. વૉશિન્ગટન’. 

+++++

૪ જાન્યુઆરી ૨૦૧૮

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 05 જાન્યુઆરી 2018