મૂંગા મૂંગા નથી તમે
અમે છીએ તમારો અવાજ
થાકથી ચૂર છે તમારાં બદન
બોજ ભરેલાં અમારાં મન
તમે દોડો તો અમે મૂકીએ દોટ
નથી તમે પણ સાવ જ ભોટ
અભણ તમે પણ અમે ભણેલાં
અમે છીએ.
ભક્તિથી ના થ્યું ભલું કોઈનું
તમારું પણ ના થાશે
જંજીરોની જકડન જૂની
જુગજુગની ના જાશે
છોડો ઝાંઝ અને પખવાજ
અમે છીએ
અમે દલાલો થઈને
શેઠિયા સંગ ન બેસી જાશું
હશું ત્યાં લગ અમે તમારાં
ઉન્નત ગીતડાં ગાશું
ભલે ને કેદ કરે સરકાર

અમે છીએ
તમે મજૂરી કરો બદનથી, અમે બુદ્ધિથી જીવીએ
ભલે મહેલમાં રહીએ કિન્તુ
ઝૂંપડીથી પ્રીત કરીએ
નથી કોઈની સાડા બાર
અમે છીએ
તમને રાખે ગામના છેડે એમ જ હુંયે દૂર
પરિષદો ને અકાદમીઓ
મદમાતી ચકચૂર
કાલ ઊગશે નવલ સવાર
અમે છીએ તમારો અવાજ

અર્પણ : આદરણીય ગિરીશ પટેલ જેવા કર્મશીલો + કવિઓને

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 08 મે 2020

આર.એસ.એસ.ના નાગપુર હેડક્વાર્ટરથી, થોડા દિવસો પૂર્વે, સંઘ સુપ્રીમો મોહન ભાગવતે સ્વયંસેવકોને સંદેશપાથેય વહેંચ્યું હતું. વર્તમાન મહામારીમાં પણ દેશમાં હિંદુ-મુસ્લિમ તણાવ જોવા મળે છે. ત્યારે સંઘ પ્રમુખે, ‘એક રાષ્ટ્ર, એક જન’નો રાગ આલાપ્યો હતો. તેમણે કહ્યું હતું કે ૧૩૦ કરોડ ભારતવાસીઓ આપણો પરિવાર છે, સૌ કોઈ આપણા ભાઈ-બંધુ છે. સમાવેશી દૃષ્ટિકોણનો આગ્રહ રાખીને, એક આખી કોમને રાહત-પ્રયાસોથી બાકાત ન રાખવા તેમણે અનુરોધ કર્યો..

મોહન ભાગવતના આ વિવેકપૂર્ણ શબ્દોનું વિશ્લેષણ કરતાં સંઘવિચારક, ‘ઑર્ગેનાઈઝર’ના પૂર્વ સંપાદક અને ભા.જ.પ.ની રાષ્ટ્રીય કારોબારીના સભ્ય શેષાદ્રી ચારીએ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે હિંદુઓ અને મુસલમાનો વચ્ચેનો અવિશ્વાસ કોવિડ મહામારી સામેની લડતમાં બાધક છે. મોદી સરકાર આવું નહીં જ ઈચ્છે. સંકટ સમયે સરકાર માટે કોમી તણાવ ઈચ્છનીય નથી.

સંઘના શીર્ષ નેતૃત્વના બંધુત્વ અને ભાઈચારાના આહ્વાન પર વારી જઈએ તે પૂર્વે દેશમાં મહામારીના સરકારી સાંપ્રદાયિકરણથી પૂરતું નુકસાન થઈ ચૂક્યું છે તે આ સંદેશપાથેય પછી શમી જશે તેની કોઈ ખાતરી નથી. વડાપ્રધાન ઘણા મોડેથી અને બિનઅસરકારક માધ્યમથી એકતા અને ભાઈચારાની વાત આલાપી ચૂક્યા છે અથવા તો મુસ્લિમ દેશોના હોબાળા પછી તેમને તેમ કરવું પડ્યું છે. ૧૩૦ કરોડ ભારતવાસીઓ ભારતમાતાનાં સંતાન છે અને ભારતમાં જન્મેલા તમામ લોકો હિંદુ છે તેવું સંઘનું વલણ બહુ જાણીતું છે. એટલે સંઘ સુપ્રીમોનું આ બૌદ્ધિક, ડેમેજ-કંટ્રોલની કવાયત માત્ર તો નથી ને, એવો સવાલ ઊઠે છે. શેષાદ્રી ચારી એમના લેખમાં મરકઝ ઘટનાને પ્રશાસનની ગંભીર ભૂલ ગણી, તેના સામાજિક પ્રભાવ કે કોરોનાપ્રસારમાં તેના યોગદાન અંગે ગાફેલ રહ્યાનું પણ કબૂલે છે.

પરંતુ ભા.જ.પ.ના કેટલાક ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓનાં બેજવાબદાર નિવેદનો અને ખુદ સરકારનું અધિકૃત વલણ જમાતીઓએ કોરોના ફેલાવ્યાનું રહ્યું છે. ભા.જ.પ.શાસિત રાજ્યોના મુખ્ય મંત્રીઓ આરોગ્યકર્મીઓ સાથેના ગેરવર્તન બદલ જમાતીઓ પર રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા ધારો લાગુ પાડે, ગુજરાત જેવાં રાજ્યોમાં હૉસ્પિટલોમાં હિંદુ-મુસ્લિમ માટે અલગ વૉર્ડ રાખવામાં આવે અને હિંદુઓએ રામનવમી અને ચૈત્રી નવરાત્રિ ઘરમાં મનાવી છે, તો મુસ્લિમો રમજાન ઘરમાં મનાવે તેવી તુલના સાથે અપીલ કરવામાં— તો પછી રિસ્પેક્ટેડ ભાગવત સર જરા કહો ને, તમારી બધા ભારતીયોને ભાઈબહેન ગણવાની વાતનું પાલન કેટલું થશે ?

મુસ્લિમ વેપારીઓ, ખાસ તો ગરીબ શાકભાજી-વાળાઓના બહિષ્કારના એલાનને શેષાદ્રીજી સમાજના થોડા વર્ગ સુધીની સીમિત વાત ગણાવે તો એ તો સમજાય પણ આ બહિષ્કાર આ  જે.એન.યુ.ના પૂર્વ છાત્ર શરજીલ ઈમામના આસામને શેષ ભારતથી અલગ પાડવાના ભાષણના થોડા મહિના બાદની ઘટના ગણાવી, હિંદુમુસ્લિમ મતભેદોનાં પાયાનાં કારણોની યાદી રજૂ કરે, ત્યારે તેમની માનસિકતા છતી થયા વિના રહેતી નથી. તેઓ દુનિયાભરના વ્યાપાર બહિષ્કારનાં ઉદાહરણો આપીને આ માર્ગને સરળ પરંતુ પ્રતિકૂળ સાબિત કરે છે. જો સંઘવિચારક આ રીતે વિચારતા હોય તો ભાગવત બોધના અમલની ખાતરી રહેતી નથી.

ભાગવતે એમના સંબોધનમાં ભય અને ક્રોધ શબ્દનો વારંવાર ઉપયોગ કરીને જણાવ્યું હતું કે  તેનાથી આત્યંતિકતા પેદા થાય છે. એટલે તે ત્યાગીને ભારતની સમૂહશક્તિને પ્રગટાવવા જણાવે છે. સંઘના સ્વયંસેવકોને તેઓ પ્રેમ, આત્મીયતા અને ઉચ્ચ ગુણવતાની ભાવના સાથે સેવા કરવા શીખ આપે છે. સારપનો પ્રસાર કરીને જ ભારતીયતાનાં મૂલ્યો સ્થાપિત કરવાનો તેમનો આગ્રહ છે.

સંઘ સુપ્રીમોનું આ બૌદ્ધિક નીચે સુધી કેટલું ઝમવાનું છે એ શેષાદ્રી ચારીના લેખે દર્શાવી આપ્યું છે. જેમને સેવાની સૌથી વધુ જરૂર છે તેમને કોઈ પણ પ્રકારના ભેદ વિના તે પહોંચાડવી, સબ અપને હૈ, મનુષ્યોમેં ભેદ નહીં કરના — એમ જે કહેવું પડ્યું છે તેનો અર્થ જ એ છે કે ભેદ કરવામાં આવે છે. ભારતમાં જન્મેલા તમામને હિંદુ કહેવા, મુસ્લિમો અને બીજાઓને ‘ધ અધર’ ગણવા, તે સંઘ ફિલસૂફી ગળથૂથીમાં જ આપવામાં આવે છે. જો સત્તાપક્ષ અને તેની માતૃસંસ્થા આઘામાં આઘા અને પાછામાં પાછાની દરકાર લેતી હોત તો આજે જે લાખો શ્રમિકો ત્રાહિમામ્‌ પોકારતા ઘરગામ જવા ભટકે છે તેની વચ્ચે હોત.

દલિતો પરના અત્યાચારો લૉક ડાઉનમાં પણ જરા ય ઘટ્યા નથી, મુસ્લિમો મહામારી કરતાં વધુ તો કોમી તણાવથી ત્રસ્ત છે, ગરીબ શ્રમિકો સાવ નિરાધાર અને બેહાલ છે અને સમૃદ્ધ ભારત ઘરબંધીમાં મોજ કરે છે તે બતાવે છે કે બધાં ભારતીયો મારાં ભાઈબહેન છે એ તો શાળાના પાઠ્યપુસ્તકોના પહેલા પાને લખાયેલી અને પોપઠપાઠ જેમ બોલાતી પ્રતિજ્ઞા માત્ર છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 08 મે 2020

સમગ્ર દેશમાં તાળાબંધી થઈ, પણ એક તાળું તો ખુલ્લું જ રહી ગયું. નવી દિલ્હીના ‘ગાંધી શાંતિ પ્રતિષ્ઠાન’ના બંધ દરવાજામાં પુરાયેલો હું, સૂમસામ રસ્તા પર પોતાના અસ્તિત્વનો ભાર લઈને સતત અટક્યા વગર રઝળપાટ કરતાં માણસોનાં ટોળાને જોઈ રહ્યો છું. કોરોનાથી ભયભીત શહેરે તેમના દરવાજા એ માણસો માટે બંધ કરી દીધા હતા. તે બધા જ ચાલી રહ્યા હતા. ભાગદોડ નહોતી મચાવી. બસ, ચાલી રહ્યા હતા – સતત અને વણથંભ્યા. હું જ્યારે તેમને જોતો કે મન દોડીને તરત 'પાનસિંહ તોમર' પાસે પહોંચી જતું. આ ફિલ્મ જોઈ છે તમે? મેં જ્યારથી જોઈ ત્યારથી આજ સુધી એવી દોટ ફરીથી જોઈ શક્યો નથી. ઇરફાને તે ફિલ્મમાં કમાલ કરી હતી, પરંતુ જે રીતે તે દોડી ગયા તે ભારતીય સિનેમામાં એક સીમાચિહ્ન છે. આ અસંખ્ય શ્રમિકો ખબર નથી કે દેશના કયા ખૂણામાંથી નીકળી આપણી રાજધાની દિલ્હીમાં પહોંચ્યા. કોઈ પણ જાતના અવાજ, સ્વાગત કે માહિતી વગર તેમણે દિલ્હીનું પાપ પોતાના માથે ચઢાવી લીધું. હું સારી રીતે જાણું છું કે તેમાંના કોઈ અસલી દિલ્હીને ઓળખતા નથી. તેમના માટે દિલ્હી એટલે એવી જગ્યા જ્યાં ગુજરાન ચલાવી શકાય. તેમના માટે દિલ્હી એટલે ‘રોટી’.

'પાનસિંહ તોમર'ની સાથે પણ એવું જ કંઈક થયું, પંરતુ તેની રોટીમાં આત્મસન્માનની મીઠાશ હતી. એ માટે તેની દોડ અસ્તિત્વની દોડ હતી. આ શ્રમિકો દોડી રહ્યા ન હતા. તેઓ ચુપ હતા. પોતાનું અસ્તિત્વ નહીં બચે તેવા ડરથી ચાલી રહ્યા હતા, પરંતુ 'પાનસિંહ તોમર'માં જોવા મળેલો હાહાકાર હું જોઈ અને સાંભળી શકતો હતો. એ જ પ્રકારનો હાહાકાર રાજધાનીના રસ્તાઓ પર આકાર લેતો હતો. તેની ગુંજ સંભળાતી હતી. અભિનય (અભિનય જ કેમ, કોઈ પણ કળા જે સત્ય સુધી પહોંચવા મથતી હોય તે) કેટલી લાંબી સફર ખેડે છે, તેનો આપણને અંદાજ છે? ઇરફાનને હતો. મારા આવા કેટલા ય પ્રશ્નોના જવાબ ઇરફાન એ રીતે આપતા જાણે કે વાત હોઠ પર હોય અને કહી શકતા ન હોય.

ઇરફાનને 'પાનસિંહ તોમર'માં જોઈને થયું કે ‘વાહ!’ પાનસિંહ તોમર'માં એવું તે ખાસ શું હતું?' સચ્ચાઈ! ફિલ્મની વાર્તા તો સાચી હતી જ. પણ બિલકુલ હટકે હતો ઇરફાનનો અભિનય. જે ખરા અર્થમાં અભિનય હતો જ નહીં. એ પાત્રમાં જાણે કે તેમણે જીવ રેડી દીધો હતો. આવી વ્યાકુળ દોડ ફિલ્મી પડદા પર ક્યારે જોવા મળી હતી? મને 'દો બીઘા જમીન'ના બલરાજ સહાની યાદ આવે છે. રીક્ષા સાથે તે એ રીતે દોડ્યા હતા, જાણે માણસ નહીં, આખેઆખું અસ્તિત્વ દોડી રહ્યું હોય. દિલીપકુમાર પણ 'ગંગા-જમુના'માં આ જ રીતે દોડ્યા હતા, પરંતુ તેમાં અભિનય હતો. ઇરફાનની દોડમાં ગરીબી હતી, અપમાન હતું, સંઘર્ષ હતો, પડકાર હતો … અને હા, બદલો લેવાની ભાવના પણ હતી. એ પાનસિંહ તોમર આખી આ ફિલ્મ અને ફિલ્મની વાર્તા લઈને જ દોડી ગયો. ફિલ્મમાં આ સમગ્રતા ઈરફાનની વિશેષતા હતી.

ઇરફાન જે રીતે કૅન્સરથી પીડિત હતા. તેમનો ઈલાજ અઘરો હતો. આમ પણ કયા કૅન્સરની સારવાર અઘરી નથી હોતી? આ જાળમાંથી જે નીકળી શકે તેઓ પણ તેની આડઅસરને વેઠતા હોય છે. ઇરફાને દુનિયા છોડવાની જ હતી, પરંતુ જે રીતે તે અને તેમનો પરિવાર કૅન્સર સામે ઝઝૂમ્યાં તેની પીડાદાયક ભાગદોડની અનેક કહાની ઈરફાન કહી શક્યા નથી. તે માંદગીમાં સપડાયા. સારવાર માટે વિદેશ ગયા. લાંબા સમય સુધી બહાર જ રહ્યા અને જ્યારે પરત ફર્યા તો એવું લાગ્યું કે તે હવે પહેલાં જેવા નથી રહ્યા. ત્યાર પછી તરત જ તેમની ફિલ્મ 'ઇંગ્લિશ મીડિયમ' રિલીઝ થઈ. જાણવા મળ્યું કે ઇરફાન ફિલ્મ કરી રહ્યા છે તો સારું જ લાગ્યું, પરંતુ એવું જરા ય ન લાગ્યું કે તે સ્વસ્થ થઈ ગયા છે. ફિલ્મ જોઈને પણ ન લાગ્યું. એવું ઘણું બધું ત્યાં જોવા મળ્યું. જે કૅન્સરે ઈરફાન પાસેથી છીનવી લીધું હતું.

ઇરફાનને મારે ઓછું મળવાનું થયું. મળવાનું થયું એ પણ ત્યારે, જ્યારે તે સફળ થયા ન હતા. તેમની સફળ થવાની સફર ઘણી લાંબી ચાલી હતી. તેમનું મુંબઈ આવવું, ફિલ્મી દુનિયામાં પગ મુકવો અને સફળ થવામાં પણ તેમને ઘણો સમય લાગ્યો હતો. આ દરમિયાન તેમણે ઘણું ગુમાવ્યું હતું, જેને ફિલ્મી ભાષામાં 'સ્ટ્રગલ' કહેવાય છે. આ દરમિયાન હું ફિલ્મી પાર્ટીઓમાં જતો હતો, ત્યાં ઇરફાન સાથે અછડતી મુલાકાત થતી. ક્યારેક તેઓ 'ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા'ની ઓફિસમાં આવતા ત્યારે મળવાનું થઈ જતું. ઇરફાનની આંખો ખૂબ જ ઊંડી ઊતરેલી હતી. જેટલી બહાર હતી, તેટલી જ અંદર. આંખોમાં એક જિજ્ઞાસા અને ઊંડાઈ હતી. કદાચ એટલે જ તેઓ મને યાદ રહ્યા છે. તેમના અવાજમાં એક અલગ પ્રકારનો જ રણકો હતો. જે ગુંજતો રહેતો. ફોન પર તરત ઓળખી શકાય તેવો અવાજ. સાંભળતાની સાથે હું કહેતો, “હાં, ઇરફાનજી?” “અચ્છા, યાદ હું મેં આપકો” એકાદ વાર તો મેં કહી દીધું હતું કે યાદ તો પછી, પણ તમારા અવાજથી ઓળખ્યા.

એક દિવસ ભારતીય વિદ્યાભવનમાં ફોન આવ્યો, “મેં યહીં હું … નીચે. મેં ઉપર આઉં યા આપ નીચે આ સકેંગે?” અમે ઘણા સમય પછી મળ્યા હતા. આ 'મકબૂલ' પછીની વાત છે. મેં 'મકબૂલ'  અને તેમાં ઇરફાનના પાત્ર પર જે લખ્યું હતું ત્યાર પછી એ મળવા ન આવે, તે શક્ય ન હતું. મેં શુભેચ્છા પાઠવતાં કહ્યુ કે “હવે એ દિવસ દૂર નથી, જેના માટે આટલી પ્રતિક્ષા કરી.” “હાં, લગતા તો હૈ કુમારસાહબ …. લેકિન યહાં લગને ઔર હોને મેં ઈતના ફાસલા હોતા હૈ કી લગતે લગતે બાત લગ નહીં પાતી હૈ.” ભારતીય વિદ્યાભવન નીચે મળતી ચટાકેદાર સેન્ડવીચ ખાતાં ખાતાં ઇરફાને આ કહ્યું હતું. આવા 'ડાયલોગ' મારવાનું ઇરફાનને સારી રીતે આવડતું હતું.

ઇરફાન ફિલ્મ ક્ષેત્રમાં કોના વારસદાર હતા? મોતીલાલ, બલરાજ સાહની અને કંઈક અંશે સંજીવકુમારના. તે તેમનાથી ચઢિયાતા કે ઊતરતા ન હતા, પરંતુ તેમની અભિનય શૈલીને આગળ ધપાવનારા કલાકાર હતા. તે પડદા પર છવાઈ જતા ન હતા. કારણ કે છવાઇ જવું તેને અભિનય ન કહેવાય. દેખાડો કહેવાય. તે પડદા પર પોતાની એવી જગ્યા બનાવતા. જેના પર બીજાનો પડછાયો પણ ટકે નહીં. સ્ટોરી, કૅમેરા, લાઇટ, મ્યુઝિક, ડાયલોગ તથા અભિનય આ તમામ તાકાત એક થતી ત્યારે પડદા પર એક હીરોઇન અને એક હીરો જોવા મળી શકે. બોલીવુડમાં તો હીરો અથવા હીરોઇનની એન્ટ્રી પર જ ઊંડો વિચારવિમર્શ થતો. છેવટે માથા પર હથોડા વાગે તેવી એન્ટ્રીઓ આપણે વેઠવી પડી છે. ઇરફાન જેવાની 'એન્ટ્રી' અને 'એક્ઝિટ' કેવી રીતે થશે તેની ક્યારે ય પરવા ન તો એમણે કરી છે, ન ક્યારે ય આપણે એની દરકાર રાખી છે. તેઓ આવે છે અને તેમની અમીટ છાપ છોડીને જતા રહે છે. આ જ તો કળા છે. આને જ તો કલાકાર  કહેવાય. એટલે જ ઇરફાન કલાકાર હતા.

'પીકૂ'માં તેમની પરીક્ષા એટલે આકરી હતી કેમ કે બોલીવુડની કમર્શિયલ ફિલ્મોના ઉસ્તાદ કહી શકાય એવા બે સિતારા સાથે તેમનો સીધો સામનો થયો હતો — અમિતાભ બચ્ચન અને દીપિકા પાદુકોણ.  ફિલ્મની સ્ટોરી પણ આ બંનેની આસપાસ ફરતી હતી. બંનેએ ફિલ્મમાં પોતાની બધી જ આવડતને કામે લગાડી દીધી હતી, જેના માટે તે જાણીતાં હતાં. ઇરફાન માટે આ ફિલ્મમાં હોવું જ પૂરતું હતું. કહેવાય છે ને કે દિલીપકુમાર કે દેવ આનંદ હોય તો અન્ય કલાકારના ભાગે કંઈ કરવાનું રહેતું નથી! એમ અહીં પણ કેમેરાનો લેન્સ આ બંને પર જ રહેવાનો હતો. 'પીકૂ' ફિલ્મ આ બંને પર જ હતી. એટલે ઇરફાન પાસે વધારે અપેક્ષા પણ શું રાખીએ? પરંતુ 'પીકૂ'માં ઇરફાને એકેય ફ્રેમ એવી છોડી ન હતી, જેમાં તેમને નજરઅંદાજ કરી શકાય. શરૂઆતથી જ તે તેમની જગ્યા બનાવતા ગયા. 'શક્તિ' ફિલ્મમાં જે રીતે અમિતાભ બચ્ચન દિલીપકુમાર સાથે મજબૂતીથી ઊભા હતા તે જ રીતે ઇરફાન અહીં બચ્ચન સામે ઊભા રહ્યા હતા. દીપિકાની મોહિની પણ ઈરફાનની ચમકને ઓછી ન કરી શકી. 'પીકૂ' ઇરફાનની અભિનયક્ષમતા અને આ કળા પરની તેની પકડનો શ્રેષ્ઠ નમૂનો છે. 'નેમસેક'માં અલગ ઈરફાન દેખાય છે. ત્યાં તેઓ પડદા પર જગ્યા નથી બનાવતા, પરંતુ પોતે જ પડદો બની ગયા હતા. તબ્બુ અને ઇરફાને પડદા પર એવા પથરાઈ જવાનું હતું કે એ પથરાઈ ગયા અમીટ છાપ છોડી ગયા.

એવું નથી કે ઇરફાન પહેલાં કોઈ એવા કલાકાર નથી થયા કે ઇરફાન જ છેલ્લા છે કે હશે. આવું બોલવું કે વિચારવું પણ વિચિત્ર ગણાય. કલાકારોને આવી નજરથી જોવા એ જ કલાને ન સમજવા બરાબર છે. કલાકાર આટલું જ કરે છે (અથવા એમ કહીએ કે કરે છે તે આટલું જ છે!) કે તે તેની જગ્યા બનાવે છે. તેમની કળા સંવેદના પ્રગટાવે છે. ઇરફાને પોતાની બહુ ટૂંકી ફિલ્મ કારકિર્દીમાં બહુ મહત્ત્વની જગ્યા બનાવી લીધી અને સંવેદનાનો એવો મબલખ પાક વાવ્યો કે મન ઈચ્છે તેટલું લણી શકાય.

e.mail : k.prashantji@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 08 મે 2020