કોરોના વાઇરસથી સર્જાયેલી મહામારીએ જાણે મૂડીવાદરૂપી મશીનનું એન્જિન ઠપ કરી દીધું છે.
પરંતુ આ પરિસ્થિતિ કાયમ રહેવાની નથી. આજે સમગ્ર માનવજાતિ થોડા સમય માટે પોતાના ઘરોમાં કેદ છે, ત્યારે પૃથ્વી પોતાની હાલત સુધારવાની ક્ષમતા ધરાવે છે તેનો અણસાર મળી રહ્યો છે. જ્યારે આપણે બીમાર અને કશું કરવાની ક્ષમતા ધરાવતા ન હતા, ત્યારે પણ પૃથ્વી બધું ખમ્યે જતી હતી તે વાસ્તવિકતા અચંબિત કરનારી છે. પરંતુ જે કામ જોરશોરથી ચાલુ છે તેને કેમ કરીને અટકાવીશું? ભારતનો દાખલો લઈએ, થોડા દિવસ પહેલાં વાઘ માટે સુરક્ષિત જંગલ વિસ્તારનો ઘણો મોટો ભાગ કુંભના મેળા જેવા એક વિશાળ ધાર્મિક આયોજન માટે લગભગ તૈયાર કરી દેવામાં આવ્યો. ત્યાં કરોડો શ્રદ્ધાળુઓ આવશે. આસામમાં હાથીઓ માટેનો સુરક્ષિત જંગલ વિસ્તાર કોલસાના ખોદકામ માટે પસંદ કરવામાં આવ્યો છે. અરુણાચલ પ્રદેશમાં આવેલી હિમાલયના જંગલોની હજારો એકર જમીન જળવિદ્યુત મથક માટે બંધાનારા બંધમાં ડૂબી જશે. આ બધા વચ્ચે અમેરિકાના પ્રમુખ ટ્રમ્પ પાછળ રહે? તેમણે ચંદ્ર પર ખોદકામ કરવાના આદેશ પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે!
જેમ કોરોના વાઇરસ માણસના શરીરમાં દાખલ થઈને અગાઉની બીમારીને વધારી દે છે, તેવી જ રીતે આ વાઇરસે અલગ અલગ રાષ્ટ્રો અને સમાજોમાં દાખલ થઈને તેની નબળાઈઓ અને માંદગીને સામે લાવીને મૂકી દીધી છે. તેણે આપણા સમાજમાં વ્યાપ્ત અન્યાય, સાંપ્રદાયિકતા, રંગભેદ, જાતિવાદ અને સૌથી વધુ તો અસમાનતામાં વધારો કર્યો છે. સત્તાનાં વિવિધ અંગો કે જેમનો આમ તો ગરીબોનાં દુઃખ કે પીડા સાથે કોઈ સંબંધ રહ્યો નથી અને ઝાઝો સમય તેમણે ગરીબોના દાઝ્યા પર ડામ દેવાનું જ કામ કર્યું છે, તેમની સામે આજે એ પ્રશ્ન આવીને ઊભો છે કે આ બીમારી જો ગરીબોમાં ફેલાશે તો તે પૈસાદાર લોકો માટે જોખમી સાબિત થશે. અત્યાર સુધી આ બીમારીના ઉપચાર માટે કોઈ સુરક્ષિત ઉપાય નથી. પરંતુ શક્ય તેટલી ઝડપી કોઈને કોઈ ઉપાય મળી આવશે. જે મોટા ભાગે વેક્સિન સ્વરૂપે હશે. અને હંમેશની જેમ તેનો પહેલો કબજો જેમના હાથમાં સત્તા છે તેમની પાસે જ રહેશે. અને રમત ફરી એક વાર શરૂ થશે — વ્યક્તિ જેટલી વધુ પૈસાદાર તેની જીવવાની સંભાવના એટલી વધારે.
ભારતીય ઉદ્યોગજગત સરકાર પર શ્રમિકોના અધિકારોમાં જે થોડું ઘણું બચ્યું છે તે બદલવા દબાણ કરી રહી છે. જેમાં દિવસના 12 કલાકના કામને મંજૂરી આપવા સહિતની માગણીઓ કેટલાંક રાજ્યોએ સ્વીકારી પણ લીધી છે. રાજસત્તા અને તેનું તંત્ર હાલમાં મહામારીના પ્રકોપથી હલી ગયાં છે. એ તો હંમેશાં વિકાસ અને સંસ્કૃતિના પોતાના ખ્યાલો સાથે વિનાશના પથ પર જ પૂરજોશમાં ગાડી ચલાવી રહ્યાં હતાં. જ્યારે પરમાણુ, રાસાયણિક તેમ જ જૈવિક શસ્ત્રોનો વધુ ને વધુ ઘાતક વિકાસ તેમ જ સંગ્રહ કરવામાં આવે છે, ત્યારે આ ગાડી બેફામ ગતિએ ચાલે છે અને જ્યારે આખા ને આખા દેશ પર એવા પ્રતિબંધ લદાય છે, જેને લીધે સમસ્ત જનતાને જીવનરક્ષક દવાઓથી વંચિત કરી દેવાય. ત્યારે આ ગતિ તેની ચરમ સીમાએ પહોંચે છે. આ એવી ગતિ છે, જેમાં પ્રકૃતિ-પૃથ્વીના નાશની ઝડપની સામે કોવિડ-૧૯થી થતું નુકસાન તો બાળકોની રમત જેવું લાગે! દુનિયા લૉક ડાઉનમાં રહી ત્યારે આ શતરંજની ચાલ ખૂબ ઝડપથી આગળ વધી રહી છે. સરમુખત્યાર સરકારો માટે, કોરોના વાઇરસ જાણે ભેટ બનીને આવ્યો છે.
રોગચાળો ફેલાય એ કોઈ નવી બાબત નથી, પરંતુ ડિજિટલ યુગમાં આવું પહેલી વાર બન્યું છે. આ આંતરરાષ્ટ્રીય આપદાના સમયમાં સ્થાનિક સરકારો અને આપદાના સમયે ફાયદો ઉઠાવતા મૂડીવાદીઓ તેમ જ ડેટા માઇનર(માહિતી ભેગી કરતાં લોકો-સંસ્થાઓ)ની પોતાના સ્વાર્થ માટે ઊભી થયેલી મિલીભગતના આપણે સાક્ષી બન્યા છીએ. આ બધું ભારતમાં પણ ઘણી ઝડપે થઈ રહ્યું છે. ફેસબુકે ભારતની સૌથી મોટી મોબાઈલ નેટવર્ક કંપની જિઓ સાથે કરાર કર્યો છે, જેમાં તે તેના 40 કરોડ વોટ્સએપ વપરાશકર્તાઓની પાયાની વિગતોની આપ-લે કરી શકશે. બિલ ગેટ્સ વડા પ્રધાન મોદીની પ્રશંસા કરી રહ્યાં છે. તેમના આ શિષ્ટાચારની પાછળ નફો મેળવવાની વૃત્તિ હોય, તેમાં શંકાને કોઈ સ્થાન નથી. વડાપ્રધાનશ્રીની ભલામણથી અત્યાર સુધીમાં કરોડો લોકોએ આરોગ્ય સેતુ એપ્લિકેશન ડાઉનલોડ કરી છે. (આરોગ્ય માટે કે સરકાર ચાંપતી નજર રાખી શકે તે માટે?) આ સાથે, માટે રહસ્યમય પી.એમ. કેર ફંડ છે, જેનું જાહેર ઓડિટ થવાનું નથી તેમાં એક દિવસનો પગાર જમા કરવાનું ફરજિયાત કરાયું છે.
જો કોરોના પહેલાં આપણે કોઈ વિચાર કર્યા વિના ધીમે ધીમે સર્વેલન્સ (સરકારી દેખરેખ) તરફ આગળ વધી રહ્યા હતા, તો હવે આપણે તેના ડરને કારણે સુપર સર્વેલન્સ તરફ દોડી રહ્યાં છીએ. જ્યાં આપણી પાસેથી આપણી અંગતતા, આપણું ગૌરવ, આપણી સ્વતંત્રતા — આ બધું કોઈ બીજાના કાબૂમાં જશે. આપણા ઉપર નિયંત્રણ કરવાની અને આપણી નાની નાની બાબતો નક્કી કરવાની સત્તા આપણે બીજાના હાથમાં આપવાનું સ્વીકારી રહ્યાં છીએ. લૉક ડાઉન સમાપ્ત થયા પછી પણ જો આપણે ઝડપથી આ અંગે વિચારીને કશું કરીશું નહીં તો, એ નિશ્ચિત છે કે ભવિષ્યમાં આપણે કાયમ માટે કેદ થઈ જઈશું. આ એન્જિનને આપણે કાયમ માટે કેવી રીતે બંધ કે નકામું બનાવી શકીએ? એને વિશે વિચારીને પગલાં ભરવા તે આપણું કામ છે.
[‘પ્રોગ્રેસિવ ઇન્ટરનેશનલ’]
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 મે 2020
દિનપ્રતિદિન આપણે જોઈ રહ્યાં છીએ કે દુનિયાભરના અર્થતંત્રને તબાહ કરનાર અને વિશ્વની મહાસત્તા કોરોનાકાળમાં પોતાના જ નાગરિકોની રક્ષા કરી રહ્યું નથી! કોરોનામાં એક લાખનો મૃત્યુઆંક વટાવનાર તે પહેલો દેશ બન્યો. ત્યાર પહેલાં ભારતના દીવા-થાળી-ફૂલવર્ષાની જેમ વ્હાઇટ હાઉસમાં સર્વધર્મપ્રાર્થના રાખવામાં આવી હતી! ટ્રમ્પે આ ગાળામાં તદ્દન બિનજવાબદાર પ્રમુખની જેમ વિધાનો કર્યાં છે. પોતાની નિષ્ફળતાને છાવરવા દરેક જણ તબલિઘી જેવી શોધમાં હોય છે. હવે અમેરિકામાં ચૂંટણી નજીક આવી રહી છે ત્યારે આ વાઇરસના નામે પોતાના નિષ્ફળ આયોજનનો ટોપલો કોઈના શિરે ઢોળી દેવા અમેરિકા તત્પર છે. શરૂઆતમાં જ કોરોના વાઇરસને ‘ચીની વાઇરસ’ કહીને ટ્રમ્પે એક સંકેત તો આપ્યો જ હતો. હવે તો યુદ્ધના ભણકારા પણ સંભળાઈ રહ્યા છે. ચૂંટણી જીતવા ટ્રમ્પ યુદ્ધોન્માદ સર્જતાં પણ નહીં અચકાય. ઈરાકમાં લોકશાહી સ્થાપવાના નામે, તાનાશાહ સદ્દામ હુસૈનથી પ્રજાને બચાવવાના બહાને, અમેરિકાએ જગતજમાદારની જેમ વર્તીને યુદ્ધ છેડ્યું અને ઈરાકના પેટ્રોલના કૂવા પર કબજો જમાવી દીધો. પણ ઈરાકમાં લોકશાહીનું હજુ સુધી ઠેકાણું પડ્યું નથી. બનાવટી સમાચારોનાં વાવાઝોડાં ઊભા કરીને પોતાનો સ્વાર્થ સાધી લેવામાં અમેરિકા માહેર છે. ઈરાકયુદ્ધ વખતે સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘે કહ્યું હતું કે ઈરાક પાસે કોઈ કેમિકલ શસ્ત્રો (વેપન્સ ઑફ માસ ડિસ્ટ્રક્શન) નથી. છતાં યુનોની ઐસીતૈસી કરીને પ્રવાહી સોના જેવા પેટ્રોલ માટે ખાડીયુદ્ધ કરાયું. જનસંહાર અમેરિકા માટે રમતવાત છે. ઈરાક સામે યુદ્ધ નહીં કરવા નોમ ચોમ્સ્કી કે બ્રિટનના લેખક હેરોલ્ડ પિન્ટરથી માંડી પ્રબુદ્ધ બુદ્ધિજીવીઓએ તત્કાલીન પ્રમુખ બુશને ચેતવ્યા હતા. પણ કોઈનું સાંભળે તે બીજા.
સામાન્ય રીતે કોઈ પણ ઘટનાને કારણે આર્થિક, સામાજિક, રાજકીય અને પર્યાવરણીય અસરો ઊભી થતી હોય છે. કોરોના વાઇરસ અને તેના કારણે થયેલા લૉક ડાઉનમાં લગભગ તમામ દેશોમાં આર્થિક પ્રવૃત્તિઓમાં મોટા પાયે ઘટાડો થયો છે. માત્ર જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓનું ઉત્પાદન અને વહેંચણી ચાલુ છે. ભારત પણ તેમાં અપવાદ નથી. જ્યારે આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ બંધ થાય ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે તેની અસર દેશના અર્થતંત્ર પર પડે છે. તે ઉપરાંત, તમામ દેશો આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારના કારણે એકબીજા સાથે સંકળાયેલા છે તેથી એક દેશમાં આવેલી મંદી બીજા દેશના આર્થિક વૃદ્ધિ દરને નોંધપાત્ર રીતે અસર પહોંચાડે છે. અર્થશાસ્ત્રમાં કાયમ વિનિમય(trade off)ની વાત કરવામાં આવે છે. કોરોના વાઇરસના ફેલાવાના કારણે સમગ્ર દેશમાં લૉક ડાઉન કરવામાં આવ્યું, તેમાં પણ આ બાબત લાગુ પડે છે. ઘણાં અર્થશાસ્ત્રીઓ અને બિનસરકારી સંસ્થાઓમાં કામ કરતા નિષ્ણાતો જણાવે છે કે જો રાજ્ય દ્વારા યોગ્ય નાણાકીય મદદ જરૂરિયાતમંદ લોકો સુધી નહીં પહોંચે, તો કોરોના કરતાં વધારે મૃત્યુ ભૂખમરાને કારણે થશે. કેમ કે લોકો પાસે લૉક ડાઉન દરમિયાન આવક નથી અને બચતો વપરાઇ રહી છે. ગુજરાતનાં સુરત શહેરમાં બનેલી ઘટના પણ દર્શાવે છે કે જો લોકો સુધી નાણાકીય સહાય નહીં પહોંચે તો દેશમાં અંધાધૂંધી ફેલાઈ શકે છે.