1.

પણ !?

જુનેદની મા
નજીબની અમ્મી
અને ઈશરતની અમ્મા
મમ્મી થવાના ભારેખમ
દિવસોમાં
સફૂરા ઝરગર માટે
દુઆ કરવા હાથ તો
ઉઠાવે છે; પણ !?

2.

પારિતોષ

લાડલી ભીખીની
‘માસ્ક માસ્ક’ રમવાની
જિદ પૂરી કરવા ……..
શેઠના બંગલાની કચરાપેટીમાંથી
બે-ચાર રદ્દી માસ્ક મળી જતાં
લક્ષ્મીબેને
‘હાશ’ ! કહ્યું.

3.

જોઈએ

તમારા વિકાસથી
હવે, સૌને ડર લાગે છે !
જોઈએ,
પ્રજા ક્યારે કરશે
તમારું
અહિંસક એન્કાઉન્ટર!?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 20 જુલાઈ 2020; પૃ. 12

ગયા અઠવાડિયે સોશિયલ મીડિયા પર ૮૦ વર્ષ વટાવી ચૂકેલા જેલવાસી કવિ વારાવારા રાવને કોરોના લાગુ પડ્યાના સમાચાર આવ્યા. વિદ્રોહી કવિતાના એ સર્જકની તબિયત લથડી છે, પણ તેમને જામીન પણ આપતા નથી. (આ સમાચાર મુખ્ય ધારાનાં કહેવાતાં પ્રસાર માધ્યમોમાં ચમકતા નથી કે ઘણે ભાગે તો તેનો સમ ખાવા પૂરતો ઉલ્લેખ થતો નથી, એ પણ એક સમાચાર છે.) બીજી તરફ દિલ્હીની ચૂંટણીમાં ખુલ્લેઆમ ખૂની ભાષા બોલનારા, શાહીન બાગમાં જઈને બંદૂક ફોડનારા કેટલાક સામે કેસ થયા નથી, તો બીજા જામીન પર મુક્ત છે. કોરોનાની મહામારીના સંકટ વખતે પણ સરકાર જે રીતે કર્મશીલો પ્રત્યે કિન્નાખોરી દર્શાવવાનું ચાલુ રાખ્યું છે એ તેના આપખુદ માનસને પ્રગટ કરે છે. કટોકટીનો ઉત્સાહપૂર્વક વિરોધ કરતા રહેલા વડાપ્રધાન અને એમની સરકાર આજે સવાઈ કટોકટીનું નિર્માણ કરી રહ્યાં છે.

દલિત-વંચિત-પીડિતોની પડખે રહેતા અને અત્યારે જેલવાસ ભોગવતા અગ્રણી કર્મશીલોમાં કવિ રાવ ઉપરાંત પ્રખર બૌદ્ધિક આનંદ તેલતુંબડે, આદિવાસીઓના વકીલ તરીકે જાણીતાં સુધા ભારદ્વાજ, મહિલા અધિકારો માટે ઝઝૂમતા સોમા સેન, માનવ અધિકાર માટે લડતા વકીલ સુરેન્દ્ર ગાડલિંગ, અરુણ ફરેરા, વિસ્થાપનવિરોધી કર્મશીલ મહેશ રાઉત, વર્નન ગોંઝાલ્વિસ, લેખક-પત્રકાર સુનિલ ધવલે અને રોના વિલ્સન જેવાંનો સમાવેશ થાય છે. સુશાંત શીલનું તો ૧૬ જૂન, ૨૦૨૦ના રોજ મૃત્યુ થયું. તે પશ્ચિમ બંગાળની ડમડમ સેન્ટ્રલ જેલમાં કેદી હતા.

એક તરફ સુપ્રીમ કોર્ટ આદેશ આપ્યો છે કે જેલમાં ભીડથી બચવા કોરોનાકાળમાં રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારોએ કેદીઓને પેરોલ પર છોડવા અથવા જામીન પર મુક્ત કરવા. આ આદેશનું સરેઆમ ઉલ્લંઘન કરીને ઘણા રાજકીય કેદીઓને તો આ ગાળામાં જ જેલમાં પૂરવામાં આવ્યા. વળી, આ આદેશમાં સ્પષ્ટ જણાવાયું છે કે વૃદ્ધ અને બીમારીથી પીડાતા દરદીઓને અગ્રતાક્રમ આપીને મુક્ત કરવા. તો શા માટે વારાવારા રાવ જેવા પ્રખ્યાત કવિને મુક્ત કરાતા નથી? સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશ મુજબ વિવિધ સરકારોએ કેદીઓને મુક્તિ અવશ્ય આપી છે, પરંતુ તેમાં એક પણ રાજકીય કેદી નથી.

વારાવારા રાવે અને સોમા સેને આરોગ્યની આપદાની અરજી પણ કરી હતી. ૩૧મી માર્ચે NIAની વિશેષ અદાલતે એમની વિનંતીને ઠુકરાવી દીધી. ૧૩ કિલો જેટલું વજન ઘટી જવાથી પુન: રાવે અરજી કરી, જે હજુ એ અનિર્ણિત દશામાં પડી છે. એવી જ રીતે સુધા ભારદ્વાજની અરજી પણ ૨૯મી મેએ એમ કહીને ઠુકરાવી દીધી કે તેમને કોઈ જીવલેણ બીમારી નથી. તેમને જે જેલમાં રાખ્યાં છે, ત્યાં ઘણાં મહિલા કેદીઓ કોરોનાથી સંક્રમિત પણ છે. ત્યાર બાદ આંબેડકર જયંતીએ જ આંબેડકરની પૌત્રીના પતિ અને જાણીતા ચિંતક આનંદ તેલતુંબડે અને માનવધિકાર કાર્યકર્તા ગૌતમ નવલખાને પણ કેદી બનાવવામાં આવ્યા. દિલ્હી યુનિવર્સિટીના વિકલાંગ પ્રો. જી.એન. સાંઇબાબા પણ જેલમાં ખૂબ જ બીમાર છે. નેવું ટકા વિકલાંગ ગણાય એવા આ પ્રોફેસરને જેલમાં કોઈ મદદનીશ નથી અપાયો, નથી કોઈને મળવાની છૂટ કે ન તો પત્ર લખવાની છૂટ ! ઉત્તર પ્રદેશની હૉસ્પિટલમાં ઑક્સિજનના અભાવે બાળકોનાં મોત થયાં ત્યારે અને અવારનવાર ગરીબ દરદીઓના મદદગાર બનતા ડૉ. કફીલખાનને પણ સરકારની ટીકા કરવા બદલ જેલમાં પૂર્યા છે. તેમણે પેરોલ માટે રજૂઆત કરી હતી, જેથી તે ડૉક્ટર તરીકે સેવાઓ આપી શકે.

આ તમામ લડવૈયાઑ માટે દેશ-વિદેશથી અનેક શિક્ષણવિદો-કર્મશીલોએ મુક્તિની માગણી કરી છે. સોશિયલ મીડિયામાં ભરપૂર ચર્ચાઓ થાય છે, પણ બહેરી સરકારના કાને કશું પહોંચતું નથી. ૧૯મી જૂને, CPI, CPI (M), કૉંગ્રેસ, DMK, RJDના સાંસદ અને ધારાસભ્યોએ કવિ વારાવારા રાવની મુક્તિ માટે મહારાષ્ટ્રના મુખ્ય મંત્રી ઉદ્ધવ ઠાકરેને પત્ર લખ્યો હતો.

આપણાં દેશમા ન્યાયનું નાટક કેવું ચાલે છે તે આ ધરપકડોની સામે બીજી વિગતો મૂકી જોવાથી સમજાશે. શાહીન બાગમાં ગોળી ચલાવનાર કપિલ ગુર્જર, જામિયા વિશ્વવિદ્યાલયમાં ગોળી ચલાવનાર ગોપાલ અને હિઝબુલનાં અગ્રણી આતંકવાદીઓ સાથે જેની ધરપકડ થયેલી અને ત્યાર પહેલાં કાશ્મીરનો દરજ્જો બદલાયા પછી જેમને ‘શેરે કશ્મીર’નો પુરસ્કાર મળેલો એ દેવેન્દ્રસિંહ જામીન પર છૂટા છે! પરંતુ શાહીન બાગના આંદોલન-કારીઓને પકડવામાં સરકારે અસાધારણ ઉત્સાહ દર્શાવ્યો છે. પહેલી ધરપકડ જામિયા મિલિયાના Ph.D.ના વિદ્યાર્થી – RJDના દિલ્હી યુવા છાત્ર અધ્યક્ષ મીરાન હૈદરની બીજી એપ્રિલે થઈ. બીજી ધરપકડ ૯મી એપ્રિલના રોજ MBAની વિદ્યાર્થિની અને જાફરાબાદમાં CAAનો વિરોધ કરી રહેલી ગુલસિફાની થઈ. ત્યાર બાદ જામિયા મિલિયાની એમ.ફિલ.ની વિદ્યાર્થી સકૂરા ઝરગરની ધરપકડ થઈ. શાહીન બાગના આંદોલનની એ સક્રિય અગ્રણી હતી. તેને ૧૦મી એપ્રિલ પોલીસ સ્ટેશને કોમી આંદોલન સંદર્ભે પૂછપરછ કરવા બોલાવવામાં આવી અને ત્યાં જ ધરપકડ કરવામાં આવી ! એ સમયે તે ગર્ભવતી હતી. ત્યાર બાદ એક કેસ દાખલ કરીને સફુરા પર UAPA જેવો ખતરનાક કાયદો લાગુ પાડવામાં આવ્યો ! ૨૬મી એપ્રિલે જામિયાના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીઓના મંડળનાં પ્રમુખ શિફા રેહમાનની ધરપકડ કરવામાં આવી. AISAની દિલ્હી અધ્યક્ષ (વિદ્યાર્થી નેતા) કંવલપ્રિત કૌરનો મોબાઇલ ૨૭મી એપ્રિલે ક્રાઇમ બ્રાંચ દ્વારા જપ્ત કરવામાં આવ્યો. ૩૦મી એપ્રિલે દિલ્હી સરકારના લઘુમતી આયોગના અધ્યક્ષ ઝફરુલ ઇસ્લામખાન પર ફેસબૂકની એક પોસ્ટ સંદર્ભે કેસ દાખલ કરવામાં આવ્યો !

જાણીતા મહિલા સંગઠન ‘પિંજરાતોડ’ની અગ્રણી યુવતીઓ નતાશા નરવાલ અને દેવાંગના કવિતાની ધરપકડ કરવામાં આવી. તે જૂથ શાહીન બાગમાં નિયમિત ગીતો, શેરીનાટક રજૂ કરતું હતું. બંનેની દિલ્હીના કોમી હિંસા સંદર્ભે ધરપકડ કરવામાં આવી છે. નતાશા JNUની Ph.D.ની વિદ્યાર્થી છે, જ્યારે દેવાંગના JNUમાં M.phil. કરી રહી છે. નતાશા પર પણ ૨૩મી મે UAPA લગાવવામાં  આવ્યો છે.

આમ, જોઈ શકાય છે કે CAA-NRCનો વિરોધ કરનાર ઘણી મોટી કિંમત ચુકાવી રહ્યા છે. સરકારે એમને વીણી વીણીને જાત જાતના કેસમાં ફસાવ્યા છે. આ યાદી હજુ લંબાવી શકાય તેમ છે. પણ સાર એ કે આ લોકો જેલમાં છે ત્યારે દિલ્હીની હિંસા ભડકાવનારા કે તેનું સમર્થન કરનારા અનુરાગસિંહ ઠાકુર, પ્રવેશ વર્મા અને કપિલ મિશ્રા આજે પણ નિરાંતે છૂટા ફરી રહ્યા છે.

e.mail :bharatmehta864@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 20 જુલાઈ 2020; પૃ. 11-12

વર્ષ 1972ની એક ઉનાળુ સાંજ. ગરમ લૂ હજુ માંડ નરમ પડી હતી અને અમે કેટલાક મિત્રોએ હૉસ્ટેલમાંથી નીકળીને બેંક રોડ પર આવેલા, પ્રખ્યાત શાયર ફિરાક ગોરખપુરીના ઘરની વાટ પકડી. જીવતેજીવ દંતકથા બની ગયેલા ફિરાકના ઘરે થતાં સાંધ્યમિલન અમારા જેવા વિદ્યાર્થીઓ માટે સાહિત્ય, સંસ્કૃતિ, ભાષા, સમાજ જેવા વિષયોમાં સજ્જતા કેળવવાના અવસર બની રહેતા.

અમે પહોંચ્યા ત્યારે ફિરાકસાહેબની મહેફિલ હજુ શરૂ થઈ ન હતી. એ દિવસે ભારતીય ગામડાં વિશે ચર્ચા આરંભાઈ. સ્વાભાવિક રીતે જ આ મહેફિલોમાં સૌથી વધુ ફિરાકસાહેબ બોલતા અને અમે સાંભળતા. હાથમાં રહેલો શરબતનો ગ્લાસ ટેબલ પર મૂકી, હાથની આંગળીઓમાં પકડેલી  સિગરેટની રાખને આગવા અંદાજમાં ખંખેરીને, અણીદાર આંખોને છેક અંદર સુધી ફેરવીને તે જે કંઈ બોલ્યા એ બૉમ્બવિસ્ફોટથી કમ નહોતું. તેમણે કહ્યું કે ભારતનાં ગામડાંને નષ્ટ કરી દેવાં જોઈએ. જ્યાં સુધી ગામડાં છે ત્યાં સુધી દેશ અજ્ઞાનતા, ગંદકી, પછાતપણાથી મુક્ત નહીં થાય. તેના બદલે પચાસ હજારથી એક લાખની વસતિ ધરાવતાં નાનાં નગરો કે શહેરો વસાવવાં જોઈએ, જેમનો મુખ્ય વ્યવસાય કૃષિઆધારિત ઉદ્યોગો હોય. અમે બધાં શહેરોમાંથી આવતાં હતાં, પણ અમારાં મૂળ તો ગામડાંમાં હતાં. એટલે તેમની આ વાત સાંભળીને અમે તેમના પર તૂટી પડ્યા. પણ આખરે ફિરાક તો ફિરાક હતા.

તેમણે અમને ભારતીય ગામડાં પર થયેલી ઐતિહાસિક ચર્ચાઓથી વાકેફ કર્યા. તેમણે અમને  મહાત્મા ગાંધીના પુસ્તક 'હિંદ સ્વરાજ' અને ગામડાં પ્રત્યેના ગાંધીજીના પક્ષપાતપૂર્ણ પ્રેમ તથા અવાસ્તવિક આગ્રહની વિરુદ્ધ  ડૉ આંબેડકરે દલિતોના દૃષ્ટિકોણથી ગામડાંની વાસ્તવિકતા દર્શાવીને કરેલી ઉગ્ર, કડવી પણ તાર્કિક દલીલો જણાવી. ગાંધીજીના મતે ગામડાં સ્વર્ગ સમાન હતાં અને એ સમયના ભારતીય સમાજમાં જે દૂષણો હતા તે માત્ર આધુનિક ટૅક્નોલોજીના કારણે હતાં. ગાંધીજીનું સપનું હતું કે ગામડાં આત્મનિર્ભર બને. ગામડાં તેમની જરૂરિયાતની તમામ ચીજોનું ઉત્પાદન જાતે કરે, ગામની પંચાયત કે નીતિનિયમો જ નહીં, લડાઈઝઘડામાં ન્યાય કરવાનું માળખું પણ તેનું પોતાનું હોય, ગામની ખેતીવાડીમાં એ જ ઓજારો-યંત્રોનો ઉપયોગ થાય, જે ગામના સુથાર-લુહારે બનાવેલા  હોય. તે માનતા હતાં કે રેલવેના કારણે કૉલેરા ફેલાય છે. એટલે રેલવેને તો બંધ જ કરી દેવી જોઈએ.

હવે એ ચર્ચામાં પડવાની જરૂર નથી કે ગાંધીજીની આદર્શ ગામની પરિકલ્પના માની લેવાઈ હોત તો આપણે અનાજની બાબતમાં સ્વાવલંબી બન્યા છીએ તેનું શું થાત? પરંતુ આપણા માટે ડૉ. આંબેડકરની પ્રતિક્રિયા આજે પણ પ્રસ્તુત છે. ગાંધીજીની ગામડાંમાં સ્વર્ગવાળી વિભાવનાનો મૂળમાંથી છેદ ઉડાડીને ડો. આંબેડકરે ગામડાઓને જીવતાં નરક ગણાવ્યાં હતાં. કાળજું કંપાવતી વાણીમાં તેમણે લખ્યું હતું, ‘ગાંધી જો 'અસ્પૃશ્ય' પરિવારમાં જન્મ્યા હોત તો જ તેમને ગામડાં દલિતો માટે કેવાં નરક છે તેની અસલિયતનો ખ્યાલ આવ્યો હોત.’ જેમનાં મૂળિયાં ગામ સાથે જોડાયેલાં છે તે આજે પણ મહેસૂસ કરી રહ્યા છે કે આંબેડકરના સમયનો 'અછૂત', વચ્ચે થોડો સમય 'હરિજન' થઈને, આજનો 'દલિત' બની ગયો છે. પણ ગામડાં આજે ય તેના માટે નરકસમાન છે..

ફિરાક ગોરખપુરી સાથે વીતાવેલી એ સાંજ આજે એક ખાસ કારણથી ફરી યાદ આવી ગઈ. કોરોનાકાળમાં નગરો અને મહાનગરોમાંથી બધું હારીને-ગુમાવીને પોતાના વતન પરત ફરતાં શ્રમિકોનાં દૃશ્યો હંમેશ માટે સ્મૃતિમાં જડાઈ ગયાં છે. પરંતુ અહીં ઉત્તર પ્રદેશ સરકારે ગામડાંમાં જ શ્રમિકોને રોજી આપવાની મહત્ત્વાકાંક્ષી જાહેરાત કરી, તેની ચર્ચા કરવાનો ખ્યાલ છે. વતન પરત ફરેલા મોટા ભાગના શ્રમિકો પૂર્વી ઉત્તર પ્રદેશનાં છે. જે રાજ્યના વિકાસ માટે તેમણે લોહીપસીનો એક કર્યો હતો તે રાજ્યનો વ્યવહાર તેમના પ્રત્યે તદ્દન અમાનવીય હતો. એટલે સ્વાભાવિક રીતે ઉત્તર પ્રદેશ સરકાર આ બાબતથી નારાજ અને દુ:ખી થાય. પરંતુ આ ચર્ચા વચ્ચે ઉત્તર પ્રદેશ સરકારની યોજના કેવી હશે એ જોવું જરૂરી છે.

પહેલા તો એ સમજવાની જરૂર છે કે શહેરો ભણીની ગતિ માત્ર આર્થિક કારણોથી નથી થતી. શહેર અને બજાર દલિતો અને પછાતોને માણસ તરીકેની ઓળખ આપે છે. ગામડાંમાં આજે પણ દલિતોના જુદા મહોલ્લા ગામના છેવાડે જ હોય છે. ઘણાં ગામડાંમાં આજે પણ દલિતોને તુંકારે અને જાતિવિષયક તુચ્છકારથી બોલાવવામાં આવે છે. ગામના છેવાડે આવેલી જુદી વસ્તીમાંથી નીકળીને તે શહેરોમાં રેલવે લાઇનને અડીને આવેલી ઝૂંપડપટ્ટી કે ગંદા નાળાના કિનારે એટલા માટે રહેવાનું પસંદ નથી કરતાં કે શહેરોમાં તેમને બહુ બધા રૂપિયાપૈસા મળી જાય છે. પરંતુ અહીં શહેરમાં તેમને માણસ તરીકેની ઓળખ મળે છે. 

કોરોના હવાઈ માર્ગે આવ્યો, પરંતુ જોતજોતામાં મહાનગરોનો ઝૂંપડપટ્ટીનો વિસ્તાર તેના સપાટામાં આવ્યો. અણઘડ અને અમાનવીય શહેરીવિકાસના પરિણામે આપણાં શહેરોમાં ગગનચુંબી  ઈમારતો, સાફસૂથરા રાજમાર્ગો, અને હર્યાભર્યા બાગબગીચાઓની બાજુમાં જ ગંદકીથી ખદબદતાં નાળા પર, ગમે તેમ કરીને માથું ટેકવી શકાય તેટલી ભોંય પર કાચી ઝૂંપડપટ્ટીઓ વસી છે. આઝાદી પછી ક્યારે ય કોઈએ ગરીબ માણસોને રહેવાલાયક શહેરો વિકસાવવાનો પ્રયાસ કર્યો નથી. ઝૂંપડપટ્ટીના વિસ્તારને હટાવીને સ્વચ્છ આવાસો બનાવવાની કોશિશ નથી થઈ. એના બદલે રાજકીય અને આર્થિક રીતે લાભકારી એવી ઝૂંપડપટ્ટીઓમાં જ વીજળી, પાણી જેવી સુવિધા આપવાની વાત હંમેશાં થતી રહી છે.

એ સ્થિતિમાં ચાલીસ લાખથી વધુ શ્રમિકોને વતનના ગામમાં રાખીને સ્થાનિક કક્ષાએ રોજગાર આપવાનો ઉત્તર પ્રદેશ સરકારનો દાવો ચર્ચાસ્પદ છે. જગત આખામાં શહેરીકરણ વધી રહ્યું છે અને ભારતમાં પણ હવે અડધોઅડધ વસતિ શહેરોમાં વસે છે. છેવટે ભવિષ્ય તો શહેરોનું જ છે. માટે સરકારે ફિરાક ગોરખપુરીની સલાહ પર ધ્યાન કેન્દ્રીત કરવું જોઈએ. ગામડાંના કલ્પિત સ્વર્ગનો મોહ ત્યાગીને સુવિધાજનક આવાસો, રસ્તાઓ, ડ્રેનેજ, પીવાનાં પાણીની વ્યવસ્થા સહિત હરિયાળી ધરાવતાં નાનાં નગરો બનાવવાનું વિચારવું જોઈએ, જે દલિતો, વંચિતો, પછાતોને વર્ણવ્યવસ્થાથી છૂટકારો અપાવી માણસ બનાવે.

(અનુવાદઃ ગૌતમ ડોડિયા)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 20 જુલાઈ 2020; પૃ.09-10