જગદીશચન્દ્ર જાણીને કૂવામાં ઊતરેલો
નાનો હતો જગલો હતો
‘બિલાડી’ ઉતારીને
કૂવામાં પડી ગયેલી વસ્તુઓ કાઢી આપતો
મોટપણે પ્રેમમાંયે જાણીને ઊતરેલો
પણ
કૂવામાં ટાંટિયા લંબાવીને
કૉલસા ચાવવાનો વારો આવ્યો
કેમજે
સખી છાંડી ગઈ
ગઈકાલે એણે
કૂવાનાં શીળાં જળમાં ચાંદો જોયો
પકડવાને ફાંફું માર્યું
સખી ખીલ ખીલ હસતી તે
મધુરાં હસવાં યાદ આવ્યાં
રડવા જેવું મલકાયો
કશેકથી મ્હૅકી ઊઠી
મઘમઘતી તારાભરી રાતો
ખિસ્સેથી મૂઠીએથી પાંપણને પલકારે
કેટલીયે વસ્તુઓ સરકીને
ક્યારે કેમ દડી પડી
ન સમજ્યો
અધૂરી આશા જેવી ડાયરી
લિક થયે જતી ઇચ્છા જેવી પેન
ચોખ્ખાં ચશ્માં
પછીના દિવસે
ફોન ફંગોટી દીધેલો કૂવામાં
ચાંદાના ચૂરા થયેલા
માથું પકડીને
મગજને ય ખખડાવી જોયેલું
આંસુ લૂછવાનો રૂમાલ સખીએ
સુખડની સુગન્ધી લગાડીને તો આપેલો
કહેલું
કૂવામાં આકાશ ને પાણી બન્ને હોય
તરાય કે ડુબાય
એટલે ઊતરેલો
પણ
મૉઢું નીરખ્યા કરે
દાઢી પંપાળે દાંતિયાં કરે
હથેળી જુએ મુઠ્ઠી વાળે ખોલે
ફરી વાળે ફરી ખોલે
હાથ ન આવે છેડો ન તળિયું
એટલે
કૉગળા કર્યા પિચકારીઓ મારી
કશેકથી યાદોના ગુચ્છા કાઢ્યા
ચાવ્યા ચગળ્યા થૂંકી કાઢ્યા
ને પછી
જગદીશચન્દ્રે
અંગાંગે ઘસ્યા ચાંદાના ચૂરા
થયું
પાછા નથી જવું
કહી દઉં
બૂમ પાડી જોઈ
પછી કૂવાનાં જળ
ધીમેશથી થયાં સરખાં ને
ચાંદો ફરી દેખાયો
કોઈ આજે કૂવામાં
‘બિલાડી’ ઉતારીને
પોતાની વસ્તુ કાઢવા કરે છે
લોક કહે છે
એ છે જગલાની સખી

= = =

નૉંધ : 'બિલાડી' લોખંડનું એક સાધન. એની બન્ને બાજુએ ૪-૫ ૪-૫ આંકડા હોય. એને કૂવામાં ઉતારવાનું. પડી રહેલી વસ્તુ પર સિફતથી ગોઠવવાનું. પછી કળથી વસ્તુ જોડે ફસાવવાનું અને વસ્તુ છૂટી જાય નહીં એવી કાળજી કરીને ઉપર ખૅંચી લેવાનું. ગામડાંઓમાં અને કસબાઓમાં ખાસ વપરાતું હતું…

(November 4, 2020: Peoria, IL U.S.A.)

સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાભાર

અમેરિકામાં રોજર આઈલ્સ નામનો એક પત્રકાર હતો જેને આપણા અવર્ણ ગોસ્વામીઓના પિતામહ તરીકે ઓળખાવી શકાય. પત્રકારત્વનું અત્યારે જે કૂળ જોવા મળી રહ્યું છે એનો કૂળસ્થાપક. ૧૯૯૬માં રૂપર્ટ મુરડોક નામના કુબેરપતિ ‘ફોક્સ ન્યુઝ' નામના મીડિયા હાઉસમાં મેજોરિટી શેર હસ્તગત કર્યા એ પછી તેમણે રોજર આઈલ્સ નામના પત્રકારની સલાહ લીધી હતી. રોજર આઈલ્સે કહ્યું હતું કે જુઓ મિ. મુરડોક, સમાજ જમણી અને ડાબી એમ બે બાજુએ વહેંચાયેલો હોય છે. આ દસ્તુર છે. વચ્ચે કોઈ હોતું નથી. જે વચ્ચે હોય છે કે હોવાનો દાવો કરે છે એ પણ કેન્દ્રની ડાબે કે જમણે હોય છે. જેમનામાં વિચારવાની શક્તિ હોય છે એ મોટાભાગે ડાબી બાજુએ હોય છે, કારણ કે તેમને પ્રસ્થાપિત વ્યવસ્થા સામે પ્રશ્નો હોય છે. સ્વાભાવિક રીતે પ્રશ્નો એ જ પૂછી શકે જે વિચારી શકે.

વિચારવાની ક્ષમતા ધરાવતા કેન્દ્રની જમણી બાજુએ પણ હોય છે, પણ તેમની સંખ્યા બહુ ઓછી હોય છે. તેમને એમ લાગે છે કે પ્રસ્થાપિત સમાજ વ્યવસ્થાને ટકાવી રાખીને તેનો વધુ પરિણામકારક ઉપયોગ થઈ શકે. શરત એટલી કે જમણી બાજુએ વધારે પડતું આગળ નહીં જવાનું. એમાં કાયદાનું રાજ જોખમાવાનું જોખમ છે. એમાં પછી લોકો કાયદો હાથમાં લેવા માંડે તો વ્યવસ્થા તૂટી પડે અને ફાયદાની જગ્યાએ નુકસાન થાય. ટૂંકમાં ડાબી બાજુએ વિચારનારા લોકો હોય છે, મૂલ્યોની રક્ષા કરનારા લોકો હોય છે, ગરીબોની ભેર તાણનારા લોકો હોય છે, લડનારા-ઝઘડનારા લોકો હોય છે અને કેન્દ્રની સાવ નજીક જમણે રહેતા લોકો ચાલાક હોય છે. એમની ચાલાકી તેમને જમણી બાજુએ આગળ જતા રોકે છે. એ એક મર્યાદા પછી અટકી જાય છે.

હવે સ્થિતિ એવી છે મિ. મુરડોક, કે ડાબી બાજુ વાળાઓ પાસે એના મીડિયા છે, કેન્દ્રની નજીક જમણી બાજુએ રહેતા લોકો માટે એના મીડિયા છે, પણ એની આગળ જમણી બાજુએ એક કેન્દ્રથી થોડે દૂર એટલા બધા લોકો છે જેનો મીડિયાએ ઉપયોગ જ નથી કર્યો. એનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. હું ખાતરી આપું છું કે તમે નોટ છાપશો. રાજકારણીઓ માટે એ મતદાતા છે અને કોર્પોરેટ કંપનીઓ માટે એ ગ્રાહક છે. એનો બિચારાઓનો એટલો જ ખપ જોયો છે. જો તમે હિંમત કરવા તૈયાર હોય તો આપણે એ વર્ગનો ઉપયોગ કરી શકીએ.

હિંમત? એમાં હિંમતની ક્યાં વાત આવી? મુરડોકે સવાલ કર્યો.

ના, સાવ એવું નથી. હિંમત તો જોઈએ, મિ. મુરડોક. શરમ છોડવી પડે, બેશરમ બનવું પડે, ભૂંડા દેખાવાની તૈયારી હોવી જોઈએ. તમે જો લાજ શરમ છોડીને નિર્વસ્ત્ર થવા તૈયાર હોય તો હું તમારી સાથે જોડાવા તૈયાર છું. તમે પૈસા છાપશો એની ગેરંટી.

પણ એમાં લાજ-શરમ શું કામ નેવે મુકવાં પડે? મુરડોકે પ્રશ્ન કર્યો.

વાત એમ છે કે જમણી બાજુએ જે પ્રજા છે એ ખાસ પ્રકારનું વલણ ધરાવતી હોય છે. એ લોકો કોઈને કોઈ અસ્મિતાનું કે ઓળખનું અભિમાન ધરાવતા હોય છે. કોઈ પોતાના ધર્મનું, કોઈ ચોક્કસ સંપ્રદાયનું, કોઈ દેશનું, કોઈ વંશનું, કોઈ ભાષાનું, કોઈ પ્રાંતનું, કોઈ જ્ઞાતિનું, કોઈ પરંપરાનું, કોઈ રીતિરિવાજનું અભિમાન ધરાવતા હોય છે. આ બાજુ ડાબેરી વલણ ધરાવનારા લોકો અને ડાબરી મીડિયા તેમની નિંદા કરે છે, ટોકટોક કરે છે અને સુધરવાની સલાહ આપે છે. જમણેરી લોકો અને જમણેરી મીડિયા તેમની ઉપેક્ષા કરે છે.

ટૂંકમાં આપણે તેમની લાગણીને વાચા આપવાની એમ? મુરડોક.

ના, માત્ર વાચા આપો તો ગોળા સાથે ગોફણ પણ ગુમાવો. પ્રતિષ્ઠા ગુમાવો અને ફાયદો કોઈ જાતનો નહીં. આપણે હવા નાખવાની, તેમને ઉશ્કેરવાના. તેમને ધુણાવવાના. સામે કોઈ બુદ્ધિપૂર્વકનો પ્રતિવાદ કરે તો ઘાંટા પાડીને ચૂપ કરી દેવાના. બુદ્ધિ, નૈતિકતા, સામાજિક જવાબદારી વગેરે બધું ભૂલી જવાનું. એક વાર તમે એને નશો ચખાડ્યો પછી એ તમને છોડીને બીજે કશે જવાના નથી. તમે અતિશયોક્તિ કરો છો, અતિરિક કરો છો એની જાણ હોવા છતાં તમને છોડીને અન્યત્ર નહીં જાય, કારણ કે એને નશો જોઈએ છે. અત્યાર સુધી જેની ઠઠ્ઠા-મશ્કરી કરવામાં આવી છે તેમને તેમની ભેર તાણનાર કોઈક જોઈએ છે. વિવેક અને તર્કને પરાજીત થતા જોઇને એ પોરસાશે.

બુદ્ધિ, નૈતિકતા, સામાજિક જવાબદારી વગેરેની ઐસીતૈસી, પણ કાયદાઓનું શું? જેલમાં ન જઈએ? સજા ન થાય? પ્રતિબંધો ન આવે? મુરડોકે સવાલ કર્યો.

આ જ તો ખેલ છે. બહુ જલદી ઉશ્કેરાયેલા લોકો મીડિયા દ્વારા સંગઠિત થવા લાગશે. લોકો હસી કાઢશે એવા ભયથી જે લોકો બોલવામાં સંકોચ અનુભવતા હતા એ હવે પછી બોલતા થશે. હસી કાઢવા જેવી વાત પણ આત્મવિશ્વાસ સાથે છાતી કાઢીને કરશે. એમની રાજકીય તાકાત બનશે. રાજકારણીઓ માટે વોટબેંક બનશે. વિવેક અને સભ્યતાની કોઈ વાત કરે તો તેઓ પોતે જ કહેવા લાગશે કે પહેલા મુસલમાનોને સુધારીને પછી અમારી પાસે આવજો અથવા ફલાણાને સુધારીને પછી આવજો. આ લોકો માટે એક કરતા વધુ દુશ્મન હોય છે. એ પછી જુઓ કેવી નવી તાકાત પેદા થાય છે. કોઈ કાયદો તમને હાથ નહીં લગાડી શકે. બીજું કાયદાના રખેવાળોના ગોરખધંધા ઓછા હોય છે? તેમને પણ વિચારવાની ક્ષમતા નહીં ધરાવનારા લોકો સંગઠિત થાય એ જોઈએ છે.

મારી તૈયારી છે. તમે પગાર શું લેશો? મુરડોક.

પગાર? પગાર નહીં ભાગીદારી. મીડિયા, કોર્પોરેટ અને શાસકોની ભાગીદારીની આ યોજના હું વેચવા માગું છું.

અને એ પછી ‘ફોક્સ ન્યુઝ’ નામની રૂપર્ટ મુરડોકની ટી.વી. ચેનલે જે નવું પત્રકારત્વ દાખલ કર્યું એણે આજે દુનિયામાં સંકટ પેદા કર્યું છે. અર્ણવ ગોસ્વામીઓ આઈલ્સના ચેલાઓ છે. ભારતમાં કાયદાનું રાજ વધારે પડતું નિર્બળ છે એટલે અર્ણવની હિંમત વધારે પડતી વધતી ગઈ. નીચતાની પણ એક સીમા હોય. 

અહીં મુરડોક અને આઈલ્સ વચ્ચે જે સંવાદ આપ્યો છે એ કાલ્પનિક છે અને નથી પણ. ૨૦૧૭માં અવસાન પામેલો રોજર આઈલ્સ દંતકથા સમાન પત્રકાર હતો. તેના વિષે અનેક વેબ સિરીઝ બની છે જેમાં લગભગ આવા સંવાદ સાંભળવા મળશે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 08 નવેમ્બર 2020

As I am writing this TV news has just declared a definitive Biden victory.  So, as Trump departs with his incoherent and incompetent leadership, I am hopeful! My faith in good sense of American people and in American democracy is reaffirmed.

Yes, we don’t have much talked about Blue Wave that I had hoped and predicted. So, we will have a divided government for at least for next two years. Is that too bad?  Republican controlled senate will push back on an aggressive, left leaning agenda starting with cabinet appointments.  Chances of Elizabeth Warren for Treasury and Bernie Sanders for Labor are substantially diminished, if not eliminated.  Imposition of any large tax burden on the rich as well as on large corporations looks unlikely.  This has already eased the markets as all indices have risen since the election day.

Chances are McConnell and Biden, two old senate friends, are likely to work together better than had been the case when Obama was president.  Washington is likely to work better in an old fashioned horse trading way and come up with a moderate legislative agenda on critical issues such as pandemic relief, economic stimulus and infrastructure. I doubt whether there will be any more silliness of shutting down the government and of not raising the debt ceiling.

With this hopeful note, I do not want to minimize the fundamental fact that the country is bitterly divided.  Trump might be gone but Trumpism is likely to stay here for a foreseeable future.  Approximately 5 million more people voted for Trump in 2020 than four years ago. Indeed, half of the country still voted for an amateurish and morally depraved President who has done incalculable damage at home and abroad.  Further, we still have a profound existential issue of climate change that must be addressed.  Will we be able to do that with this level of distrust and division?  Further, we still have a raging pandemic that costs more than a thousand American lives each day.  I am hopeful that at least under Joe Biden we will begin to address these issues.