જોરાવર દુશ્મન દેશ, મિત્રના શત્રુ સાથેની દોસ્તી અને બળતા ઘર જેવા પડોશી રાષ્ટ્રના ભાલા વચ્ચે ભારતની એક એક ચાલ નિર્ણયાત્મક સાબિત થશે.

તાજેતરમાં જ ચીનની કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીએ એક અગત્યનો ‘ઐતિહાસિક પ્રસ્તાવ’ પસાર કર્યો છે. ચીનના સત્તા પક્ષે દેશના ઇતિહાસમાં કરેલું આ છઠ્ઠું પ્લિનરી સેશન હતું. પ્લીનમ એટલે કે કોઇ પણ પક્ષની મુખ્ય સમિતિના ૩૦૦થી વધુ સભ્યોની બેઠક. આ બેઠક મોટે ભાગે ગુપ્ત હોય છે અને ત્રણથી પાંચ દિવસ ચાલતી આ બેઠકમાં ખરેખર બંધ બારણે શું ચર્ચાઓ થાય છે તેની કોઇ જાણકારી તેની બહાર રહેલાઓને નથી હોતી. ચીનના રાજકીય ઇતિહાસમાં આ બેઠકોનું આગવું મહત્ત્વ રહ્યું છે. ચીનમાં થયેલી આવી બેઠકોમાં પસાર થયેલા પ્રસ્તાવો તેની રાજકીય વિચારધારાની દિશા નક્કી કરનારા રહ્યા છે. આ વખતે થયેલી બેઠક પછી ચીનના કોમ્યુનિસ્ટ પક્ષનો ૧૦૦ વર્ષના ઇતિહાસનો સારાંશ તેની સિદ્ધિ તથા ભાવિ આર્થિક વિકાસના લક્ષ્યને આલેખ તેના પ્રસ્તાવરૂપે જાહેર કરાયો. આ જાહેરાત પછી શી જિનપિંગની અગત્યતા ચીનના રાજકીય ઇતિહાસમાં એક નવી ઊંચાઇએ મુકવામાં આવી. કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી દ્વારા આ પ્રકારનો પ્રસ્તાવ રજૂ કરનારા જિનપિંગ ત્રીજા નેતા છે. સર્વોપરી નેતૃત્વનો નવો ચહેરો એટલે કે જિનપિંગ એવું આ પ્રસ્તાવ દ્વારા કહેવાઇ રહ્યું છે તેમ કહેવામાં કોઇ અતિશયોક્તિ નથી.  કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી ઑફ ચાઇના એટલે કે સી.પી.સી.એ રજૂ કરેલા પ્રસ્તાવમાં, ‘મેજર અચિવમેન્ટ્સ એન્ડ હિસ્ટોરિકલ એક્સપિરિયન્સ’ની વાત કરાઇ છે જેમાં ભાવિ રાજકીય દિશાઓનો સંકેત પણ છે. 

જિનપિંગે આ પહેલાં જુલાઇ ૨૦૨૧માં પોતાનો પહેલો હેતુ – જે લગભગ સમૃદ્ધ કહી શકાય તેવો સમાજ ઘડવાનો હતો તે સિદ્ધ કર્યાની જાહેરાત કરી હતી અને હવે તે રાષ્ટ્રને ૨૦૪૯ સુધીમાં ‘મહાન આધુનિક સમાજવાદી દેશ’ બનાવવા તરફ લઇ જઇ રહ્યા છે તેવી વાત કરી હતી. તાજેતરની બેઠકમાં એ વાત પણ સ્પષ્ટ કરાઇ કે ચીન હવે એ દેશ નથી રહ્યો કે જે બીજા રાષ્ટ્રો દ્વારા દબાઇ જાય કે તેનું દમન થઇ શકે. શિ જિનપિંગ આગામી વર્ષે સત્તા પર એક દાયકો પૂરો કરીને પોતાની ત્રીજી પાંચ વર્ષિય ટર્મ શરૂ કરશે. જિનપિંગના મહત્ત્વને જે રીતે આ બેઠકમાં આંકવામાં આવ્યું છે તે સાબિત કરે છે કે જલદી જ દેશ આખામાં, મૂળિયા સુધી સર્વોપરી એકજૂટ કેન્દ્રીય સત્તાનો વિચાર વિસ્તરે તેની તકેદારી રખાઇ રહી છે. ચીનના ઇતિહાસમાં જે ૧૯૪૫માં અને ૧૯૮૧માં થયું તેનું જ પુનરાવર્તન થઇ રહ્યું છે અને જિનપિંગ કશે ય જવાના નથીનો ડંકો આ બેઠકના પ્રસ્તાવમાં વગાડાઇ ચૂક્યો છે. જે રીતે માઓ ઝેડોંગને હેલ્સમેન એટલે કે સુકાની કહેવાયા હતા, તે ટાઇટલ જિનપિંગ માટે વાપરવામાં આવ્યું.

આ આખી ચર્ચા અહીં છેડવાનું કારણ એ કે ચીનના જિનપિંગ જક્કી છે, તેમણે ‘તાઇવાન મુદ્દા’ને ઉકેલવાને મામલે જે વલણ રાખ્યું છે તે જ તેની સાબિતી છે. તાઇવાન જે સ્વાયત્ત આઇલેન્ડિક લોકશાહી છે તેને જરૂર પડે બળજબરીથી પચાવી પાડવાનો દાવો ચીન દ્વારા કરાઇ ચૂક્યો છે. ચીનની આ દાનત ભારતની ઊંઘ હરામ કરી દે તેવી છે. આપણી સરહદે સળી કરવાનું ચીને ક્યારે ય છોડ્યું નથી. ચીન ભારત માટે જોખમી પાડોશી છે તે આપણે જાણીએ છીએ. ચીનની આર્થિક તાકત હાલમાં અમેરિકા કરતાં ય વધારે છે. વિશ્વની કૂલ સંપત્તિમાં ચીની ભાગીદારી એક તૃતિયાંશ જેટલી છે.

S-400 એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ વિશ્વની સૌથી વધુ સક્ષમ એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ છે જે બધા જ પ્રકારના આકાશી હુમલાઓ સામે દેશને રક્ષણ આપશે. ભારતે ચીન અને પાકિસ્તાનના ફાઇટર જેટ્સ તથા મિસાઇલ હુમલાઓથી બચવા માટે જ S-400 એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ અપનાવવાનો નિર્ણય લીધો. ૨૦૨૧ના અંત સુધીમાં તેનું પહેલું ડિવિઝન ભારતમાં ડિલિવર થઇ જશે, જેમાં આપણે ખરીદેલા પાંચ યુનિટમાંથી એક આપણે રિસિવ કરીશું. ભારતે S-400 એર ડિફેન્સ સિસ્ટમનાં પાંચ યુનિટનો ઓર્ડર ૨૦૧૮માં આપ્યો હતો. ભારત પહેલાં બેલૂરસ, અલ્ગેરિયા, ટર્કી જેવા દેશોએ આ સિસ્ટમ રશિયા પાસેથી ખરીદી છે. ઇજિપ્ત, સાઉદી અરેબિયા તથા કતાર જેવા દેશોને પણ તે ખરીદવામાં રસ છે. ભારતની આ ખરીદી યુ.એસ.એ.ને કઠે તે સ્વાભાવિક છે કારણ કે રશિયાની ડિફેન્સ સિસ્ટમ પર ભારત આધાર ન રાખે તેમાં જ યુ.એસ.એ.ને રસ હોય. ઘણા દાયકાથી રશિયા જ ભારતનો ડિફેન્સ પાર્ટનર રહ્યો છે પણ યુ.એસ.એ. સાથે સંબંધો બહેતર બનતા ગયા તેમ તેમ ભારતે યુ.એસ.એ. પાસેથી ડિફેન્સ સિસ્ટમ લેવાનું પ્રમાણ વધાર્યું. આ લેવડ-દેવડમાં ટકાવારીમાં ફેર પડતો રહ્યો છે, ક્યારેક યુ.એસ.એ.નો હાથ ઉપર હોય તો ક્યારેક રશિયાનો. પરંતુ એક કરાર પ્રમાણે યુ.એસ.એ. પોતાના એલાઇઝ પાસેથી એવી બાંયધરી લીધી કે રશિયા, ઇરાન કે નોર્થ કોરિયા જેવા રાષ્ટ્રોનાં પત્તા કપાય તેવાં પગલાં લેવાં. ભારત રશિયા પાસેથી ડિફેન્સ સિસ્ટમ લે તો યુ.એસ.એ. સાથેના નિયમોનો ભંગ કરવા બદલ યુ.એસ.એ. તેની સામે કાર્યવાહી કરી શકે છે. આપણી એક્સ્ટર્નલ અફેર્સ મિનિસ્ટ્રીનું કહેવું છે કે ભારત અને યુ.એસ. વૈશ્વિક સ્તરે વ્યૂહાત્કમ ભાગીદારી ધરાવે છે અને રશિયા સાથે તેમને ખાસ ભાગીદારી છે. આ બન્ને વિદેશ નીતિને લાગતું વળગતું નથી.

વર્તમાન સંજોગોમાં ભારતને માટે રાષ્ટ્રીય સંકટ વધતું ચાલ્યું છે. એક તરફ ડ્રેગન સમો ચીન છે જેની ઝાળ બળુકી થઇ રહી છે તો પાકિસ્તાન તરફથી કાયમી જોખમ રહેવાનું. અફઘાનિસ્તાન તો બળતું ઘર છે એટલે એની તલવાર પણ માથે તોળાઇ રહી છે. આ તરફ રશિયાએ ભારતને S-400 એર ડિફેન્સ સિસ્ટમની ડિલીવરી શરૂ કરી છે, પણ આ લેવડ-દેવડ અંગે યુ.એસ.એ.નું વલણ કેવું રહેશે તે કહેવું મુશ્કેલ છે કારણ કે ભારત પાસે યુ.એસ.એ.ની ડિફેન્સ સિસ્ટમનો વિકલ્પ પણ હતો. રશિયા અને યુ.એસ.એ.ની શત્રુતા અને યુ.એસ.એ.ની પાકિસ્તાન સાથેની દોસ્તી  બન્ને પરિસ્થિતિ ભારત માટે તો પ્રતિકૂળ જ છે. જોરાવર દુશ્મન દેશ, મિત્રના શત્રુ સાથેની દોસ્તી અને બળતા ઘર જેવા પડોશી રાષ્ટ્રના ભાલા વચ્ચે ભારતની એક એક ચાલ નિર્ણયાત્મક સાબિત થશે.

બાય ધી વેઃ

ભારતને રશિયાએ ડિફેન્સ સિસ્ટમ આપવાની શરૂઆત કરી છે. યુ.એસ.એ.ને આ ગમ્યું નથી પણ તેમણે હજી કોઇ પગલાં લીધાં નથી. પાકિસ્તાન યુ.એસ.એ.ને  છુપે ઇશારે અળવિતરાઇ પર ઊતરી આવે એવી પૂરી શક્યતા છે. ચીનમાં જિનપિંગનો સૂર્ય વધુ ઝળક્યો છે અને ચીન બધી જ રીતે જોરમાં છે. અફઘાનિસ્તાન ‘લૂઝ કેનન’ જેવી હાલતમાં છે ત્યારે ભારતનું એક એક પગલું જાણે સુરંગ બિછાવેલા મેદાન પર ભરાતું હોય તેવી હાલત થવા બેઠી છે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  21 નવેમ્બર 2021

સ્મરણો ઘેટાંની જેમ ધૂણતાં ધૂણતાં ચાલ્યાં આવે છે. એક વાર શરૂ થાય પછી એમને રોકી શકાતાં નથી. મને તો થાય, હું ‘ગોાવાળ’ની જેમ એમની પાછળ પાછળ ચાલું છું કે મારા ચિત્તમાં એ બધાં જાતે ને જાતે જેમ ફાવે એમ ચાલી આવે છે? મધુર રૂપની અસમંજસતા ઊભી થાય છે …

કોરોનાકાળે વાઇરસની જેમ સ્મરણો પણ અત્ર તત્ર સર્વત્ર સળવળતાં જોવા મળે છે. અનેક લોકો, પહેલાં આમ હતું ને પહેલાં આમ હતું, કરવા લાગ્યા છે. ઘણાઓ તો આત્મકથા કહેવા માંડે છે. કેટલાક તો, ચાલો આજે નાનપણમાં જઈએ – નામનો કાર્યક્રમ બનાવે છે. એવું કહી શકાય કે ક્રાઇસિસ પુશ મેન ઇન્ટુ ધ પાસ્ટ …

વતનમાં ત્યારે લાઈટો આવી ન્હૉતી, એક કૉન્ટ્રક્ટરે – જે ‘કંટ્રાટી’ કહેવાતો – થાંભલા અને તારદોરડાં બંધાવી – કરીને મુખ્ય રસ્તા પર માંડ શરૂ કરેલી. મેં ઘણી વાર એ થાંભલાની લાઇટ નીચે બેસીને, એકડિયા-બગડિયામાં હતો ત્યારે, લેસન કરેલું કેમ કે ઘરમાં ફાણસ ચીમણી દીવેલનાં કોડિયાં ખરાં, પણ થાંભલાની એ ઇલૅક્ટ્રિકની વાત જ ઑર હતી. કંટ્રાટી કુદરતપ્રેમી તે અજવાળિયાના પંદર દિવસ લાઇટો બંધ રાખતો’તો ! એ રાતોની ઠંડકભરી ચાંદની અને નવી નવી ઇલેક્ટ્રિક લાઇટનું મિશ્રણ હજી ભુલાયું નથી.

વતનમાં ત્યારે વૉટરવર્ક્સ પણ નહીં, ખારા અને મીઠા પાણીના કૂવા ને તળાવનાં પાણી. પાણિયારીએ ‘એ ચાર દિવસ’ નહીં આવવાનું તે બા પડોશણો જોડે જાય ને માથે બેડાં મૂકીને દૂરના કૂવેથી પીવાનું પાણી લાવે. ખડકીના કૂવામાં કપડાં, વાસણ કે વસ્તુઓ પડી જાય તો ‘બિલાડી’ ઉતારવાની, વસ્તુને એમાં ફસાવવાની ને આસ્તેથી ઉપર લાવી દેવાની. એ બિલાડીકળાના જાણકારનો ખડકીમાં મહિમા હતો. નજીકના ગામેથી લાકડાં વેચનારા આવતા – ઝાડ કાપીને લાવ્યા હોય, એ લાકડાં લીલાં તો નથી ને, એના જાણકારનો ય મહિમા હતો. કેરીઓનું ગાડું આવે ત્યારે ભાવતાલ કરીને બધું નક્કીચક્કી કરી આપનારા કાબેલ પણ હતા ને એમનો ય મહિમા હતો. ખડકીમાં એ જાતની સોશ્યોલૉજી વિકસેલી.

ફળિયામાં એક જ જણના ઘરે રેડીઓ ને ગામમાં બીજા બે-ત્રણને ત્યાં – બસ ! એ શેઠ વૉલ્યુમ એટલું મોટું રાખે કે ફળિયું આખું સાંભળે. જાતે સાંભળવા કરતાં એઓશ્રી સંભળાવવાની મજા લેતા. દયાળુ લાગતા’તા. ગામમાં ચાર જણને ત્યાં ફોન હતા – ઘડા જેવા પેલા કાળિયા, ત્રણ જ નમ્બરના. પછી એ રંગીન થયા, પછી મોબાઇલમાં પૅઠા, ને આજે તો સાવ સ્માર્ટ થઈ ગયા છે, મારા કે તમારા ‘ફિટબિટ’ કે ‘એપલ’-ના વૉચમાં તો એના નમ્બર પણ સંતાયેલા બેઠા હોય છે. 

દાઢી કરવાનું શીખ્યો એ ઉમ્મરની વાત. બહુ સાદું બ્લેડ મળતું’તું. પણ અમારા વડોદરામાં લારિલપ્પા બજાર, ન્યાયમન્દિર સામે, હવે તો નષ્ટ થઈ ગયું છે, પણ એ બજારમાં અવનવી વિદેશી ચીજો મળતી’તી. દાણચોરીથી આવતી હશે કે કેમ, નથી ખબર. લેટ ફિફ્ટીઝનો જમાનો. ત્યાંથી ‘સેવન ઓ’ક્લૉક’ બ્લેડ આવી મળેલું. વરસો લગી એ જ વાપર્યું. એનાથી દાઢી, પેલા સાદા કરતાં અનેકશ: સુન્દર થાય, ઝડપ લગાવી શકાય. પણ જેવું ‘ફિલિપ્સ’-નું ઇલેક્ટ્રિક રેઝર આવ્યું, એ જ વાપર્યું. એક મિત્ર અમેરિકાથી આવેલા ને લાવેલા, ૧૯૭૭ની વાત. એ જોઈને પછી મેં પણ વસાવેલું. પણ ‘જિલેટ’ ને ’જિલેટ માક’ આવ્યાં; પછી, ડબલ બ્લેડવાળાં, પછી ટ્રિપલ, ને હવે પાંચપાંચ બ્લૅડવાળાં – જેનું નામ છે, ‘જિલેટ ફ્યુઝન’.

મારો એક મિત્ર જિલેટને ‘ગિલેટ’ કહેતો’તો ! એક આશાસ્પદ સાહિત્યકાર ‘કર્નલ’-ને સ્થાને ‘કોલોનલ’ કહેતા. ઘણા સમય લગી વડીલ સાહિત્યકારોએ એમને સુધારેલા નહીં – વડીલ કોને કહો છો !

Picture courtesy : TripAdviser

આ રેઝરનું ડોકું દાઢીના ઉતાર-ચડાવને એની મેળે અનુસરે એવું ડાહ્યું બનાવ્યું છે – યુઝર ફ્રૅન્ડલિ. આફ્ટરશેવ આવ્યાં ન્હૉતાં ત્યારે ફટકડીની ગોટી હતી, હળવેથી ઘસી લેવાની, ઠંડક થાય. હવે તો ‘ઍક્સ-ફૅક્ટર’, હું વાપરું છું એ ‘ઓલ્ડ સ્પાઇસ’, એમ ઘણાં …

લારિલપ્પામાં એક નાનકડી દુકાન હતી, ખોલી. એ ભાઈ બગડેલી ઇન્ડિપેન રીપેર કરી આપે, ભલે ને ગમે એટલી બગડેલી હોય – નીબ, મ્હૉરિયું, લિક થતી હોય તેને બંધ કરી દેવી, ઉપલી ખોલીની ચાંપ બદલી આપવી, વગેરે. ત્યારે વડોદરામાં ‘પ્રતાપ’ પેનનું કારખાનું ખૂલેલું – બ્રાઉન કલરની હોય. બોલપેન હજી આવી ન્હૉતી. પછી તો, હું નીબને સ્થાને નાના તાર જેવું લબડે ને ફ્લુઅન્ટલિ લખાય એવી પેન લાવેલો. પછી, શાહી પાછળના પમ્પથી ભરાય એવી, પછી, ’પિઅરે કાર્ડિન’, ‘લૅમિ’ એમ મૉંઘી અને જાત જાતની લાવેલો. એ બધી પેનો મારી દયા ખાતી પડી છે ઘરમાં ક્યાંક.

પ્રાથમિકમાં સ્લેટ-પેન હતાં, સ્લેટ પૂઠાની પણ હોય. કેટલાક થૂંકીને ભૂંસે, હું પલાળેલું સરસ નાનું પોતું રાખતો. વિદ્યા કહેવાય, વિદ્યાનું અપમાન ન કરાય. એ બૉઘાઓની સ્લેટ ‘ગંધાય’ – એવું લખતી વખતે આ ક્ષણે પણ મને ચીતરી ચડે છે.

પિતાજી એક વાર મારા માટે ૩૦૦ પાનની નોટબુક અને કણ-વાળી પૅન્સિલ લાવેલા. પહેલાં તો, નોટમાં પેન્સિલથી લખવાનો રિવાજ હતો. મેં જ્યારે જાણ્યું કે હૅમિન્ગ્વે પેન્સિલથી લખતા’તા, મને બહુ ગમેલું. પછી, પાછળ રબર-વાળી ક્યારે આવવા લાગી, નથી યાદ. મને ખોટું લખાયેલું જરા પણ ન ગમે, તરત ભૂંસી નાખતો, પેલું છૂટું રબર ન મળે તો ઘાંઘો થઈ જતો. હલકી જાતનું રબર ડાઘા પાડે. એને વારંવાર લૂછ્યા કરતો ત્યારે પણ મને ઉતાવળ ઘણી …

સાહિત્યના લેખ લખતો થયો એટલે ‘સન્લિટ બૉન્ડ’ કાગળ વાપરવા લાગ્યો. કૉપિ રાખવી પડે એટલે કાર્બન પેપર લાવતો થયો. આખું લખાણ કાચું લાગે કે તરત ડૂચો વાળીને ફૅંકી દેતો. રશ્મીતા તીખી નજરે જુએ છતાં સ્મિત કરીને એ ડૂચા વીણવા જાય, પણ ઊઠીને ડસ્ટબિનમાં હું જ નાખી આવું. મારા લખાણનો ‘કચરો’ મારે જ સાફ કરવો જોઈએ – એ પ્રકારનું સૅલ્ફ-ઍડિટિન્ગ ! મારા કોઈ પણ લખાણના એક પણ શબ્દને સુધારવાની ભાગ્યે જ કોઇ તન્ત્રીને ક્યારે ય ચેષ્ટા કરવી પડી છે.

લૅપ્ટૉપ આવ્યાં ન્હૉતાં ત્યાં લગી ડબ્બા જેવું કમ્પ્યૂટર વાપર્યુ. હજી રાખી મૂક્યું છે. મૉનિટર, માઉસ, સી.પી.યુ., સ્પીકર, કમ્પ્યૂ કૅમ, વગેરે દરેક પાર્ટ પસંદ કરીને ઍસેમ્બલ કરાવેલું. ડબ્બો પડ્યો છે હજી. પહેલું લૅપ્ટૉપ ‘એચ.પી.’નું લાવેલો, બીજું ‘મૅકબુક પ્રો’, હવે ત્રીજું, આ, જેના પર લખી રહ્યો છું, એ ‘મૅકબુક ઍર’. હું ભલામણ કરું છું કે લખનારા સૌએ કમ્પ્યૂટર પર જ લખવું જોઇએ. કમ્પ્યુટરના આગમનથી બન્યું એવું કે ડિક્ષનરીઓ ગઈ, ઇન્ડિપેનો ગઈ, કાગળ ને કાર્બન ગયાં, પણ પ્રેસના ટાઇપ જેવા અદ્દલ સુન્દર મારા મરોડદાર હસ્તાક્ષર પણ ગયા – એટલી હદે કે પેન કે બોલપેનથી લખું કશુંક, પણ વાંચતાં જો વાર થઈ હોય તો એ લખાણને હું જ નથી ઉકેલી શકતો – એટલા બધા ઝડપી ને ગૂંચપૂંચિયા …

મારા ‘વસ્તુસંસાર’ નિબન્ધસંગ્રહમાં વસ્તુઓની આવી ઘણી વાતો છે. આ લેખમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે મારા જીવનમાં ઉત્તરોત્તર સારી વસ્તુઓએ જ સ્થાન મેળવ્યું છે. વસ્તુઓની જેમ મારા જીવનમાં વ્યક્તિઓ પણ ઉત્તરોત્તર સારી જ આવી છે. પરન્તુ કેટલીક વ્યક્તિઓ પેલી ઇન્ડિપેનોની જેમ છૂટી ગઈ છે, કેટલીકને મેં પેલા ડૂચાની જેમ વાળીને ફૅંકી દીધી છે.

એટલે, મારું મન્તવ્ય છે કે મારે કે બીજા કોઈએ પણ સર્જનની જેમ હમેશાં કલામય, સુન્દર ને રસાનન્દ આપનારી ચીજો જ સરજવી જોઈએ, અને તે માટે જીવનના હરેક સંવિભાગમાં પણ ચૅંકભૂંસ કરવી જોઈએ.

સમજી શકાવું જોઈએ કે આખ્ખો ખરો દાખલો કદી નથી થવાનો …

= = =

(November 21, 2021: Ahmedabad)

આજે સવારે એક મિત્રએ ફોન કરીને મને પૂછ્યું : કિસાન કાયદા રદ્દ થયા એ વિષે તમારો શું પ્રતિભાવ છે ? થોડીવાર અટકીને મેં કીધું : આપણા બાપદાદાઓ કહેવતો રૂપે પ્રતિભાવ આપી ગયા છે. ગુજરાતીમાં એક કહેવત છે : "વાર્યા ન વળે, પણ હાર્યા વળે”. એક કહેવત હિન્દીમાં પણ છે : "બુંદસે ગઈ વો હોજ સે નહીં આતી”.

આજે મારો ઈરાદો "ડ્રગ્સ" વિષે, આપ સહુ દોસ્તો સાથે, પચાસ ગ્રામ જેટલી વાતો કરવાનો છે. અમેરિકામાં ડ્રગના બંધાણીઓ માટે સરકાર રિહેબિટેશન સેન્ટરો ચલાવે છે. થોડાં વર્ષ પહેલાં મેં ફિલાડેલફિયામાં ચાલતા એક મોટા સેન્ટરમાં સૂચી વ્યાસ સાથે અર્ધો દિવસ વિતાવ્યો હતો. કવિતાઓ વાંચી હતી, સારી પ્રેરણાત્મક વાતો કરી હતી, એ સમયની અહીં તસ્વીર મૂકી છે. મારા શ્રોતાઓમાં ડ્રગ માફિયાઓ અને મોટા ક્રિમિનલો હતા. આ સેન્ટરનો એક માત્ર ઉદ્દેશ એટલો જ છે કે ડ્રગ માફિયાઓ સાથે પ્રેમપૂર્વક સંવાદ થાય તો ક્રિમિનલો બદલી શકે છે. અહીં શહેર કે ગામનાં નામ બદલવાની મૂર્ખતા નથી, પણ માણસ બદલવાની પ્રક્રિયા છે. મુદ્દો અહીં મનુષ્ય ગૌરવનો છે. અર્ધો દિવસ હું ડ્રગ માફિયા સાથે રહ્યો. વિદાય લીધી ત્યારે સહુ ઈમોશનલ થઇ ગયા. આપણે ત્યાં પણ જેલોમાં જઈને ક્રિમિનલો સાથે સત્સંગ કરવા અનેક મિત્રો જાય છે તે સરાહનીય છે. આ તો એક આડ વાત થઇ. મુદ્દો એ છે મનુષ્ય શા માટે ડ્રગનો બંધાણી થઇ જાય છે? કઈ લાચારી છે?

વિખ્યાત સર્જક કવિ એડગર એલન પો ખૂબ નશેડી હતા. કવિએ પોતે જ પોતાના નશા વિષે લખ્યું છે : "મને તે ઉત્તેજકોનો બિલકુલ આનંદ નથી કે જેમાં હું ક્યારેક ખૂબ જ પાગલ થઈ જાઉં છું. તે આનંદની શોધમાં નથી કે મેં જીવન અને પ્રતિષ્ઠા અને કારણને જોખમમાં મૂક્યું છે. ત્રાસદાયક યાદોમાંથી, અસહ્ય એકલતાની લાગણી અને કેટલાક વિચિત્ર તોળાઈ રહેલા વિનાશના ભયથી છટકી જવાનો તે ભયાવહ પ્રયાસ રહ્યો છે."

અહીં તમે જુઓ કે વ્યસનની શરૂઆત એવી આશા સાથે થાય છે કે જે કંઈક 'બહાર' છે તે તરત જ અંદરની ખાલીતાને ભરી શકે છે. એકદરે અંદરથી માણસ સાવ ખાલી ખાલી છે. ખાલીપાના ડબ્બામાં તમારે શું ભરવું એ તમારી વિવેકબુદ્ધિ પર આધાર રાખે છે. કચરો પણ ભરી શકો છો અને ડ્રગના પેકેટ પણ ભરી શકો છો. આધુનિક સમાજ લોકોને હતાશ બનાવતી પરિસ્થિતિઓને દૂર કરવાને બદલે તેમને એન્ટીડિપ્રેસન્ટ દવાઓ આપે છે. વાસ્તવમાં એન્ટીડિપ્રેસન્ટ્સ એ વ્યક્તિની આંતરિક સ્થિતિને એવી રીતે સંશોધિત કરવાનું એક માધ્યમ છે કે જેથી તે સામાજિક પરિસ્થિતિઓને સહન કરી શકે, જે અન્યથા તેને અસહ્ય લાગે.ન શો અનેક પ્રકારનો હોય છે એ પછી શિવરાત્રીમાં પીવાતી ભાંગ હોય કે ચલમમાં પીવાતો ગાંજો હોય કે બારમા પીવાતો શરાબ હોય. એ સિવાય અંધભક્તિનો નશો હોય છે, સત્તાનો નશો હોય છે, માલિકીનો નશો હોય છે. આજકાલ અમારા મુંબઈમાં ડ્રગ્સ વિષે બહુ સમાચારો પ્રગટ થાય છે. એક બાજુ હજારો કરોડનું ડ્રગ્સ ગુજરાત અને બીજાં શહેરોમાંથી પકડાય છે એની કોઈ વાત કરતું નથી, અને બીજી બાજુ, પંદર વીસ ગ્રામ ડ્રગ વિષે આખા દેશમાં હો…હો… ગોકીરો થઇ રહ્યો છે. આનો જવાબ ગુજરાતી ભાષાની કહેવત આપે છે : "દરવાજા મોકળા અને ખાળે ડૂચા”.

સૌજન્ય : અનિલભાઈ જોશીની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર, 21 નવેમ્બર 2021