(લલિત નિબંધ)
[લોકડાઉન દરિમયાન, 'આપણું આંગણું' બ્લોગ દ્વારા, ત્રણ દિવસીય ઓનલાઈન નિબંધ લેખન શિબિર સ્નેહી કવિ હિતેનભાઈ આનંદપરાએ ગોઠવેલી. એમાં તજ્જ્ઞ હતા ડૉ. મણિલાલ હ. પટેલ. એમણે જે રીતે તાલીમ આપી ને પાણી ચઢાવ્યું કે મને થયું કે હુયે નિબંધ લખી શકું. લખ્યું. હિતેનભાઈએ આજે એને ‘આપણું આંગણું’ના બ્લોગ પર મૂક્યું, ત્યારે બહુ જ રાજી થયો. — રમજાન હસણિયા]
•••
અંધારાને તે કંઈ આકાર હોતાં હશે? ના રે ના! એ તો આપણી અંદર સળવળતાં ભયનાં નિત નવાં મહોરાં પહેરીને આવે છે આપણી સામે.
નાનો હતો ત્યારે તો અંધારું દીઠું ય ન ગમતું ને તોયે એ રોજ રાતે ચાલાક શત્રુની જેમ કોણ જાણે ક્યાંથી આવી ચડતું ને મારી બાલ પરીસૃષ્ટિમાં આસુરી સામ્રાજ્ય ફેલાવી દેતું. ગામના છેડે ને કબ્રસ્તાનની સાવ સામે જ આવેલું અમારું એ સમયનું ઘર, એટલે જ્યાં દિવસે પણ બીક લાગતી હોય ત્યાં રાતે શું હાલત થાય એ તો અનુભવે જ સમજાય.
વીજળી વિહોણા બે ઓરડામાં નાનકડા ગાડામાં સમાઈ જાય એટલા અસબાબથી દિવસે ખાલીખમ લાગતું ઘર રાતે અંધારાથી છલોછલ ભરાઈ જતું. દવા પીવાઈ ગયા પછી ખાલી થયેલી કાચની શીશીમાં કેરોસીન ભરીને બનાવેલી ચીમની તો નાનકડા સિપાહી જેવી, એનું તે કેટલું જોર! કે આવડા મોટા યોદ્ધા સામે ટકી શકે? સાવ ઝાંખા પીળાં ભયથી ધ્રુજતા પ્રકાશમાં જ્યાં અડો ત્યાં અંધારું વીંછીની જેમ ડંખી જવા દોડી આવતું.
આવું ઘર શિયાળામાં દિનદુઃખિયાને આશરો આપતા કોઈ દયાળુ પાદરી જેવું તો ઉનાળામાં એ જ ઘર ફિલ્મોમાં આવતા ને બાળકો સહિત કોઈ અબળાને ઘરની બા’ર કાઢી મુકતા દયાહીન મકાન માલિક જેવું લાગતું. તો વળી, ચોમાસામાં એ અડધા દિવસ સાધુ તો અડધા દિવસ શેતાનની જેમ વર્તતું, સામાન્ય માણસની જેમ.
ઉનાળાના દિવસોમાં ઘરમાં સૂઈએ તો ગરમી ને મચ્છર બે ય ભેગાં થઈને ભાગીદારીમાં ત્રાસ આપવાની સર્વિસ ચાલુ કરી દેતાં, એટલે નાછૂટકે બહાર શેરીમાં જ સૂવું પડતું. કતારબંધ છ ખાટલા શેરીના છેડે આવેલા ઘરની બહાર અડોઅડ મુક્યા હોય, એક છેડે બાપા સુએ ને બીજે છેડે ક્યારેક મા તો ક્યારેક મોટીબે’ન સુએ બહાદુર પહેરેગીરની જેમ, ને વચ્ચે અમે ચાર ભાઈ-ભાંડું.
બે ભાઈ-બહેનની વચ્ચે સુતેલી મા માટે રોજ રાતે મીઠી તકરાર ચાલે. ‘મા, તું મારી બાજુ મોં કરીને સુને !’ એવું મોટીબે’નને બાદ કરતાં અમે ત્રણેય ભાંડરું જીદ કરીને કહીએ. મા એક ને અમે ત્રણ, એટલે ક્યારેક તો એકલા સુવાનું આવે જ. એવી રાતે બાજુના ખાટલામાં જ બે’ન સાથે સુતેલી મા પણ જોજનો દૂર લાગતી.
માને બાથ ભરીને સુવા મળે ત્યારે તો અંધારું સામે જ ઊભું હોય તોયે સિંહથીયે ભડવીર એવી માની ઓથમાં બીજાની શેરીમાં આવી ચડેલા ગલુડિયાની જેમ ઊંકાંટા કરતું માના ભયથી ધ્રુજતું અંધારું કાંઈ કરી શકતું નહિ. પણ ફિલ્મોમાં જેમ હીરોનું બાળક જરીક એકલું પડે કે તરત વિલન એને દબોચી લઈ બાજી પોતાના હાથમાં લઈ લે તેમ મા બે’નને સુવડાવવા એનાં ખાટલા પર જાય કે તરત જ લાગ જોઈને અંધારું તૂટી પડતું મારા ઉપર.
દૂર સુધી લંબાતી ઊભી શેરીમાં ઓનાઈ કરતાં (રોવા જેવો અવાજ કરતાં) કૂતરાં જાણે અંધારાના વિજયનો શંખનાદ કરતાં હોય તેવાં લાગતાં. ઘરની સામેના વાડામાં આવેલું દિવસે દેવદૂત જેવું લાગતું લીમડાનું ઝાડ રાતે અંધારામાં કોઈ હજાર હાથવાળા અસુર જેવું લાગતું,
શાળામાં કિરીટસાહેબે સફારી મેગેઝીનમાં આવેલી આફ્રિકાના નરભક્ષી ઝાડની વાત કરેલી તે યાદ આવી જતી ને મનમાં ધ્રાસકો પડતો કે આ લીમડો પે’લા માણસખાઉ ઝાડમાં તો નહિ ફેરવાઈ જાય ને? ત્યાં અચાનક બાજુના ખાટલા પર સુતેલી માનો હાથ લંબાતો મારા હાથને અડતો ને એ સ્પર્શ મારું સુરક્ષા કવચ બની જઈ મને નિર્ભય કરી દેતું! આજે પણ જીવન ક્યારેક ભયાવહ રૂપ લઈ બીવડાવે ત્યારે માના ખોળામાં માથું મૂકી સુઈ જાઉં છું ને જીવનભર અમારાં તડકાને પોતાના માથે ઓઢી લેનારી મા એ ક્ષણે પણ મારી બધી જ વ્યથાઓને ઓગળી દે છે એનાં પ્રેમાળ સ્પર્શથી …
ખબર નહિ કેમ પણ હવે એ ભયાવહ લાગતું અંધારું ગમવા માંડ્યું છે. સતત સાથે રહેતા પ્રભાવશાળી શત્રુની સાથે પ્રેમ થઈ જાય તેમ હું એનાં સ્નેહનાં કાચા તાંતણે ધીરે ધીરે બંધાતો જાઉં છું. ભાઈબંધ જાણીને એ પણ હવે પોતાનાં વિકરાળ રૂપનો અંચળો ઊતારી જાણે મારી સાથે સૌમ્ય સ્વરૂપે આવીને ઊભું રહી જાય છે ને મને તાણી જાય છે એનાં શ્યામલ સૌન્દર્યલોકમાં.
કાનુડાની જેમ આ અંધાર પણ કાળો ને છતાં કામણગારો લાગી રહ્યો છે મને. પ્રહ્લાદ પારેખને લાગતો તેવો ક્યારેક ખૂશ્બોભર્યો પણ લાગે છે. તો વળી, ક્યારેક ચોતરફ અંધારાથી વીંટળાઈ વળું ત્યારે તો એમ થાય કે જાણે શામળો જ અરૂપ બનીને મને આલિંગન ન આપી રહ્યો હોય! આહા! કેવો સુંવાળો સ્પર્શ! આ અંધારું આપ્તજન બનીને ભેટી પડે છે તો ક્યારેક તો એ જ અંધારું મિલનવેળાએ હરી લે છે બે પ્રિયજનોની આંખોના સંકોચને. અંધારું ઓગાળી દે છે એમને એકબીજાના અસ્તિત્વમાં.
આ અંધારું મારી સ્મૃતિમાં જાણે જીવતું દટાયેલું પડ્યું છે. જાણે કોઈ પીર-ફકીરે જીવંત સમાધિ લીધી હોય ને એનાં કોઈ ભગતને ભીડ પડે એની મદદે દોડી આવે તેમ અંધારું મારી કોઈ નાજુક ક્ષણે આવી ચડે છે ઘોડે ચડીને. જે ક્યારેક ડરાવતું તે આજે પ્રિયજનની જેમ પડખે આવી ઊભું રહે છે ત્યારે થાય છે કે એ કે એ જેસલની જેમ ચોરટામાંથી પીર થયું છે કે પછી એ તો એનું એ જ છે પણ મારી આંખોનો મોતિયો ઉતર્યો છે!
ક્યારેક મને થાય કે રાત આખી આકાશ ભરીને વિસ્તરેલું અંધારું સવાર પડે ને ક્યાં સંતાઈ જતું હશે ! આટલાં મોટાં અંધકાર ને છુપાવવા જગ્યા પણ તો મોટી જોઈએ ને! કે પછી એ પણ જ્ઞાનેશ્વરના ઈશ્વર જેવો છે આવડો મોટો ને આટલા નાનકડા હૃદયમાં સમાઈ જાય એવો? લાગે તો કંઈક એવું જ છે.
આમ થોડા મોટા મનનું પણ ખરું આ અંધારું! સૂરજ તો ઠીક પણ નાનકડી દીવડી આવે તોયે આ ઉદાર સાધુજન તરત ખસી જઈને જગ્યા કરી આપે. બધી જ વેળા હું હું કરતું ઊભું ન હોય એ અતિ હોંશીલા નેતાની જેમ! ખસી જવાની કળા તો કોઈ અંધારા પાસેથી શીખે!
કોઈ દિવસ મારી એકલતાની ઓથમાં અગાસીએ બેઠો હોઉં ત્યારે આ અંધારું વસ્તી કરાવવા હાજર થઈ જાય પોતાની અવનવી વાતો લઈને. તમરાંને કહીને આવે કે અમે બે અમારું ગીત ગાઈએ ત્યારે તું બેકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિક વગાડજે પાછો… થોડી સૂચના પવનને પણ આપી દીધી હોય કે લાગે કે વાત કંઈક થોડી વધુ ગંભીર બની રહી છે, ને ભાઈ ઉદાસ થઈ રહ્યા છે, તો જરા લ્હેરખી રૂપે આવી જઈ એ વાર્તાનું પાનું ફેરવી જજે.. ને બને પણ કંઈક એવું જ.
થોડે દૂર આશ્રમમાં વાયક ચાલતી હોય ને ભજનના શબ્દો નહિ કેવળ સૂર સંભળાતાં હોય. મન એ અગમ્ય સૂરમાં તણાઈ જાય ને અંધારું હનુમાનની જેમ ઊંચકીને મને રાવણની આસુરી નગરીમાંથી આનંદના રામલોકમાં લઈ જાય ! હવે શબ્દો સંભળાતાં થાય … ’હે જી એને આઠે પહોર આનંદ રે …’ હું હાથમાં મંજીરા લઈ ડોલવા લાગું ને ડોલી ઊઠે અંદર બેઠેલું મારું અસ્તિત્વ.
આ બધું ચાલે ત્યાં સુધી અંધારું આશ્રમની વાડની પાછળ છુપાઈને ઊભું હોય, મને પાછું મારા ગંતવ્ય સુધી પહોંચાડવા. એને અંદર આવવાની રજા ન હોય, નહિતર એને ય મન તો ઘણું હોય પોતાના કાળાં મસ સ્વરૂપને ધોઈને ઊજળાં થવાનું! હું આશ્રમની બહાર પગ મુકું કે પાછો હાજર થઈ જાય મારો એ દૃશ્ય-અદૃશ્ય સાથી.
મધરાતના સૂનકાર વચ્ચે મારો હાથ પકડીને મોટેરાની જેમ કાળજીપૂર્વક એ મને ઘર સુધી મૂકી જાય. ઓસરીમાં પહોંચતાં એક નાનકડું બટન દબાવું ત્યાં તો વેતાલની જેમ હસતો હસતો ક્ષણમાં જ અદૃશ્ય થઈ જાય. ક્યાં ગયું અચાનક એવું વિચારી દૂર સુધી દેખાતાં રસ્તા પર નજર કરું તો હાથ ઊંચો કરી આવજો .. આવજો .. કરતું અંધારું સરકતું જતું ભાળું મહા અંધકારમાં .. તેજમાં તેજ સમાઈ જાય તેમ અંધારમાં અંધાર ભળી જાય !
તો વળી ક્યારેક અચાનક જ દૈવીશક્તિની જેમ અંદર ધરબાયેલો હિમાલયનો એના જેવો જ વિશાળ અંધકાર ચુંબકથી ખેંચીને મને મનાલી પાસે આવેલી કોઠી કેમ્પસાઈટ પર લઈ જાય છે. એ મારો પહેલો હિમાલય પ્રવાસ હતો. દિવસે આંખો ભરી ભરીને હિમાલયને જોતાં ન ધરાઉં તે વળી રાતે એનાં કાળા મેષ રૂપને પણ આંખે આંજી લઉં. બધાં સ્લીપિંગ બેગમાં ગરકાવ થઈ જાય તે વેળાએ પણ મારું મન ફરીફરી પરણોત્સુક કુમારિકાની જેમ બહાર ડોકિયું કરી રાતે અંધારામાં શોભતાં એનાં ટૉલ, બ્લેક એન્ડ હેન્ડસમ પ્રિયતમ હિમાલયને જોઈને રોમાંચિત થઈ જતું!
એક રાતે મારે એ કેમ્પના આયોજકનાં ટેન્ટમાં સુવાનું હતું. સાવ નાનકડા ને છતાં અંધારાથી છલોછલ ભરેલા એ તંબુમાં સૂતી વેળાએ થયેલું જાણે આખી પૃથ્વી પર અમે બે ને ત્રીજું કેવળ અંધારું જ ન હોય! તેમાં વળી સાહેબનો આદેશ થયો, ‘ચાલ, મારી સાથે તને કંઈક ખાસ દેખાડું.’
મને થયું કે આવી કાળી ડિબાંગ રાત્રિએ તે વળી શું દેખાડશે ? પણ એ બધા પ્રશ્નો ત્યાં જ ખંખેરી એમનો હાથ પકડી હું અંધારામાં ચાલતો થયો. ડુંગર પર ધામા નાખ્યાં’તા એટલે બહુ જ સાંભળીને ચાલવું પડે. આયોજક સાહેબે ટોર્ચ સાથે લીધેલી હશે કદાચ પણ વાપરેલી નહિ તે બરાબર યાદ છે. હું તો એમનો હાથ પકડી ભગવાનની જેમ વિશ્વાસ મૂકી અંધારાની અદૃશ્ય દીવાલોને બાલવીરની જેમ જાદુઈ રીતે પાર કરતો આગળ વધી રહ્યો હતો.
ધીરેધીરે ડગ સ્થિર થયાં ને આદેશ થયો કે, ‘અહીં ભોંય પર લંબાવી દે ..’ નીચે બરફની પાટ જેવી ઠંડી ભોંય ને ઉપર અંધારભર્યું આકાશ! ને પછી એ સાહેબ ધીમેથી બોલ્યાં, ‘જો કેવું રૂપાળું અંધારું છે! હું તને એ જ બતાવવા લઈ આવેલો.’
કેટલાં ય સાધુઓના અંતરમાં અજવાળાં પાથરનાર હિમાલયની ગોદમાં સૂતે સૂતે હું એનાં અંધારનું નશીલું પીણું પી રહ્યો હતો. થોડી દૂર આવેલાં જોગિની ધોધનો એકધારો અવાજ અંધારાને જીવંત બનાવી રહ્યો હતો. દેવદારનાં વૃક્ષો ભાલો લઈને ઊભેલાં સિપાહી જેવાં લાગી રહ્યાં હતાં. અચાનક આવી જતાં પવનનાં સૂસવાટાના સ્પર્શે શરીર ધ્રુજી જતું ને કોઈનાં હૂંફાળા સ્પર્શની આશ કરી બેસતું. અત્યારે તો એ હૂંફ અંધારું જ આપવાનું હતું.
રાત જાણે પોતે જ ઊભી કરેલી ચુપકીદીમાં મંદ સ્વરે કશુંક મીઠું-મધુરું ગાઈ રહી હતી. એની ભાષા તો ન્હોતો જાણતો પણ ભાવને અનુભવવા કંઈ ભાષા આડે નથી આવતી.
ગંગાસતીની જેમ આ સાધ્વી રાત્રિ અંધારાની ઓથમાં અંતરનાં સૂર રેલાવી રહી હતી. ‘વીજળીના ચમકારે મોતીડાં પરોવો, પાનબાઈ, અચાનક અંધારાં આવશે રે જી …’ વીજળીનાં ચમકારાની આશાએ ગવાતું એ નિઃશબ્દ ભજન હિમાલયની અંધાર રાત્રિના કંઠવિહોણા ગાને સાંભળેલું ને અંતરમાં અજવાળાં થઈ ગયેલાં!
આ બધું વાગોળવામાં સાંજ પડવા આવી છે. વળી, અંધારાના નવલા રૂપને જોઈ રહું છું. સૂર્યના સામ્રાજ્યને પરાસ્ત કરીને ધીરે ધીરે ગર્વિલા ડગ ભરતો અંધકાર પૃથ્વી પર ચોતરફ નજર કરે કે તરત જ પોતાના પ્રિય રાજવીનો જય જયકાર કરતાં એનાં અસંખ્ય સિપાહીરૂપી તારલાઓ હર્ષોલ્લાસ કરતાં ટમટમી ઊઠે છે. ચક્રવર્તી રાજા કરતાં પણ અદકેરું તિમિરનું સામ્રાજ્ય ફરી વળે છે ચોતરફ; એયને છેક બ્રહ્માંડ લગી.
દહીંના ચક્કા જેવું જામેલું કાળું ડિબાંગ ઘટ્ટ અંધારું મને સમગ્ર સૃષ્ટિથી અળગો કરી દઈ આંગળી પકડીને લઈ જાય છે ભીતરનાં અંધકાર ભણી.
હું જોઉં છું કે મારી અંદર પણ અંધારું બેઠું છે, અડ્ડો જમાવીને. યુગોથી માંયલાંમાં ઘર કરી ગયેલો આ અંધકાર મને હવે ગૂંગળાવે છે. અત્યાર સુધી એની તરફ કોણ જાણે કેમ ધ્યાન જ ન્હોતું ગયું, પણ ઝેરનું મારણ ઝેર બને તેમ બહારનું અંધારું મને ભીતર લઈ ગયું ને જાણે મને અંધારાને ઉલેચવાની વાત કાનમાં કરી ગયું.
અમે બે ય બહાર આવ્યાં ત્યારે થોડુંક અંતરનું અંધારું પણ પગમાં ધૂળ ચોંટી જાય એમ ચોંટીને બહાર આવી ગયેલું. એનાં બહાર આવતાં જે થોડીક જગ્યા થઈ તે જગ્યા સ્વયં પ્રકાશ બની ગઈ! જાણે ભીતર પ્રગટી નાનકડી દીવડી! કેવું કહેવાય નહિ! અંધારું જ મને અંધારું ઉલેચવાની કળા શીખવી ગયું!
April 27, 2022
અડધી વસતિ સ્ત્રીઓની છે, બાકીની વસતિ પુરુષોની છે, પણ પોણા ભાગની વસતિ સ્ત્રી પર શંકા કરતી હોય તો નવાઈ નહીં ! કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે એ શંકા કરવામાં પુરુષો ઉપરાંત સ્ત્રીઓ પણ જોડાતી હોય છે. સ્ત્રી, સ્ત્રીની શંકાથી પણ પર નથી. કેમ થાય છે શંકાઓ ને શેની થાય છે? મોટા ભાગના સમાજો સ્ત્રીને કોઇની સાથે સંબંધ હશે, એ બાબતે શંકા કરતાં હોય છે. એમાં સ્ત્રી કુંવારી હોય કે પરણેલી કે વિધવા, શંકાથી પર નથી. સ્ત્રી કુંવારી હોય તો તેને કોઈ સાથે સંબંધ હશે કે પરણેલી હોય તો પતિ સિવાય કોઇની સાથે જોડાયેલી હશે કે વિધવા હોય તો કોઈ પુરુષને ચાહતી હશે – જેવું માની લેવામાં સમાજને બહુ વાંધો આવતો નથી ને એમ માની લેવામાં સ્ત્રીઓ પણ પાછળ નથી. જ્યારે વાસ્તવિકતા એ પણ છે કે નાની બાળકીથી માંડીને ડોશી સુધીની કોઈ પણ સ્ત્રી પુરુષના અત્યાચારનો ભોગ બનતી આવી છે ને પુરુષ ભાગ્યે જ એને માટે જવાબદાર ગણાતો હોય છે. સ્ત્રીનું જવું આવવું, તેનો પહેરવેશ, તેનો દેખાવ આ બધું જ પુરુષને આમંત્રણ આપે છે એવું મોટે ભાગે સમાજ માનતો હોય છે. એ વિચારીએ તો સ્ત્રીએ ઘરની બહાર જ ન નીકળવું એવો એનો અર્થ થાય, પણ ઘરની બહાર ન નીકળે તો સ્ત્રી સલામત છે એવું પણ નથી. આક્રમણ બહારથી જ થાય એવું ક્યાં છે? ઘરમાં પણ સ્ત્રીને સલામતીના પ્રશ્નો તો છે જ !