શબ્દો ગઝલનાં અક્ષરોમાં હું ઉતારી જાણું,
જીવનના વમળોને મુક્તિ ઘાટે વહાવી જાણું.

જીવન સ્વપ્ન છે એ જ જૂની ખુવારી પરંતુ,
આંખો વચ્ચે એક દુનિયા નવી વસાવી જાણું.

અશ્રુ જાણે કે આકાશથી ખર્યો એક તારો,
જિંદગી એક ડમરી ધૂળ વ્યથા ઊરની જાણું.

રૂદન આદિકાળથી મોજાં તણું નથી કિનારો,
જીવન આંધી ક્ષમા ઉઠાવી ટમટમાવી જાણું,

કાળજું કોરી રહ્યા શબ્દ જિંદગી આઝાદ થઈ,
માટીમાં મળી વમળમાં જીવતાં શીખાવી જાણું.

ઘાટકોપર, મુંબઈ

e.mail : bijaljagadsagar@gmail.com

માનનીય અધિકારીસાહેબોને,
આપને માલૂમ થાય કે છેલ્લા ત્રણ મહિનાઓથી
એક પણ અપવાદ વિના
હું, આપણા સમાજના
કાયદાકાનૂનની નિશ્રામાં
સુખેથી જીવી રહ્યો છું,
એટલે કે
હું જ્યારથી મારાં પત્ની, અમારી બે બિલાડીઓ અને
જેમની સાથે ઘરોબો હતો, તે અમારા જૂના પાડોશીનાં
છ પૌત્ર-પૌત્રીઓના ફોટાઓ સહિત
અહીં, તમારા રાજમાં સદા આબાદ રહેતા સેરેટોગા સ્પ્રિંગ્સમાં,
રહેવા આવ્યો છું ત્યારથી.
ખરું કહું તો, ગઈ કાલે બપોર સુધી મારી સતત ચાંપતી નજર હોવા છતાં
મારી ભાળમાં એવી કોઈ ઘટના મળી ન હતી કે
જેને કારણે સાર્વજનિક નિસબતની વાત છેડવી પડે.
તો પછી, આજ દિનાંકે, એવા ક્યા ખેદજનક સંજોગોએ
આમ ભારે હૈયે તમારા કાર્યાલયને પત્ર લખવા મને મજબૂર કર્યો છે
તે તમોને જણાવવું ઘટે.
હું સીધો આજના મુદ્દા પર જ આવું :
તાજેતરમાં અમુક અજાણ્યાં ગુલાબનો વધતો વસ્તાર નજરે ચડ્યો છે. નૉર્થ વેની પશ્ચિમે
લગભગ પા માઈલ દક્ષિણ તરફ
કોઈ પણ દેખીતાં કારણ વગર કે કશા ય હેતુ વિના
તદ્દન અનિયંત્રિતપણે ઊગી આવ્યાં છે એ અઢળક ગુલાબ.
ચોકસાઈથી કહું તો ઉપર જણાવેલ તેવાં
હજારોની સંખ્યામાં આ ગુલાબ અદ્દલ હુલ્લડોમાં હોય તેવી અરાજકતાથી
તેમના બેઢંગ અવિવેકી રંગો દ્વારા કેર વર્તાવી રહ્યાં છે
ને તેમની સ્વચ્છંદી વર્ણસંકર વ્યભિચારી પ્રજાતિઓનું વૈવિધ્ય તો ઈશ્વર જ ઉકેલી શકે.
આ ગુલાબ ભલે કોઈ પણ કૂળ-મૂળનાં હોય,
કે કોઈ પણ સ્વાભાવિક વૃત્તિનાં, વયનાં કે રંગનાં હોય 
તાલીમ પામેલાં હોય કે ન હોય,
આ ગુલાબ વિશિષ્ટ વર્ગીકરણ, વર્ણાનુક્રમ, નિષ્ઠા, આભડછેટ કે અન્યોની જરૂરિયાતો માટેની પરવાહ
જેવાં લક્ષણો ધરાવતાં નથી ને
સભ્યતાનો છાંટો ય દર્શાવતાં નથી.
એક વાત પર ધ્યાન દોરું ?
આ કૉલોની પસંદ કરવામાં મેં જોઈએ તેવી કાળજી લીધી નહીં,
થાપ ખાઈ ગયો છું.
બાળકો એકલાં હોય કે કોઈની સાથે હોય, તેમની નજરે પડે તેમ
ઉઘાડેછોગ ફાલી રહ્યાં છે આ અજાણ્યાં ગુલાબ.

(મારાં પત્નીએ પણ એક નોંધ મૂકવા કહ્યું છે તે એ કે નેલ્સન ઍન્ડ મેઇનના નાકે ચંદ્રપ્રકાશમાં ખીલતાં મધુમતીનાં ફૂલો પણ ભલે મૌસમી હોય, તેમના પણ મદોન્મત વ્યભિચાર જોવા મળેલ છે. જો કે મારાં પત્ની જ જાતે તમોને આ વિશે લખવાનાં છે. તમારે માટે એક વધારાનું કામ.)

મને ખાતરી છે કે ઉપર્યુક્ત વિષય સંદર્ભે જેનો જિકર કર્યો છે, તે ગુલાબો સામે આપ કાયદેસર પગલાં લેશો.

આ બાબતમાં આપને મારી કોઈ પણ મદદ જોઈતી હોય, તો મારો સંપર્ક કરતાં અચકાશો નહીં.

લિ.

આપનો વિશ્વાસુ,

* મૂળ અંગ્રેજી કાવ્યસંગ્રહ ‘પેશન’માંથી, અનુવાદક – અશ્વિની બાપટ 

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જૂન 2022; પૃ. 15

અવસર

ગીતાંજલિ શ્રી કૃત ‘રેત સમાધિ’ નવલકથાને બુકર પારિતોષિક મળ્યું એ કેવળ હિંદીજગત માટે જ નહીં ભારતીય સાહિત્ય સમસ્ત માટે ગૌરવપ્રદ ઘટના છે, અને સવિશેષ એક અર્થમાં ગુજરાત માટે પણ.

સુધીર ચંદ્ર અને ગીતાંજલિ શ્રી એ દંપતી ગુજરાતના વિદ્યાજગતના એક હિસ્સાને ઠીકઠીક પરિચિત છે. સુરતના સેન્ટર ફૉર સોશ્યલ સ્ટડીઝ સાથે એમનો સુદીર્ઘ સમ્બન્ધ અને એ અરસામાં ગુજરાતી સાહિત્ય સંદર્ભે નોંધપાત્ર નવ્ય તપાસ એ જો સુધીર ચંદ્રનો વિશેષ છે તો ગીતાંજલિ શ્રીએ સેન્ટરમાં નિભાવેલ સ્વાધ્યાય દાયિત્વ અને વડોદરાની મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીમાં ‘સોશિયલ એન્ડ ઇન્ટેલેક્ચ્યુઅલ ટ્રૅન્ડ્‌ઝ ઈન કોલોનિયલ ઈન્ડિયા : અ સ્ટડી ઑફ પ્રેમચંદ’નું એમનું ડૉક્ટરલ કામ પણ નોંધપાત્ર છે.

એક સરસ જોગાનુજોગ હમણાં વડોદરાના જ શકીલ કાદરીની નોંધ વાટે સામે આવ્યો : ૧૯૮૦માં ‘હંસ’માં પ્રકાશિત એક વાર્તા એમણે ગુજરાતીમાં શિરીષ પંચાલના સૂચનથી ઉતારી હતી. એ આપણાં ગીતાંજલિ શ્રીની પ્રથમ વાર્તા હતી.

‘હમારા શહર, ઉસ બરસ’ એ એમની નવલકથા સરૂપ ધ્રુવે આ દિવસોમાં સંભારી છે. લેખિકા ગીતાંજલિ સાથેનો મારો કિંચિત્‌ પરિચય પણ આ નવલકથા નિમિત્તે જ છે. બહોળી રીતે જોતાં અને જાડી રીતે કહેતાં બાબરી ઘટના અને ગુજરાત પ્રકારના કોમી વિધ્વંસક માહોલની એ કથા છે.

‘રેત સમાધિ’(‘ટુમ્બ ઑફ સેન્ડ’)ની બુઝુર્ગ નાયિકા ચંદ્રપ્રભા પતિના અવસાન પછી ભાંગી પડેલી મનઃસ્થિતિમાં પોતે જ્યાંથી ક્યારેક હિજરત કરી હિંદ આવી હતી તે પાકિસ્તાનમાં તે કાળના પ્રેમી અનવરની શોધમાં નીકળી પડે છે. એને એક કિન્નરનો સાથ છે. વિભાજન વેળાનો આઘાત, પ્રેમીથી છૂટાં પડ્યાંનો આઘાત, પતિના અવસાનનો આઘાત, આ બધા વચ્ચે તે કોઈક સમાધાન શોધવા મથે છે. એકાધિક લિંગ, એકાધિક ધર્મ, કુટુંબ અને દેશ આ બધી બહુસ્તરીય દાસ્તાં કંઈક નર્મમર્મ, કંઈક કટુતા-તિક્તતા સાથે ચાલે છે.

બુકર પારિતોષિક માટેની જ્યુરીએ આ નવલકથાને “Urgent and timely protest against the destructive impact of borders and boundaries whether between religions, countries or genders” તરીકે ઓળખાવી છે, અને ‘irresistible’ કહી છે.

ગીતાંજલિ શ્રીની આ અને અન્ય નવલકથાઓ વિશે તેમ બીજા સ્વાધ્યાયવિશેષો વિશે યથાપ્રસંગ નિરાંતે અને વિગતે લખાશે. પણ હમણાં તો બેત્રણ વ્યાપક અવલોકનો કરું તે લાજિમ લેખાશે.

યોગ્ય રીતે જ બુકર ઘટનાને કેવળ હિંદી જ નહીં પણ સમગ્ર ભારતીય સાહિત્યની સિદ્ધિ તરીકે આ દિવસોમાં વર્ણવાઈ છે ત્યારે નોંધવું જોઈએ કે અંગ્રેજી સિવાયની કોઈ ભારતીય ભાષાની કૃતિને બુકર પારિતોષિક મળ્યું હોય એવો આ પ્રથમ પ્રસંગ છે. હિંદી મૂળના કહી શકાય એવા નાયપોલને કે હિંદનાં જ અરુંધતી રોય આદિને આ માન જરૂર મળ્યું છે, પણ તે તો સીધાં અંગ્રેજીમાં લખનારાં છે.

આવે વખતે ‘જય હો’ કરતી એકદમ ટિ્‌વટતર્રાર પેશ આવતી ભારત સરકાર મોળી ને મોડી પડી એ પણ નિરીક્ષકોએ નોંધ્યું છે. જાહેરાતના છેક ચોવીસ કલાક પછી વડા પ્રધાને તો નહીં પણ રાજ્ય સ્તરના કેન્દ્રીય મંત્રી હરદીપ પુરીએ એકાદું ટિ્‌વટડું કીધું પણ હોજે ગયેલું બુંદે આવ્યું જાણ્યું નથી. કારણ અલબત્ત સમજાય એવું છે, અને તે એ કે જે રાજકીય વિચારધારાકીય સમ્પ્રદાય હાલની કેન્દ્ર સરકારનો છે એને ગીતાંજલિ શ્રીની સ્વતંત્ર સર્જનરમણા સોરવાતી નથી.

પણ ગીતાંજલિ શ્રી તો તમને કહેશે કે “આપ અપને સમાજ ઔર ઇતિહાસસે જુડે હૈ તો યે મુદ્દે આપ કે જીવનકા હિસ્સા હૈ. સાહિત્યિક કૃતિકી માંગ હૈ તો વહાં ભી યહ સહજ આ જાયેંગે.”

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જૂન 2022; પૃ. 16