ફ્રી ટ્રેડના પ્રણેતા રાષ્ટ્રોને જ્યારે ફુગાવાનો રાક્ષસ નડે છે ત્યારે તેમણે વહાલાં-દવલાંની નીતિ અપનાવવી છે
કોરોનાવાઇરસ રોગચાળો અને પછી રશિયા યુક્રેનનું યુદ્ધ – આ બન્ને બાબતોને કારણે આખી દુનિયાની સપ્લાય ચેન – પુરવઠા સાંકળ – ખોરવાઇ ગઇ છે. ઉદારીકરણ, ફ્રી-ટ્રેડ, બાય-લેટરલ રિલેશનશીપ જેવા શબ્દો વૈશ્વિક અર્થતંત્રને જોડતા પરિબળો છે. કમનસીબે રોગચાળા અને યુદ્ધના ફટકાએ આ કડીઓને નબળી કરી નાખી છે. તેમાં રાજકારણનો પણ એટલો જ મોટો ફાળો છે. વૈશ્વિકરણ – ગ્લોબલાઇઝેશનને કારણે બંધાયેલા વ્યાપારી સંબંધોમાં રાજકારણની શતરંજ પણ રમાતી હોય, છતાં પણ વૈશ્વિક આર્થિક તંત્રની મજબૂતી આ લેવડ-દેવડ પર જ ટકેલી હોય છે. પંરતુ મોર્ગન સ્ટેનલી રિસર્ચના એક તાજા વિષ્લેશણ અનુસાર ઓછું વૈશ્વિક અને વધુ આંતરિયાળ – સ્થાનિક સ્તરે એકબીજા સાથે જોડાયેલું માળખું ઉભરી રહ્યું છે. એવું તંત્ર જેમાં જે-તે દેશના ઉત્પાદકો, ઉદ્યોગકારો, સ્થાનિક બજારો અને તેને સહકાર આપનારાં નાનાં કે મોટાં રાષ્ટ્રોને પ્રાધાન્ય અપાય. આ આખો બદલાવ એવી રીતે આવી રહ્યો છે જેમાં ગણ્યાં ગાંઠ્યાં વૈશ્વિક આર્થિક સત્તાકીય રાષ્ટ્રોને બદલે એકથી વધુ રાજકીય અને આર્થિક કેન્દ્રો સમાવિષ્ટ હોય. અર્થશાસ્ત્રીઓ આ પરિવર્તનને ‘સ્લોબલાઝેશન’નું નામ આપે છે, જો કે સાથે એમ પણ સ્પષ્ટ કરે છે કે આ તંત્રને નક્કર થતાં હજી વર્ષો લાગશે, કારણ કે મોટી આર્થિક સત્તાઓ પરનું પરાવલંબન અચાનક જ ઘટી નથી જતું. જો કે સુરક્ષા અને સાયબર સિક્યોરિટી જેવા ક્ષેત્રે મહાસત્તા ગણાતા રાષ્ટ્રને બદલે મેક્સિકો, ભારત, વિએટનામ અને ટર્કી જેવા દેશોની ભવિષ્યમાં ચાવીરૂપ ભૂમિકા હોય તેમ બને કારણ કે યુ.એસ.એ. અને ઇ.યુ. જ્યારે ડાઇવર્સિફિકેશન કરશે ત્યારે આ રાષ્ટ્રોને ફાયદો થઇ શકે છે. આ ફાયદા પાછળના કારણોમાં ભૌગોલિક સ્થાન, લેબરની નીચી કિંમત અને ફ્રી ટ્રેડને લગતા કરારનો સમાવેશ થાય છે.
અત્યારે પણ રશિયા અને યુક્રેન વચ્ચેના સંઘર્ષમાં ટર્કી દ્વારા યુક્રેનને રશિયા સામેના યુદ્ધમાં ડ્રોન્સ સપ્લાય કરવામાં આવે છે તો રશિયાએ કરેલા આ હુમલા સામે ટર્કીને કોઇ વાંધો નથી. છતાં પણ જે યુક્રેન પર રશિયાએ ચઢાઇ કરીને દુનિયાની વ્યવસ્થાને હચમચાવી નાખી છે તે બન્ને વચ્ચે પડીને ટર્કીએ જ ઘઉં અને બીજા અનાજનો વ્યાપાર વિશ્વના બીજા દેશો સાથે ફરી ચાલુ કરવાનો નિર્ણય કરાવ્યો. નાના દેશોની ભૂમિકાની આ પ્રકારે વ્યાપાર વાણિજ્યની બ્લૉક ચેઇનમાં અગત્યની છે. યુદ્ધને કારણે યુક્રેન અનાજનો સૌથી મોટો ઉત્પાદક હોવા છતાં પણ નિકાસ નહોતો કરી શકતો જેની સીધી અસર હતી – બીજા રાષ્ટ્રોમાં આસમાને પહોંચેલો ફુગાવો. ટર્કીને આ આખી વાતમાં રસ હતો કારણ કે ત્યાં તો ફુગાવો ૮૦ ટકાના દરે હતો, ભારતમાં ૭ ટકાના ફુગાવાના દરે વિરોધનો વંટોળ જગાવ્યો છે ત્યારે ટર્કીમાં શું હાલત હશે તેની કલ્પના જ કરવી રહી. ટર્કીએ કેમ યુક્રેન અને રશિયા વચ્ચે પડવાનું નક્કી કર્યું તે સમજી શકાય છે.
હવે મોટાં માથાંઓની વાત કરીએ તો થોડા વખત પહેલાં યુ.એસ. ટ્રેઝરી સેક્રેટરી જેનેટ યેલેને સાઉથ કોરિયાના અધિકારીઓને કહ્યું કે હવે યુ.એસ.એ.નું માનવું છે કે તે એવાં જ રાષ્ટ્રો સાથે વ્યાપાર કરશે જેની સાથે તેને સારાસારી છે. આ વાત કહેવા માટે ‘ફ્રેન્ડ શોરિંગ’ જેવા શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો. સાઉથ કોરિયા અને અમેરિકા વચ્ચે દોસ્તી છે એટલે કંઇ વાંધો નથી. યુ.એસ.એ.નો આ અભિગમ ફ્રી ટ્રેડની નીતિને ફ્રેન્ડ ટ્રેડની નીતિમાં ફેરવી દેશે.
ચીન પરનો યુ.એસ.એ.નો વધુ પડતો આધાર રોગચાળાના કટોકટી ભર્યા સમયમાં તેને ભારે પડ્યો, સપ્લાય ચેન પડી ભાંગી અને સાબિત થયું કે ફ્રી-ટ્રેડ હોય તો હંમેશાં ચીજ-વસ્તુના ભાવ પર સારી અસર નથી પડતી. રશિયાએ તો બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછીની યુરોપિયન શાંતિને ધરમૂળથી હચમચાવી દીધી, જેનો આધાર જ ફ્રી-ટ્રેડ હતો.
આવી ગોઠવણો થાય ત્યારે ગ્લોબલાઇઝેશનનો મૂળ હેતુ નેવે મુકાઇ જાય અને પછી દોસ્તી, શત્રુતા, બળજબરી એવાં પાસાંઓને આધારે થતી લેવડ-દેવડ રાષ્ટ્રો વચ્ચે થવા માંડે. ફ્રી ટ્રેડનું ગાણું ગનારા યુ.એસ.એ.માં હવે દોસ્તીને આધારે થતા વ્યાપાર પર ઝૂકાવ વધવા માંડ્યો છે. આમ કરવાનું સીધું કારણ છે સ્વાર્થ – જે યુ.એસ.એ. હોય કે રશિયા હોય કે ચીન હોય – બધી જ મહાસત્તાઓના અભિગમમાં દેખાઇ આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે યુ.એસ.એ.માં રશિયન ઓઇલ પહોંચતું અટક્યું એટલે ભાવ વધારો ઝીંકાયો, ચીનમાંથી સેમિકન્ડક્ટર ચિપ આવવાની અછત થઇ એટલે કાર્સ અને ઇલેક્ટ્રોનિક સંસાધનો ખરીદવાને મામલે સમસ્યા ખડી થઇ – હવે આવામાં ટંગડી ઊંચી રાખવાને બદલે દોસ્તી આગળ ધરીને દુનિયાદારી ચલાવવાનું યુ.એસ.એ.ના સત્તાધીશોએ નક્કી કર્યું. હવે આવા અભિગમમાં કોણ દોસ્ત અને કોણ શત્રુ? અને કોણ દોસ્ત જેવો છતાં ય જોખમી શત્રુ બની શકે તેવો દેશ – એ પણ યુ.એસ.એ. – રશિયા રાષ્ટ્રોએ પોતાની ત્રિરાશીઓ માંડીને નક્કી કરવું પડે. ગુજરાતી કહેવત પ્રમાણે ગરજે ગધડાને પણ બાપ કહેવો પડે વાળી સ્થિતિ પણ આવામાં ખડી થાય – જેમ કે રશિયા, ટર્કી અને યુક્રેને કરેલી વાટાઘાટોમાં સાબિત થઇ ગયું કે ભલે અંદરો અંદર યુદ્ધ ચાલતું હોય પણ જરૂર પડ્યે વ્યાપારી ગણતરીઓને કેન્દ્રમાં રાખીને દુશ્મન દેશો પણ એકબીજા સાથે બાંધછોડ કરી લેતા હોય છે.
વૈશ્વિક વ્યાપાર લૉ-કાર્બન અર્થતંત્રમાં અગત્યનો ભાગ ભજવી શકે છે, વળી તે સર્વાંગી એટલે કે ઑલ ઇન્ક્લુઝિવ હોઇ શકે છે અને ડિજિટલ વિશ્વમાં કનેક્ટિવિટી વધારવામાં પણ તે હકારાત્મક પરિણામ લાવી શકે છે. કમનસીબે વૈશ્વિકરણમાં સ્થાનિકીકરણ થઇ રહ્યું છે – જેમાં ખોટું તો કંઇ નથી પણ ફ્રી ટ્રેડની નીતિનો હેતુ તેમાં અભેરાઇએ ચઢે છે અને વહાલાં-દવલાંનું ગણિત જ મંડાય છે. જેને માટે અંગ્રેજીમાં ઇકોનોમિક વર્લ્ડ ઓર્ડર જેવો શબ્દપ્રયોગ કરવો પડે તે વ્યવસ્થાતંત્ર હચમચી ઊઠે.
બાય ધી વેઃ
એંશીના દાયકાના ઉત્તરાર્ધમાં રોનાલ્ડ રેગને ફ્રી ટ્રેડની વાત કરતાં એમ કહ્યું હતું કે વ્યાપાર કંઇ યુદ્ધ નથી, તેમાં કોઇ હારતું નથી બધા જીતે જ છે, ફ્રી ટ્રેડ એ ફ્રી વર્લ્ડને મજબૂત કરવામાં મદદ કરે છે. અમેરિકા હવે જ્યારે મિત્રો અને અ-મિત્રો સાથેના વ્યાપાર માટેની નીતિઓ બદલે છે એ સાબિત કરે છે કે વ્યાપારથી મિત્રો નથી બનતા પણ મિત્રોને કારણે વ્યાપાર ખડો થાય છે. રશિયા અને યુક્રેન વચ્ચેના સંઘર્ષનો અંત જે રીતે આવશે તેના આધારે વૈશ્વિક અર્થતંત્રના સમીકરણો મોટા પાયે બદલાશે. ભારત કયા દેશ માટે શું સાબિત થશે તે જોવું રહ્યું, જો કે નિકાસને મામલે આપણે જો પકડ મજબૂત રાખી તો વિદેશમાં મજૂરી આધારિત ઉત્પાદનો એટલે કે કપડાં – બૅગ્ઝ – ફૂટવેર વગેરેના માર્કેટમાં વિસ્તાર કરવો અઘરો નહીં હોય. જો કે ભારત સાથેના વ્યાપારમાં મહાસત્તા ગણાતા રાષ્ટ્ર ભારતની કોણીએ ગોળ ન લગાડે તેની કાળજી રાખવી રહી.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 31 જુલાઈ 2022
આઝાદીનો અમૃતમહોત્સવ લગભગ કોઈ ગણનાપાત્ર ઉત્સવ મનાવ્યા વિના પૂરો થઈ રહ્યો છે. આમાં આશ્ચર્ય માટે કોઈ કારણ નથી. ગાંધીજીની સાર્ધ-શતાબ્દી પણ આ રીતે જ ઉજવવામાં આવી હતી. વર્તમાન શાસકો જે વિચારકુળમાંથી આવે છે એ કુળને ભારતની આઝાદી સાથે કોઈ હાર્દિક સંબંધ નથી. નહોતો પહેલાં કે નહોતો અત્યારે. કારણ એ હતું કે આઝાદીનાં આંદોલન વખતે ભાવિ ભારત(આઈડિયા ઑફ ઇન્ડિયા)ની જે કલ્પના કરવામાં આવી હતી એ તેમને મંજૂર નહોતી. તેમનો પ્રતિકાર તેઓ કરી શક્યા નહોતા, કારણ કે ગાંધીજી સામે રાજકીય રીતે ટકવું ત્યારે મુશ્કેલ હતું. ખુદ લોકમાન્ય તિલક જેવા તિલકે તેમના અનુયાયીઓને કહ્યું હતું કે હવે વિકલ્પ બે જ બચ્યા છે; કાં ગાંધીનું નેતૃત્વ સ્વીકારો અને કાં જાહેરજીવનમાંથી નિવૃત્ત થઈ જાઓ. મને ગાંધીનું નેતૃત્વ સ્વીકારવામાં કોઈ વાંધો નથી એમ કહીને તેમણે તેમના અનુયાયીઓને સલાહ આપી હતી કે તેમણે ગાંધીને સાથ આપવો જોઈએ. કારણ? કારણ કે આ માણસ આઝાદી અપાવી શકે એમ છે. પાછળથી ગાંધીજીએ જેમને ‘સરદાર’નું બિરુદ આપ્યું એ વલ્લભભાઇ પટેલે પણ ગુજરાત ક્લબમાં ચેસ રમતા રમતા ઉદ્ગાર કાઢ્યા હતા કે, “માવલંકર, આ માણસ દેશને આઝાદી અપાવી શકે એમ છે.” તેમણે બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીના ઉદ્ઘાટન વખતે ગાંધીજીએ આપેલું મર્દાનગીની મિસાલ જેવું, પણ સંયમ અને સભ્યતાથી તરબોળ ભાષણની વિગતો છાપામાં વાંચી હતી અને તેમના મોઢામાંથી આ શબ્દો નીકળ્યા હતા.
