આજે આંતરરાષ્ટ્રીય પરિવાર દિવસ છે. વ્યક્તિના અને સમાજના વિકાસમાં પરિવારની ભૂમિકા કેટલી મહત્ત્વની છે તેની જાગૃતિ ફેલાય તે માટે, સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘે ૧૯૮૩માં, દર વર્ષે ૧૫મી જૂને ‘ઇન્ટરનેશનલ ડે ફોર ફેમિલીઝ’ ઉજવવાનું નક્કી કર્યું હતું. પૃથ્વી પર અંદાજે ત્રણ લાખ વર્ષથી પરિવારનું અસ્તિત્વ છે. મનુષ્યજાતિની કોઈ જૂનામાં જૂની (ઇવન લગ્ન પહેલાંની) કોઈ સિસ્ટમ હોય તો તે પરિવાર છે. તો પછી સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘને તેના વિશે જાગૃતિ ફેલાવાની આની જરૂરિયાત કેમ લાગી? તેના જવાબમાં આપણે એક ફિલ્મની વાર્તા જાણીએ.
૧૯૯૦માં, બેરી લેવિન્સન નામના હોલીવૂડના નિર્દેશકે “એવલોન” નામની ફિલ્મ બનાવી હતી. એવલોનનો શબ્દશ: અર્થ થાય છે “સફરજનનો ટાપુ.” પ્રચલિત અર્થમાં તેને સ્વર્ગ કહેવાય છે. પ્રાચીન ઇંગ્લેન્ડની દંતકથાઓમાં ૫મી સદીના કિંગ આર્થરની એક વાર્તા મશહૂર છે. તેમાં, કામલાનના યુદ્ધમાં કિંગ આર્થર જખ્મી થયો ત્યારે, તેને નવજીવન માટે એવલોન નામના ટાપુ પર લઇ જવાયો હતો.
બેરી લેવિન્સને એવલોનના સ્વર્ગની કલ્પનાનો આધાર લઈને એવા પાંચ યહૂદી ભાઈઓ પર ફિલ્મ બનાવી હતી, જે પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધના સમયે પોલેન્ડમાંથી માઈગ્રેશન કરીને, સ્વર્ગ સમાન અમેરિકા આવ્યા હતા અને ત્યાં વોલપેપરનો ધંધો ઊભો કર્યો હતો. સામ ક્રિચિન્સકી અને તેના ચાર ભાઈઓ, તેમના મૂળ વતનની માફક, અમેરિકામાં સાથે રહેતા હતા અને સાથે કામ કરતા હતા. આપણે ત્યાં જેમ મકરસક્રાંતિ અથવા બૈશાખી ઉજવાય છે, તેવી રીતે અમેરિકામાં થેન્ક્સ ગિવિંગની પ્રથા છે. ફિલ્મમાં એવા એક પ્રસંગે, આ પાંચે ભાઈઓના કુલ ૨૬ પરિવારજનો ડીનર પર ભેગાં થયાં હતાં.
એ લોકો જ્યાં રહેતા હતા તે ૪૦ અને ૫૦ના દાયકાનું બાલ્ટીમોર શહેર કૂદકે ને ભૂસકે વધી રહ્યું હતું, પરિવારોમાં ટેલિવીઝન આવ્યું હતું, ટેલિફોન આવ્યો હતો, નવાં સબર્બ બની રહ્યાં હતાં, નોકરી-ધંધામાં તેજી હતી અને માણસો વ્યસ્ત થઇ રહ્યા હતા. ફિલ્મ જેમ જેમ આગળ વધે છે તેમ તેમ, ક્રિચિન્સકી પરિવાર વિખરાવા લાગે છે. અમુક સભ્યો વધુ મોકળાશ અને પ્રાઈવસી માટે સબર્બમાં રહેવા જાય છે. એક ભાઈ બીજા રાજ્યમાં સ્થળાંતર કરે છે. પરિવારના વડા સામ માટે સૌથી મોટો આઘાત એ હતો કે થેન્ક્સ ગિવિંગ ડીનર પર વિલંબથી આવે છે તો તેના વિના જ સૌ ખાવા બેસી ગયા હોય છે.
આપણી જેમ, યહૂદી પરિવારોમાં પણ ઘરની વડીલ વ્યક્તિને મૂકીને ખાવાનું ચાલુ કરી દેવું એ અનાદર કહેવાય છે. પરિવાર તુટવાની એ શરૂઆત કહેવાય. પ્રથા તૂટે એટલે પરિવાર તૂટે.
વર્ષો વીતે છે અને કુટુંબ-કબીલો નાનો થતો જાય છે. ૬૦ના દાયકા સુધીમાં તો વિસ્તૃત પરિવાર સાવ ખતમ થઇ જાય છે. હવે ભાઈઓ અને તેમના પરિવારમાંથી કોઈ આવતું નથી. સૌ તેમના કામમાં અને પરિવારમાં વ્યસ્ત છે. હવે, થેન્ક્સ ગિવિંગ ડીનર પર માતા-પિતા, દીકરો અને દીકરી ટેલિવીઝન સામે બેસીને ખાય છે. પછી તો દીકરો-દીકરી પણ ‘ઊડી’ જાય છે. ફિલ્મના છેલ્લા દૃશ્યમાં, સામ ક્રિચિન્સકી નર્સિંગ હોમમાં એકલતામાં જીવે છે અને વિચારે છે કે પરિવાર ક્યાં વિખરાઈ ગયો? તમે આખી જિંદગી પરિવારની મોટો કર્યો હોય, એકજુટ રાખ્યો હોય, પૈસા ભેગાં કર્યા હોય અને છેલ્લે તમે વૃદ્ધાશ્રમમાં એકાકી જીવન ગુજારીને મોતનો ઈન્તેજાર કરો.
આ ફિલ્મ આમ તો યહૂદીઓના માઈગ્રેશન પર હતી, પરંતુ એમાં મુખ્ય ચિત્રણ સ્વર્ગ સમા અમેરિકામાં પરિવારની વ્યવસ્થાના પતનનું હતું. ફિલ્મનો નિર્દેશક બેરી લેવિન્સન પોતે યહૂદી હતો અને તેણે આ ફિલ્મની વાત કરતાં એકવાર કહ્યું હતું, “મારા બાળપણમાં, અમે દાદા-દાદીઓને વળગીને બેસતા હતા અને અમારા પરિવારોની વાર્તાઓ સાંભળતા હતા … આજે લોકો ટી.વી. સામે એકલા બેસીને બીજા પરિવારોની વાર્તાઓ જુવે છે. ફિલ્મનો મુખ્ય વિષય પરિવારનું વિભાજન છે. આજે પણ એ વિભાજનની પ્રક્રિયા ચાલુ છે. એક સમયે, પરિવારો કમ-સે-કમ એક સાથે ટેલિવીઝન સામે બેસતા હતા. આજે દરેક વ્યક્તિ પાસે તેનો આગવો સ્ક્રીન છે.”
પશ્ચિમમાં પરિવારો તૂટી રહ્યા છે અને આ ફિલ્મ તેનું પ્રતિક છે. ન્યુક્લિયર ફેમિલી અથવા વિભક્ત કુટુંબની નવી પ્રથા સંયુક્ત કુટુંબની વ્યવસ્થાના પતનનું કારણ બની છે. લગ્ન, બાળકો, પેરન્ટીગ, સહજીવન વગેરે પારંપરિક બાબતોનો અર્થ બદલાઈ ગયો છે. ૬૦ના દાયકામાં બાળકોનો જન્મ પરિવારોમાં થતો હતો. આજે દશમાંથી ચાર બાળકો એકલી સ્ત્રી અથવા લગ્ન વગર કોઈની સાથે રહેતી સ્ત્રીના પેટે જન્મે છે. અમેરિકામાં વધુને વધુ સ્ત્રીઓ કામકાજ કરવા લાગી છે એટલે તેમની માતૃત્વની ભૂમિકા પણ બદલાઈ ગઈ છે.
૧૯૬૦માં, ‘બેબી બૂમ’ વખતે ૭૩ ટકા બાળકો સંયુક્ત પરિવારમાં વૈવાહિત પેરેન્ટ્સ સાથે રહેતાં હતાં. ૧૯૮૦ સુધીમાં એવાં બાળકોની સંખ્યા ૬૧ ટકા થઇ ગઈ હતી. આજે માત્ર ૪૬ ટકા બાળકો જ એવા પરિવારમાં છે. પશ્ચિમમાં પરિવારનું માળખું કેમ બદલાઈ રહ્યું છે? થોડાં કારણો :
– બાળકો ૧૮ વર્ષનાં થાય એટલે તેમને ફરજિયાતપણે ઘર બહાર સ્વતંત્ર જીવવા મોકલી દેવામાં આવે છે.
– અભિવ્યક્તિની આઝાદી અને પસંદગીની સ્વતંત્રતાના કારણે બાળકો વડીલોના વિચારોનું સન્માન કરતાં નથી અને તેમને સહજીવન તેમ જ સહકારના પાઠ ભણવા મળતા નથી.
– ધાર્મિક અથવા સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો એક જમાનામાં પરિવારમાંથી આવતા હતાં. પશ્ચિમમાં જે જવાબદારી સ્કૂલો પર નાખી દેવામાં આવી છે.
– વૃદ્ધાશ્રમો, અથવા પશ્ચિમની ભાષામાં કહીએ તો રીટાયરમેન્ટ હોમ્સે, એક્સ્ટેન્ડેડ ફેમિલીની ઘોર ખોદી છે. બાળકોને ગ્રાન્ડપેરેન્ટ્સના અનુભવો નથી મળતા.
– હાથમાં મોબાઈલ અને ઘરમાં ટેલિવીઝનનાં કારણે સૌ પોતપોતાનામાં વ્યસ્ત છે. સાથે બેસવું અને ગપસપ કરીને લગાવ મજબૂત કરવો હવે જરૂરિયાત રહ્યું નથી.
– નારી-સ્વતંત્રતાના મજબૂત અભિગમના કારણે પશ્ચિમમાં, વિશેષ તો અમેરિકામાં, ડિવોર્સ રમતવાત થઇ ગયા છે. લગ્નો આજીવન માટે નથી. સાથે રહેવું એ જરૂરિયાત ઓછું અને અનુકૂળતા વધુ છે.
– પશ્ચિમની સંસ્કૃતિ વર્કોહોલિક છે. ત્યાં સૌ ખૂબ કામ કરે છે. પરિણામે પરિવારજનો સાથે ભાવનાત્મક લગાવ ઊભો થાય તેવી સહિયારી પ્રવૃતિઓ ઘટી ગઈ છે. કોઈને એકબીજા માટે ટાઈમ નથી, એ આમ ફરિયાદ છે.
છેક ૧૯૩૩માં, ક્રિસ્ટોફર ડાવસન નામના ઇતિહાસકારે “ધ પેટ્રિઆર્કલ ફેમિલી ઇન હિસ્ટ્રી” નામના પુસ્તકમાં કહ્યું હતું કે ગ્રીક અને રોમન સામ્રાજ્યનું પતન તેના સમાજોમાં પરમ્પરાગત પરિવાર વ્યવસ્થાના પતનના કારણે આવ્યું હતું. આ વાત સાચી છે. સભ્યતાઓના પાયામાં પરિવારની વ્યવસ્થા છે. જ્યારે પરિવારના પાયા જ હચમચવા લાગે, ત્યારે સભ્યતા પણ જોખમમાં મુકાય.
ભારતમાં આપણે જાગવા જેવું છે. “પશ્ચિમ જેવો” વિકાસ કરવાની આંધળી દોડમાં આપણે પારિવારિક રીતે વિખરાઈ જઈએ એ એક અસલી જોખમ છે, કાલ્પનિક નહિ. ટેલિવીઝન સામે ભેગાં થઇને બીજા પરિવારોની વાર્તાઓ જોવાની શરૂઆત આપણે ત્યાં થઇ ગઈ જ ગઈ છે, અને હવે દરેકમાં હાથમાં મોબાઈલની દુનિયા પણ છે.
પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 15 મે 2022
સૌજન્ય : રાજ ગોસ્વામીનીની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર
સદ્ભાગ્યે, આ મહેણું હવે ટળ્યું છે. ગુજરાતમાં સર્વોદય ક્ષેત્રે કામ કરતી સંસ્થા અને ‘ભૂમિપુત્ર’ નામનું લોકોને જાગૃત કરવા મથતું સામયિક પ્રકાશિત કરતી સંસ્થા ‘યજ્ઞ પ્રકાશને’ કોરોનાનું સમગ્ર દર્શન કરાવતું એક અત્યંત સુંદર વિશ્લેષ્ણાત્મક પુસ્તક ‘કોરોના મહામારી : વ્યાપક અસરો અને વૈશ્વિક પડકાર’ નામે પ્રકાશિત કર્યું છે. યજ્ઞ પ્રકાશને આગળ પણ કેન્સર, પર્યાવરણ, પ્લાસ્ટિક, ખેડૂતના પ્રશ્નો, માનવ અધિકાર જેવા મુદ્દાઓ પર પુસ્તકો પ્રકાશિત કરી લોકજાગૃતિું ગાંધીનિષ્ઠ કાર્ય કરેલ છો. એટલે તેના દ્વારા આ મુદ્દા પર વ્યાપક એ નિષ્પક્ષ દૃષ્ટિકોણ ધરાવતું પુસ્તક પ્રકાશિત થાય તે સ્વાભાવિક છે.
પદ્મભૂષણથી સન્માનિત સંતૂરવાદક પંડિત શિવકુમાર શર્માનું હૃદયરોગના હુમલાને કારણે તારીખ ૧૦ મે, ૨૦૨૨ના દિવસે નિધન થયું. તેઓ ૮૪ વર્ષના હતા. તારીખ ૧૩ જાન્યુઆરી, ૧૯૩૮ના દિવસે જમ્મુમાં જન્મેલા શિવકુમાર શર્માએ ક્યારેક કહ્યું હતું કે સંતૂર દુનિયાનું એકમાત્ર એવું તારવાળું વાદ્ય છે જે આ કલમ વડે જ વગાડી શકાય છે.
સાબિત કરી. જાવેદ અખ્તરે આ ફિલ્મથી ગીતકાર તરીકે શરૂઆત કરી હતી. હરિપ્રસાદ ચૌરસિયા એવું ઈચ્છતા હતા કે સંગીતકારના નામની ક્રેડિટમાં શિવકુમાર શર્માનું નામ પહેલું આવે કારણ કે શિવકુમાર શર્માનો જન્મ તારીખ ૧૩ જાન્યુઆરી, ૧૯૩૮ના રોજ થયો હતો જ્યારે હરિપ્રસાદ ચૌરસિયાનો જન્મ તારીખ તારીખ ૧ જુલાઈ, ૧૯૩૮ના રોજ થયો હતો. આમ, શિવકુમાર શર્મા ઉંમરમાં હરિપ્રસાદ ચૌરસિયા કરતાં કેટલાંક મહિના મોટા હતા. આ સિવાય હરિપ્રસાદ ચૌરસિયાના મોટાભાઈ કે જેમનું યુવાનીમાં મોત થયું હતું તેમનું નામ પણ શિવ પ્રસાદ હતું. આ રીતે ભાવનાત્મક કારણોસર પણ તેમની જોડીનું નામ શિવ-હરિ રાખવામાં આવ્યું.