ચોતરફ ચાલ્યા કરે છે કોઈ નાટક, જોઈ લ્યો
આ નથી અવસર પરંતુ ઘોર પાતક, જોઈ લ્યો

પાદપ્રક્ષાલન કે ધ્વજ ફરકાવવાના કર્મકાંડ
આંખ ફાડીને ઊભી જનતા અવાચક, જોઈ લ્યો

ફૂટતી સરકાર કો ગુમડાની માફક ગોબરી
ઠેકઠેકાણે પડ્યા છે ઘાવ બાધક, જોઈ લ્યો

મૂળથી તે ટોચ લગ વ્યાપી ગયો છે જે સડો
વૈદ્ય સૌ ચાલી ગયા, આવ્યા પ્રચારક, જોઈ લ્યો

સાવ ભોળા બાપડા ને લાગણીશીલ આપણે
કે હવે બનવાનું છે થોડા વિચારક, જોઈ લ્યો

એક નીરો આગ વખતે મગ્ન ખુદના મોહમાં
બિનસલામત આ યુવાનો, ક્યાં છે શાસક ?? જોઈ લ્યો ..

આને કહેવાય પ્રગલ્ભ નાગરિક. ફ્રાંસમાં રાષ્ટ્રપતિપદ માટે યોજાયેલી ચૂંટણીમાં લોકતંત્રમાં નિષ્ઠા ધરાવતા ઉદારમતવાદી મતદાતાઓએ ફાસીવાદી વિચારધારા ધરાવનારાં સર્વેસર્વા મેરી દ પેનને સત્તા સુધી પહોંચતા અટકાવવા માટે સંગઠિતપણે અને વ્યૂહાત્મક ધોરણે મતદાન કર્યું હતું અને ઇમેન્યુઅલ મેક્રોનને ફરી વાર ચૂંટી આપ્યા, એ ઘટનાને હજુ બે મહિના પણ નથી થયા, ત્યાં ફ્રાંસના એ જ પ્રગલ્ભ મતદાતાઓએ પ્રમુખ ઇમેન્યુઅલ મેક્રોનને સજા કરીને મજા પણ ચખાડી દીધી છે. ફ્રાંસમાં પ્રમુખપદની અને ત્યાંની લોકસભા(નેશનલ એસેમ્બલી)ની એમ બન્ને ચૂંટણી દેશના નાગરિકો મતદાન કરીને કરે છે. ફ્રાંસમાં પ્રમુખને ઘણી સત્તા છે, પણ એ સત્તા સાવ અબાધિત પણ નથી, તેમણે ત્યાંની લોકસભા પાસેથી કેટલીક મહત્ત્વની બાબતે મંજૂરી લેવી પડે છે.

૨૦૦૨ પછી મેક્રોન ફ્રાંસના પહેલા પ્રમુખ છે જેને મતદાતાઓએ બીજી મુદ્દત માટે ચૂંટી આપ્યા હતા. ૨૦૦૨ની સાલમાં જેક્સ ચિરાક બીજી મુદ્દત માટે પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા હતા. નેશનલ એસેમ્બલીની કુલ ૫૭૭ બેઠકોમાંથી મેક્રોનના પક્ષને અને મોરચાને ૨૪૫ બેઠકો મળી છે. સાદી બહુમતીથી ૪૪ બેઠકો ઓછી મળી છે. ફ્રાંસના ડાબેરી મોરચાને ૧૩૧ બેઠકો મળી છે અને મેરી દ પેનના નેશનલ રેલી નામના પક્ષને ૯૦ બેઠકો મળી છે. ખાસ નોંધવા લાયક અને ચિંતાજનક બાબત એ છે કે પાછલી લોકસભામાં મેરીના પક્ષની માત્ર દસ બેઠકો હતી જે વધીને ૯૦ થઈ છે. દસ ગણો વધારો.

જગત આખામાં જમણેરી પ્રતિક્રિયાવાદી ઝનૂની લોકોની સંખ્યા વધી રહી છે. મુસ્લિમવિરોધ મુખ્ય પ્રેરકબળ છે, પણ ઝનૂની લોકો એ સમજતા નથી કે મુસ્લિમોને જગ્યા બતાવવી હોય તો કાયદાના રાજનો ત્યાગ કરવો પડે અને સરવાળે એ બહુમતી કોમને જ નુકસાન પહોંચાડે એમ છે. એકંદરે આ બહુમતી પ્રજા માટે ખોટનો સોદો છે. પણ જે ઝનૂની છે એને સમજાવવા મુશ્કેલ છે, કારણ કે તેમનામાં સમજશક્તિ નથી એટલે તો ઝનૂની છે. જ્યાં સમજ જ ન હોય ત્યાં સમજાવવા કેવી રીતે? માટે ઉપાય એક જ છે કે સમજદાર નાગરિકો લોકતાંત્રિક સેક્યુલર ફ્રાંસને બચાવવાનું બીડું ઝડપે અને લોકતંત્રમાં મત એક સાધન છે. જો એ સાધનનો ગણતરીપૂર્વક ઉપયોગ કરવામાં આવે તો દેશને ફાસિસ્ટોથી બચાવી શકાય. ૨૫મી એપ્રિલે રાષ્ટ્રપતિપદની ચૂંટણીમાં સમજદાર નાગરિકોએ ગણતરીપૂર્વક મતદાન કરીને દેશને બચાવી લીધો હતો.

પણ એનો અર્થ એવો પણ નથી કે લોકતંત્ર અને સેક્યુલર શાસક સત્તામાં આવ્યા પછી હંમેશાં મર્યાદામાં રહેશે. આખા જગતનો અનુભવ એવો છે કે શાસકો છકી જતા હોય છે અને તેમને સખણા રાખવા પડતા હોય છે. આને માટે લોકતાંત્રિક સંતુલન જરૂરી છે. એપ્રિલ મહિનામાં જે પ્રગલ્ભ નાગરિકોએ મેક્રોનનો હાથ પકડ્યો હતો એ જ પ્રગલ્ભ નાગરિકોએ લોકસભાની ચૂંટણીમાં વિરોધ પક્ષોને બેઠકો આપીને હાથ બાંધી પણ લીધા છે. મેક્રોને હવે ડાબેરી પક્ષોની મદદ લેવી પડશે અને એમાં ફ્રાંસનું કલ્યાણ છે.

સત્તા સ્વભાવત: નશો પેદા કરે છે અને જો શાસકમાં વિવેક ઓછો પડતો હોય તો શાસક મર્યાદા ઓળંગવા લાગે છે. એમાં જો શાસક બહુમતી રાષ્ટ્રવાદી અર્થાત્ ફાસીવાદી હોય તો બંધારણીય લોકતાંત્રિક દેશનું આવી બન્યું સમજો. માટે ફ્રાંસના પ્રગલ્ભ મતદાતાઓએ પેન માટે દરવાજા બંધ કરી આપ્યા અને બે મહિનામાં મેક્રોનના હાથ બંધી આપ્યા.

આપણે જો લોકતંત્ર અને કાયદાનું રાજ બચાવવા માગતા હોઈએ તો ફ્રાંસના મતદાતાઓ પાસેથી ધડો લેવો જોઈએ. ઝનૂની ભક્તો સાથે માથાફોડી કરવાનો કોઈ અર્થ નથી, કારણ કે તેમનો મુસ્લિમદ્વેષ એટલો તીવ્ર છે કે જો મુસલમાનનું બુરું થતું હોય તો તે પોતાનાં સંતાનોનું ભવિષ્ય રોળી નાખવા તૈયાર છે. તેમને બિચારાઓને શક્તિ (શક્તિ હંમેશાં સાચી જ હોય) અને માથાભારેપણાં વચ્ચેનો ફરક જ સમજાતો નથી. શક્તિ એકલવીર પેદા કરે અને માથાભારેપણું ટોળાં પેદા કરે અને ટોળાંમાં વિવેક નથી હોતો એ તો સનાતન સત્ય છે. માટે આપણે ત્યાં પ્રગલ્ભ નાગરિકો સામેનો પડકાર મોટો છે.

પહેલી જરૂરિયાત છે બહુપક્ષીય લોકતંત્ર અને સમવાય ભારતને બચાવવાની. લોકતંત્રમાં વિરોધ પક્ષો હોવા જરૂરી છે વિરોધ પક્ષોને સમાન રાજકીય જગ્યા (ઇક્વલ પોલિટીકલ સ્પેસ) મળવી જોઈએ. બી.જે.પી.ના નેતાઓ પૈસાના જોરે અને ડરાવીને પક્ષાંતર કરાવીને વિરોધ પક્ષોને કમજોર કરી રહ્યા છે. બીજું તેઓ એક પછી એક રાજ્યોમાં વિરોધ પક્ષોની સરકારોને તોડી રહ્યા છે. કર્ણાટક અને મધ્ય પ્રદેશ પછી હવે મહારાષ્ટ્રનો વારો છે. રાજસ્થાનની સરકારને પણ તોડવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. દેશમાં મતદાતાઓ સમક્ષ રાજકીય વિકલ્પ ન રહેવો જોઈએ. દક્ષિણ ભારત અને પૂર્વ ભારતમાં બી.જે.પી.ને પ્રવેશ ન મળે તો પણ વાંધો નહીં. જ્યાં ઝનૂની હિંદુઓની સંખ્યા વધુ છે અને જેમાં લોકસભાની અંદાજે ૪૦૦ જેટલી બેઠકો છે ત્યાં વિરોધ પક્ષોને લકવાગ્રસ્ત કરી નાખવાના. વિરોધ પક્ષોના વિધાનસભ્યોને બને ત્યાં સુધી ખરીદીને વાડામાં પૂરો અને નહીં તો ડરાવીને વાડામાં લઈ આવવાના.

દેશનું લોકતંત્ર જ્યારે ખતરામાં છે ત્યારે ફ્રાંસની જેમ નાગરિકોએ સજ્જ થવું પડશે. જો કાયદાનું રાજ બચાવવું હશે તો સંતુલિત લોકતંત્ર અનિવાર્ય છે અને કાયદાના રાજમાં જ પ્રજાની સલામતી છે, પછી તમે લઘુમતીમાં હો કે બહુમતીમાં. જગતના જે જે દેશોમાં એકપક્ષીય રાજ છે એ દેશોની હાલત તપાસી જુઓ. ત્યાંની બહુમતી કોમની હાલત તપાસી જુઓ.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 23 જૂન 2022

ગયા સપ્તાહે એક અંગ્રેજી શબ્દ બહુ ચર્ચામાં હતો; ફ્રિન્જ એલિમેન્ટ. ભારતીય જનતા પાર્ટીની (ભૂતપૂર્વ) રાષ્ટ્રીય પ્રવક્તા નૂપુર શર્મા અને દિલ્હી ભા.જ.પ.ના પ્રવકતા નવીન કુમાર જિંદલે મહમ્મદ પૈગંબરને લઈને એક ટીપ્પણી કરી હતી. તેથી મધ્ય પૂર્વ અને વેસ્ટ એશિયાનાં મુસ્લિમ રાષ્ટ્રોમાં બહુ વિરોધ ઊઠ્યો હતો. તેના પગલે ભા.જ.પે. બંને પ્રવક્તાને પક્ષમાંથી પાણીચું પકડાવ્યું હતું. તે વખતે, કતારમાં ભારતીય રાજદૂત દીપક મિત્તલે, ભા.જ.પ.ના લેટરપેડ પર લખાયેલું એક નિવેદન જારી કરીને કહ્યું હતું કે, સૂચિત ટીપ્પણી ભારત સરકારનો મત નથી અને તે “ફ્રિન્જ એલિમેન્ટ”(નૂપુર શર્મા અને નવીન જિંદલ)ના વિચારો છે.

“ફ્રિન્જ એલિમેન્ટ” મોટા ભાગે મીડિયાનો શબ્દ છે. પહેલીવાર કોઈ પાર્ટીએ તેમના જ અધિકૃત પ્રવકતાઓથી અંતર કરવા માટે તેમને “ફ્રિન્જ એલિમેન્ટ” ગણાવ્યા હતા. ફ્રિન્જ એલિમેન્ટ એટલે શું? તેનો ચોક્કસ ગુજરાતી પર્યાય નથી. ફૂટકણિયા કે છૂટક કહેવાય? ગુજરાતી અખબારોમાં “લુખ્ખા તત્ત્વો” એવો એક શબ્દ છે. હિન્દીમાં તેને મળતા આવતા અમુક શબ્દો છે; ચિરકૂટ, છૂટભૈયે, લટખોર, નિગોડા, ટુચ્ચા અથવા અરાજક.

જે મુખ્ય ધારાનો હિસ્સો ન હોય, તેને ફ્રિન્જ કહેવાય છે. દાખલા તરીકે, એક મોટા સંગઠનમાં છેવાડાના અમુક લોકો અલગ રીતે વિચારે, બોલે કે વર્તે તો તેમને “ફ્રિન્જ એલિમેન્ટ” કહે છે. ઓક્સફર્ડ શબ્દકોશ પ્રમાણે, ફ્રિન્જ એટલે કપાળ પર લટકતો વાળનો આગળનો હિસ્સો. ગઈ પેઢીની લોકપ્રિય સાધના તેની હેર-સ્ટાઈલ માટે પણ એટલી જ જાણીતી હતી. તેના કપાળ પર હંમેશાં વાળની લટો ફેલાયેલી રહેતી હતી. તેને સાધના કટ કહેતાં હતા અને તેની સ્ત્રી ચાહકોમાં તે બહુ લોકપ્રિય હતી.

૧૯૫૩માં, હોલિવૂડમાં “રોમન હોલિડે” નામની ફિલ્મ આવી હતી. તેની હિરોઈન ઓડ્રી હેપબર્નને એવા વાળની ફેશન કરી હતી. હોલિવૂડમાં મનોરંજનની પત્રિકાઓ તેને ફ્રિન્જ કહેતાં હતાં. સાધના જ્યારે હિન્દી સિનેમામાં આવી ત્યારે, તેને તેના પહોળા કપાળને લઈને શરમની ભાવના હતી, અને તેને ઢાંકવા માટે, હબિબ અહેમદ નામના હેરસ્ટાઈલિસ્ટની મદદથી તેણે વાળની ફ્રિન્જ બનાવી હતી.

સાધના એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહે છે, “ફોટો ટેસ્ટમાં મારું પહોળું કપાળ દેખાતું હતું. તેને વાળની પટ્ટીઓ મારીને કવર કર્યું હતું. ‘લવ ઇન સિમલા’નું શુટિંગ શરૂ થવાનું હતું ત્યારે, નિર્દેશક આર.કે. નય્યરે કહ્યું કે પટ્ટીઓ નહીં ચાલે. એ વખતે ઓડ્રી હેપબર્નની ‘રોમન હોલિડે’ નવી જ રિલીઝ થઇ હતી. એટલે મને તાબડતોબ હેરડ્રેસર પાસે મોકલીને ફ્રિન્જ બનાવવામાં આવી.”

ઓક્સફર્ડ શબ્દકોશ કહે છે કે આ શબ્દનો સંભાવત: પહેલો ઉપયોગ ૧૮૭૦ના દાયકામાં ઇંગ્લેન્ડ અથવા સ્કોટલૅન્ડના એક સામાયિકમાં સ્ત્રી વાચકો માટે થયો હતો. તેમાં એક વિજ્ઞાપનમાં લખ્યું હતું, “આગળના વાળ માટે વાંકોડિયા અથવા ગુંથેલા ફ્રિન્જ.”

લગભગ એ જ સમયગાળામાં, ઓસ્ટ્રેલિયાના સમાચારપત્ર “સિડની મોર્નિંગ હેરાલ્ડ”માં એક સમાચારમાં આવું વાક્ય હતું: “તેમની ઊંચી અને કડક કાઠી રઈસ અને પ્રતાપી લાગતી હતી. માથું પ્રભાવશાળી અને સફેદ ભ્રમરવાળો ચહેરો મોસમના મારથી તરડાયેલો હતો. તેમના ઊંચા લલાટ પર સફેદ વાળની ફ્રિન્જ ઝૂલતી હતી.”

ફ્રિન્જ શબ્દનો ઇતિહાસ 14મી સદી સુધી જાય છે. તે વખતે તેને “ફ્રેન્જ” કહેવાતો હતો, અર્થ થતો હતો “સુશોભનની કિનારી.” જૂની ફ્રેંચ ભાષામાં, ફ્રેન્જનો અર્થ “તંતુ, લટ, ઝાલર, કિનારી” થતો હતો 19મી સદીમાં આવતાં સુધીમાં તેનો અર્થ “ધારની બહારનો હિસ્સો, અથવા હાંસિયો” થતો હતો.

અંગ્રેજી ભાષાશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે આ શબ્દ દેશી લેટિન ભાષાના “ફ્રિમ્બિયા” પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ સીમા અથવા સરહદ થાય છે. જૂનાં જમાનામાં કપડાં, મુગટ કે ઘોડાની જીનનું સુશોભના કરવા માટેની વસ્તુઓને ફ્રિન્જ કહેવાતી હતી.

મજાની વાત એ છે કે દાયકાઓ સુધી “ફ્રિન્જ” શબ્દ પુરુષના ચહેરા પરના વાળ માટે વપરાતો હતો. ઓક્સફર્ડ એના માટે “ન્યૂગેટ ફ્રિન્જ” શબ્દ આપે છે; અર્થ થાય છે દાઢી. ઇંગ્લિશ નવલકથાકાર ચાર્લ્સ ડિકન્સે ૧૮૫૩માં એક પત્રમાં આવું લખ્યું હતું, “મેં મારું સરસ રેઝર ઉઠાવ્યું, અને દાખલો બેસાડવા માટે, મારી હડપચી નીચેની આખી ન્યૂગેટ ફ્રિન્જ ઉડાવી દીધી.” ઓસ્ટ્રેલિયાના બીજા એક સમાચારપત્રમાં મૂંછો માટે ફ્રિન્જ શબ્દ વપરાયો છે.

આના પરથી “ફ્રિન્જ સાયન્સ” એવો શબ્દ બન્યો છે. સ્થાપિત વૈજ્ઞાનિક થિયરીઓથી હટીને જેની કલ્પના કરવામાં આવે તેને ફ્રિન્જ સાયન્સ કહે છે. ઘણીવાર સ્યુડો-સાયન્સને પણ ફ્રિન્જ કહેવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે, ખગોળશાસ્ત્રમાં જ્યારે પહેલીવાર બ્લેક હોલની કલ્પના કરવામાં આવી ત્યારે, મુખ્ય ધારાના વિજ્ઞાનીઓએ તેને ફ્રિન્જ સાયન્સ કહીને ખારીજ કરી નાખ્યું હતું.

માણસોના સંદર્ભે, એવો જ એક શબ્દ “લુનાટિક ફ્રિન્જ” છે. મરિયમ-વેબસ્ટર શબ્દકોશ અનુસાર, રાજકીય અથવા સામાજિક સમૂહ અથવા કોઈ ચળવળમાં સૌથી આત્યંતિક કે મૂર્ખામીભર્યા વિચારોવાળા માણસોને લુનાટિક ફ્રિન્જ કહેવાય. લેટિનમાં, ચંદ્ર માટે લુના શબ્દ છે, મતલબ ગાંડો. પાગલખાના માટે અંગ્રેજીમાં લુનાટિક અસાઈલમ શબ્દ છે.

આ શબ્દ પ્રચલિત કરવાનું માન, અમેરિકાના ૨૬મા પ્રેસિડેન્ટ થિયોડોર રુઝવેલ્ટને જાય છે. ૧૯૧૩માં, ફરીથી પ્રેસિડેન્ટ બનવાની નાકામ કોશિશ પછી થોડા જ સમયમાં, રૂઝવેલ્ટે અમુક ચિત્રકારોના કળાપ્રદર્શન અંગે અકળાઈને લખ્યું હતું. આ ચિત્રકારો જેવું પેઈન્ટિંગ અગાઉ કોઈએ કર્યું નહોતું. તે વખતના કળાજગતમાં આ ચિત્રકારો “લુનાટિક ફ્રિન્જ” કહેવાતા હતા. રૂઝવેલ્ટે “હિસ્ટ્રી ઓફ લિટરેચર” આવું લખ્યું હતું:

“… આપણે એ હકીકતનો સ્વીકાર કરવો જોઈએ કે કોઇ પણ પ્રગતિશીલ ઝુંબેશના વફાદાર અનુયીઓમાં લુનાટિક ફ્રિન્જ હોય છે. તાજેતરના આ કળા પ્રદર્શનમાં લુનાટિક ફ્રિન્જનો દબદબો જોવા મળ્યો હતો.”

અહીં, લુનાટિક ફ્રિન્જ એટલે માથાફરેલા ચિત્રકારો તો ખરા જ, પરંતુ તેનો સંદર્ભ અસલમાં પાગલ કરતાં માથામાં સરસ રીતે ગોઠવાયેલા વાળમાંથી “વિદ્રોહ” કરીને લલાટ પર છૂટા પડી ગયેલા ફ્રિન્જ વાળના અર્થમાં છે. આગળ વાત કરી તેમ, બ્રિટિશ હેરડ્રેસરો કાટ-છાંટ કરીને આંખની ભ્રમર સુધી વાળ લટકતા રાખે તેને ફ્રિન્જ કહેતા હતા.

નોર્થ અમેરિકન અંગ્રેજીમાં તેને “બેંગ્સ” કહે છે; ભ્રમરની ઉપર કપાળમાં ઝાલરની જેમ લટકતા વાળ. ગાય કે ઘોડાની પૂંછને સીધી કાપવામાં આવે તેને “બેંગ્સટેઈલ” કહે છે. કપાળ પરના વાળ પણ એવા છુંછા જેવા હોય છે એટલે તે ફ્રિન્જ કહેવાય.

બાય ધ વે, નૂપુર શર્મા અને નવીન કુમાર જિંદલને લુનાટિક ફ્રિન્જ કહેવાય?

પ્રગટ : ‘મોર્નિંગ મ્યૂસિંગ’ નામકલેખકની કોલમ, ‘ઉત્સવ’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 19 જૂન 2022 / ‘ફાયરવોલ’ નામક લેખકની કોલમ, ‘રવિવારીય’ પૂર્તિ, “ગુજરાતમિત્ર” 19 જૂન 2022

સૌજન્ય : રાજ ગોસ્વામીનીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર